Ekzistojnë dallime qenësore midis poezisë
lirike dhe poezisë epike.
Për dallim nga poezia lirike, në poezinë
epike raporti midis poetit ose rrëfimtarit dhe botës, është krejt ndryshe nga
ajo e poezisë lirike. Poeti ose rrëfimtari në poezinë epike rrëfen për ndonjë ngjarje që ka ndodhur në të kaluarën,
e cila ka përfunduar dhe është e pandryshueshme. Poeti, si rrëfimtar, qëndron
jashtë ngjarjes; shkrirja dhe përshkimi në njëri tjetrin, i poetit dhe i botës,
si në lirikë, këtu nuk mdodh. Nga një distancë nga ngjarja, poeti në gjendje të
qetë të vëzhgimit dhe meditimit, përshkruan
jetën e cila është zhvilluar dhe ka përfunduar në nj pjesë të kohës; ai
i interesohet të përshkruajë çdo detaj (hollësi) në zhvilimin e ngjarjes, andaj
edhe ndalet edhe në shumë hollësi, dhe nuk nxiton ta përfundojë rrëfimin. “Qëllimi
i poetit epik qëndron në çdo pikë të lëvizjes së tij; prandaj nuk nxiton me
padurim drejt një qëllimi, por na zbavit me dashuri në çdo hap”(Fridrih Shlegel).
Nga kjo, elementet e veçanta në epikë kanë rëndësi të pakrahasueshme sesa në
lirkë, kurse veprimi epik zhvillohet ngadalë, duke qëndruar çast në disa
elemente jashtë rrjedhës së veprimit kryesor. (refleksionet, ndërfutjet,
episodet). Të gjitha këto detaje (hollësi) kanë rëndësi si pjesë e tërësisë së
përgjithshme, por e ruajnë edhe rolin e tyre të mëvetësishëm relativ dhe kanë
vlerë edhe të marra si të veçanta.
I
larguar dhe i veçuar nga ngjarjet për të cilat flet, poeti i ekpozon ato
ngjarje në vetën e tretë, sikur ai i cili i vëzhgon dhe dëshmon anash, duke u
përpjekur që sa më objektivisht t’i përshkruajë të gjithë pjesëmarrësit në ato
ngjarje dhe t’u kushtojë vëmendje të njëjtë të gjitha çasteve në to. Prandaj
për poezinë epike thuhet se është objektive, përkundër subjektivitetit të
poezisë lirike. Çdo artist ka qëndrim të thellë ndaj jetës, për çka edhe në
poezinë epike ndjehet se prirja dhe simpatia e poetit u kushtohet personazheve
të mirë dhe fisnikë, kurse urrejtja dhe përbuzja – të poshtërve. Personazhet të cilët e
tërheqin më së shumti vëmendjen dhe prirjen tonë quhen heronj.
Me
që rrëfen mbi ngjarjet të cilat janë zhvilluar dhe të cilat i njeh mirë, poeti
epik rrëfen nga pozita e autorit të gjithdijshëm. Ai qysh më parë e di se si do
zhvillohen ngjarjet, sepse ato tashmë kanë ndodhur; ai u hy ” nën lëkurë” personazheve
të tij, duke ditur se ç’kanë menduar dhe ç’kanë ndjerë ata, ç’kanë folur dhe si
janë sjellë.
Megjithatë,
në poezinë epike në vargje (epi dhe kënga epike) si dhe në poezinë epike në
prozë (romani dhe tregimi), situata
themelore e poetit epik për të rrëfyer mbi ngjarjet e kaluara dhe për të folur
për këtë në vetën e tretë, mund të ndryshojë. Në të vërtetë, derisa poezia
epike në vargje (epi ose epopeja), flet për disa ngjarje dhe
personazhe të cilët kanë rëndësi për tërë kolektivin (fisin, popullin), romani
dhe tregimi rrëfejnë për jetën private të individit. Për këtë arsye edhe
ndryshon edhe figura e poetit ose e rrëfimtarit; në rastin e parë ai duhet të
jetë autor i gjithdijshm, i cili di për çdo hollësi të ngjarjes dhe me
kompetencë zotëron me materien mbi të cilën flet; i dyti, romancieri ose
rrëfimtari, nuk është e domosdoshme të jetë tregimtar besnik; ndonjëherë, në
vend të tij, rrëfen ndonjë nga personazhet e romanit ose të tregimit, rrëfimi
është në veten e parë, kurse vetë rrëfimi mund të jetë një lloj historie, me
ç’rast merr karakter lirik.
Përveç
rrëfimit dhe rrëfimtarit, si ndërmjetësues midis ngjarjeve të kaluara dhe
lexuesve (dëgjuesve), elemente përbërëse të poezisë epike janë edhe fabula dhe
personazhi. Fabula zakonisht paraqet ngjarje të njohura, kryesisht nga e
kaluara historike dhe mitologjike e popujve të ndryshëm, kurse pesonazhet janë
kryesisht trima ose heronj, të cilët përfaqësojnë cilësitë e gjithë popullit
për të cilin bëhet fjalë.
Poezia
epike dallon nga poezia lirike edhe për nga teknika e ndërtimit, që ndryshe
quhet teknikë epike. Veprimi në
poezinë epike duhet të zhvillohet për një kohë të gjatë. Ajo kërkon të
zhvillohet në hapësirë dhe në kohë, në veprimet e personazheve, në ngjarjet e
veçanta, për t’u plotësuar njohja artistike epike e botës dhe e shoqërisë.
Poeti epik e ngadalëson ose e frenon veprimin dhe mjetet që i përdor për këtë
qëllim janë digresioni (lat.
digressio – largim nga lënda),
duke futur në ngjarjen kryesore një varg detajesh ose hollësish të cilat e
ngadalësojnë ngjarjen, e retardojnë fillimin e zhvillimit të
veprimit. Poeti, më tutje, në rrjedhën kryesore të veprimit fut edhe tërësi të
mëvetësishme, tërësi të rrumbullakësuara, të cilat i quajmë episode
(gr. epeisódos – i ndërfutur), të cilat nganjëherë kanë rëndësi të madhe artistike.
Veç episodeve poeti epik me shumicë i shfrytëzon edhe krahasimet epike të cilat
janë shumë të rëndësishme për stilin dhe gjuhën e poezisë epike. Poeti epik
shpesh përdor edhe përsëritjet, ku përsëriten fjalët e dikujt, ose disa mendime,
ose përshkrime; ripërtëritën disa situata, dialogë dhe motive, kështu që
veprimi epik bëhet më i afërt, më i drejtpërdrejtë dhe më plastik. Të gjitha
këto veprime stilistike në zhvillimin e veprimit epik (digresionet, episodet,
përsëritjet), hyjnë në një koncept më të gjerë të retadacionit ose të
ngadalësimit të veprimit, të cilit i paraprin një hyrje e shkurtër, ku
thirren hyjnitë për ndihmë dhe parashtrohet tema e vjershës. Së fundi, epitetet
e përhershme, hyrjet e njëjta në veprim, fillimet e ngjashme ose të njëjta të
përshkrimit dhe përfundimi, ndikojnë në tërësinë e qëndrueshme të veprës epike.
