Me procesin krijues kuptojmë rrjedhën e
krijimit të një vepre letrare, pra, procesi krijues është i lidhur ngushtë me
punën që bën shkrimtari në procesin e krijimit të veprës letrare. Ky proces
është i ndryshëm në llojet e ndryshme të artit dhe te çdo artist ai ndryshon.
Deri te realizimi i një vepre letrare artistike është një rrugë shumë e gjatë
dhe e mundimshme dhe zgjat një kohë shumë të gjatë. Procesi krijues i veprës
letrare varet nga shumë faktorë: së pari nga vetë personaliteti i shkrimtarit,
nga pikëpamjet e tij mbi botën, nga prirjet dhe aftësitë e tij, nga qëllimi që
i ka parashtruar ai vetes dmth. nga momentet subjektive të krijuesit; nga ana
tjetër, krijimi i një vepre letrare kushtëzohet edhe nga momentet objektive,
si, p.sh. me momentin historik në të cilin krijohet vepra, nga rrethanat në të
cilat jeton dhe krijon shkrimtari, nga ndikimet e jashtme dhe të brendshme, nga
arritjet në atë fushë dhe lloj letrar në të cilin krijon ai, nga metoda letrare
që e zgjedh akëcili autor etj. E gjithë kjo në esencë është një punë mjaft e
ndërlikuar dhe mjaft e ndijshme.
Në
kohët e lashta procesi krijues lidhej me religjionin, por, edhe sot ka krijues
që aktin e tyre kreativ (krijues) e konsiderojnë si proces me karakter fetar
(hyjnor), kurse frymëzimin e konsiderojnë si dhunti të hyjnisë (Zotit).
Përpjekja që krijimtaria letrare të hyjnizohet ose t’i jepet karakter sakral,
shkencëtari Belvijan e shpjegon kështu: fjalëve
dikur u është dhënë fuqi magjike e kjo ka mundur të dalë vetëm nga qeniet e
mbinatyrshme (mbinjerëzore) dhe hyjnive. Prej këndej, si poetë dhe artistë
të parë, sipas legjendës, shfaqen hyjnitë dhe muzat (sipas mitologjisë greke
ishin vajzat e Zeusit e Mnemozinës (Kujtesës). Ato ishin nëntë dhe mbronin
format e ndryshme të artit: historinë, poezinë lirike, muzikën, tragjedinë,
etj. [1]Në kuptimin e figurshëm,
fjala muzë do të thotë frymëzim (FM, f. 171). Vetë akti poetik konsiderohej si“frymëzim i shenjtë”(sacer furor), gjatë
të cilit “të frymëzuarit” pranonin
porositë e hyjnive. Edhe grekët e lashtë poezisë i mëvishnin prejardhje
hyjnore. Prej këndej procesi krijues konsiderohej si entuziazëm i cili vjen nga
ndikimi dhe vullneti i hyjnive. Krijuesit indas kanë qenë krijues më të lirë në
raport me hyjnitë e legjendave të vjetra helene mbi varshmërinë fetare të
poetëve nga fuqitë e mbinatyrshme. Poeti u është mirënjohës hyjnive, por që
moti te indasit është bërë i vetëdijshëm duke konsideruar se Shpirti i njeriut është bravë përmes së
cilës shihet e gjithë gjithësia (nga Upanishada). Ata madje flasin edhe për
himnet si komponime ose vepra të vetat. Krijimet e tyre i krahasojnë me veprat
e drugdhendësve, vegjëtarëve dhe grabujëndreqësve dhe i shpjegojnë natyrshëm
(Radakrishna). Edhe helenët poezisë i mëvishnin prejardhje hyjnore. Nga këndej
edhe procesi krijues konsiderohej si lloj entuziazmi që vjen nën ndikimin dhe
vullnetin e hyjnive. Me të drejtë është thënë se “shfaqja e hyjnive e cila e
inspiron poetin, askund s’është theksuar aq shumë sa te helenët” (Anica
Saviq-Rebac). Por, përkundër kësaj, ka pasur edhe të atillë, të cilët poezinë e
konsideronin si krijim të pastër njerëzor (Lasi nga Parioni, Soloni ose poeti
Arqilok). Platoni, ndërkaq, mbron idenë e entuziazmit hyjnor të krijimit të
poezisë. “Muza, thotë ai, së pari vetë i frymëzon poetët me entuziazmin
hyjnor”, “drita e arsyes” nuk ndihmon asgjë aty, veçoritë personale të poetit,
talenti nuk luajnë kurfarë roli. Për arsyetimin e tezës së tij ai përmend
rastin e poetit Tinih nga Halkida, i cili s’ka shkruar asgjë të denjë për t’u
kujtuar, veç një peoni (himni, himn kishtar, fig. lëvdatë, lavdithurje, shënim
imi)), për të cilin, sipas pohimit të tij, e kanë frymëzuar muzat. Nga kjo
Platoni nxjerr këtë përfundim: “këngët nuk janë njerëzore, as vepra njerëzore,
por hyjnore dhe vepra hyjnore ... poetët s’janë gjë tjetër veçse interpret të
hyjnive dhe atë secili në pushtetin e atij hyu, të cilin e ka zgjedhur si armë
të tijën”[2]. Platoni shumë herë i
kthehet entuziazmit poetik duke futur nuanca të reja, por duke mos u shmangur
nga qëndrimi themelor, i cili përmblidhet në fjalët vijuese: ...”ai i cili pa
frymëzimin e muzave u afrohet altarëve të krijimtarisë poetike, duke menduar se
me shkathtësinë e tij do të bëhet poet i vlefshëm, mbetet i pashkathët dhe poezinë
e tij si gjë racionale, e errëson poezia e atij i cili këndon në entuziazëm”
(“Gostia”). Poeti Pindar nuk e hedh poshtë, sikurse Platoni, rolin e arsyes në
krijimtari, ai mendon se s’ka poezi pa entuziazëm, por as pa vetëdije.
Aristoteli e rehabiliton talentin individual të poetit dhe me theksimin e
rëndësisë së “tehne-s”, tërthorazi e
heq nga poeti aoreolin hyjnor. Në procesin krijues Aristoteli rëndësi të
veçantë i kushton “gjallërisë” së ngjarjes, e kjo varet nga imagjinata e poetit:
“sepse vetëm kështu, nëse poeti i sheh shumë qartë ngjarjet para vetes, sikur
të ketë marrë pjesë vetë në to, mund të gjejë atë që i ka hije dhe më lehtë t’i
shmanget asaj që nuk mund të pajtohet me të” (Rečnik književnih termina, Nolit,
Beograd, 1986, f.775). Sipas Aristotelit
poeti nuk posedon vetëm aftësinë e vëzhgimit të gjallë, por edhe depërtimin në
natyrën e personazhit që e paraqet, “sepse”, thekson Aristoteli, “nga natyra më
shumë u besoj vetëm atyre poetëve të cilët me forcën e kënaqësisë së tyre
vetjake mund të përcjellin në ndjenjat të cilat i paraqesin, dhe më me
vërtetësi do ta paraqetë marrëzinë ai i cili vetë marrëzon, kurse hidhërimin –
ai i cili vetë hidhëron. Prandaj poezia është për atë i cili është shumë i
talentuar ose për atë i cili është jashtëzakonisht temperament: të parët lehtë
mund të kalojnë në të gjitha gjendjet dhe raportet, kurse të dytët lehtë
kalojnë në ekstazë” (po aty, f. 775). Horaci, në aspektin e procesit krijues
vazhdon dhe e zhvillon idenë e Pindarit se “as të mësuarit nuk mund pa talentin
e pasur, as talenti i pagdhendur. Në gjë kërkon ndihmën e mbështetjen miqësore
të tjetrës”. Dhuntia dhe puna duhet të ecin bashkë. Poeti i Horacit s’pret
asgjë nga muzat. Vetëm të mësuarit s’është i mjaftueshëm. Këtë mendim e
mbështet edhe indasi Bhamaha duke e shprehur me anë të vargjeve: “Ç’është pasuria
pa njohjen e mirësjelljes/ Dhe ç’paraqet nata pa hënë/ Dhe ç’vlen arti i të
folurit të bukur/ nëse në të s‘ka kurfarë talenti./ Të marrët poashtu i mësojnë
rregullat e poezisë/ kurse mësuesi i mëson me shkathësi;/ por një poemë do të
lindë vetë/ nëse shpirti i poeti është i frymëzuar”( po aty, 775). Por
paraqiten edhe të atillë të cilët procesin krijues e reduktojnë në shkathësi, në shkathtësinë e
përdorimit të fjalëve, në formë. Në Kinë, p.sh. në kohën e dinastisë “Tre
mbretëritë”, disa poetë proklamojnë parimet e “artit për art”, duke konsideruar
se vlera e vërtetë e poezisë qëndon në artizmin e lartë të saj. Lu Ki në mënyrë
të veçantë është i njohur me poemën e tij mbi literaturën me titull “Wen Fu”.
Ai në hollësi flet mbi rolin e varirimit të tonit, mbi shkathtësinë poetike,
por edhe mbi fshehtësinë e frymëzimit për të cilin nuk dihet as kur vjen, as
kur ikën. Gjatë frymëzimit “të gjitha aftësitë shpirtërore funksionojnë në
mënyrë të përkryer dhe shpejt ... fjalët shpërthejnë nga buzët si burimi
...”dhe kur euforia krijuese pushon, poeti “mbetet i thatë si shtrati i lumit
të vdekur ...”(po aty, 775)
Në mesjetë dhe gjatë renesansës poashtu
është folur shumë mbi origjinën dhe shkaqet e entuziazmit poetik. Estetizantët
kishtarë hyun e krishterë e vendosnin në piedestalin e së Mirës më të lartë ose
Idesë, poetin e drejtonin që tek ai të kërkojë burimin e të gjitha inspirimeve
dhe bukurisë. Tash “entuziazmi i shenjtë” merr tipare kristiane. Në shekullin
XVI “mezi ka qenë e mundur të veçohet dikush i cili të mos ketë folur për
gjeniun dhe për entuziazmin poetik, për inspirimin dhe invencionin dhe ka folur
për to si parakushte të domosdoshme për
krijimin e veprës poetike” (M. Pantić) (po aty, f. 775). Vetëm disa edhe më tej në aktin krijues shihnin
shprehjen e “shpirtit qiellor” (Minturno), kurse të tjerët, si Frakastori,
konsideronin se furor poeticus
(entuziazëm poetik, zjarr i krijimit poetik – shënim imi) s’ka lidhje me
hyjninë, por është rrjedhojë e aftësisë
së poetit të lidhë bukurinë e përmbajtjes dhe bukurinë e formës. S’janë të
rrallë ata të cilët ndajnë mendimin e Vidit: procesi krijues është një
koncentrim i jashtëzakonshëm i tërë qenies së poetit. Ai nuk guxon të lejojë që
me të “të udhëheqë rasti i papritur dhe joekzistues ... dhe çdo gjë le të zhvillohet
në pajtim me arsyen”(po aty, 775) Pra, poeti krijon sipas një plani të caktuar
më parë, ai mendon për çdo hollësi, krijimi s’është spontanitet i pastër, as
entuziazëm iracional, por dije (aftësi) e vetëdijshme, para së gjithash njohja
e shkëlqyer e instrumentit gjuhësor. Ata të cilët kanë hapur rrugë të reja të
poezisë ishin rreptësisht kundër “rregulldhënësve”, por për autencitetin poetik
i cili është shprehje e talentit individual. Kontestin midis atyre që janë për
talentin e natyrshëm dhe entuziazëm dhe atyre që janë për vetëdije dhe
rregulla, me mendjehollësi e ka zgjidhur Aretino: “Dijeni, pra, se dhuntia e
natyrshme pa ushtrime është farë e mbyllur në fyshek, kurse shkathtësia pa
dhunti të natyrshme nuk paraqet kurgjë”. Poetistët dhe krijuesit e renesansës
kanë dhënë shpjegime të rëndësishme mbi funksionin e fantazisë, mbi rolin e
rastit, karakterin e së çuditshmes. Përfaqësuesit më të rëndësishëm të mendimit
poetik të shekujve XVII dhe XVIII dhe pse theksonin rolin vendimtar “të arsyes
supreme” (raizon suprême), nuk e mohonin rolin e talentit dhe të invencionit. Madje
edhe Boalo, legjislator i doktrinës klasiçiste, është dashur ta pranojë
domosdonë e talentit poetik, rolin e imagjinatës dhe të invencionit. Të njëjtën
gjë e kanë pohuar edhe “racionalistët” më të mëdhenj të shekullt XVIII, Volteri
dhe Didëro.
Me
romantizmin fillon një epokë e re e lirisë poetike, shprehja e besimit se
poetit i lejohet të përshkruajë çdo gjë; vetë akti poetik është shpjeguar
shumëfish, si shprehje e gjeniut të gafrruar i cili nuk njeh kurrfarë ligjesh,
veç imperativit të imagjinatës së tij, dhe “lëvizjes së shpirtit të tij”si
profetizëm (përzierje e entuziazmit mistik dhe vokacionit universal) të llojit
të veçantë. Për të arritur dei te gjendja e euforisë poetike duhet “bredhur në
ëndrra në regjionet eterike, të harrohet zhurma e tokës duke e dëgjuar
harmoninë qiellore dhe të vëzhgohet universi i tërë si simbol i emocioneve të
shpirtit”(po aty, f.776). Vordsforti konsideron se poeti romantik ka një cilësi
të veçantë krijuese: “gjërat e papranishme ndikojnë tek ai sikur të ishin të
pranishme ... aftësia që në vete t’i parafytyrojë pasionet të cilat vërtetë
qëndrojnë larg asaj të jenë të njëjta sikurse ato që burojnë nga ngjarjet e
vërteta ...” Forca e “mendimit”, thirrja e sendeve nga largësia përmes
imagjinatës edhe më tepër përfytyrimi i gjendjeve dhe i visoreve të panjohura,
janë poashtu veçori të procesit krijues romantik. Kolrixhi është përpjekur që
ta reduktojë në disa pika esencën e fuqisë krijuese: “Ai i cili s’ka muzikë në
vete” kurrë s’mund të bëhet poet i vërtetë, aftësia për të prodhuar kënaqësi
muzikore është dhunti e imagjinatës, ajo nuk mund të mbërrihet me asnjë
shkathtësi të mësuar, por me talentin e natyrshëm: ‘Poeta naccitur, non fit’”;
gjeniu është është objektivitet i shfaqjes dhe aftësi e kënaqësisë në ato
situata, ndjenja, objekte që gjenden jashtë poetit; gjeniu s’është imitator i
natyrës, figurat poetike të tij kanë “ndikim që të shumtën ta reduktojnë në
unitet ose suksesionin në pabeftësi”; shenja e fundit e gjeniut: thellësia dhe
fuqia e mendimeve: “Askush s’ka qenë ende poet i madh dhe, në të njëjtën kohë
të mos ketë qenë edhe filozof i thellë”( po aty, 776). Kolrixhi tregon në
shembullin e gjenisë së Shekspirit se në aktin krijues shkrihen fuqia poetike
dhe energjia intelektuale vetëm pse Shekspiri është “Prote i zjarrit dhe i
rrëkesë i aftë për t’u shndërruar në të gjitha format e jetës, ndërsa Miltoni,
gjeni tjetër i krijimtarisë, i cili, në procesin e kreativitetit, të gjitha
format dhe materiet ua nënshtron idealit personal. Me shpjegimin e këtillë të
thelbit të krijimtarisë Kolrixhi ka dalë nga kuadri i pikëpamjeve romantike
sikundër që edhe me shpjegimin e imagjinatës u është afruar simbolistëve. Natyrën
e vërtetë të inspirimit romantik ngjeshur e ka ndriçuar Ygo që në vitin 1824:
“Jo në burimet e Ipokrenës, as në fontanën e Kastiljes, madje as në përroin e
Permesit, poeti nuk e inspiron shpirtin e tij, por krejt thjesht në shpirtin
dhe zemrën e tij”. Por Igo i ka kaluar kufijtë e kohës, sepse poetit ia ka
dhënë gjithë botën si fushë të inspirimit; gjatë shkrimit “Të mjerët” ka
shënuar: “vepra është dramë, presonazh kryesore i së cilës është – pafundësia”.
Dhe poeti qoftë të zbresë në “kraterin e shpirtit”, ose të ngjitet në sferat e
“hyjnores”duhet ta paraqetë “njerëzoren”. Bashkëkohore janë edhe pikëpamjet e
Ygosë mbi “refleksivitetin e dyfishtë” dhe “refraktivitetin e dyfishtë”, dmth.
mbi aftësinë e poetit të shikimit dydimensional dhe të përthyerjes së dyfishtë
të vrojtimeve të jashtme dhe të brendshme. Së fundi, teoritë e asociacioneve të
Ygosë, të idesë Procès verbaux des tables, të shkruarit iracional sipas
diktatit të “Qenies”, e paraqet Ygonë si paraardhës të disa sprovave dhe
botëkuptimeve surrealiste.
Realistët dhe
natyralistët e hoqën plotësisht nga krijuesi nimbin (aureolën) e mbitokësores,
imgjinatën e reduktuan në masën e duhur, madje duke u përpjekur edhe ta
mohojnë, në aktin krijues i dhanë përparësi opservimit dhe krijuesin e shpallën
për “skretar të epokës”, procaverbalist (shkronjës) të kujdesshëm, “botanist” i
cili në mënyrë impersonale dhe të qetë shënon botën rreth vetes. Shumë klasikë
të realizmit thoshin se imagjinata nuk i lë të qetë, personazhet e tyre imagjinative
i “përcjellin”, autori me ta “zhvillon biseda”, ata janë më të vërtetë se vetë
realiteti, shkrimtari së fundi i “fut” në veprën e tij dhe me aktin e krijimit
çlirohet prej tyre. Artistët e veçantë në ditarët e tyre, në letrat dërguar
miqve etj., hollësisht kanë shkruar për procesin e kreativitetit (Balzaku,
Floberi, Tolstoi, Poe, Tomas Mani etj.). Në mbështetje të këtyre dëshmive del
se: artisti nuk krijon thjeshtë sipas ligjeve të “species së tij, sepse s’është
as merimangë, as shpend, as bletë, edhe pse që nga Platoni e deri te Bekoni e
kanë quajtur ashtu ... Krijuesi pandërprerë është vigjilent edhe kur është në
gjumë.. Tek ai ekziston gjithmonë një kandile e vetëdijes e cila vigjëlon ...
Sartri e merr si aksiomë se në fëmijërinë e shkrimtarit duhet kërkuar çelësi
për të gjitha krijimet e ardhshme. Konsiderohet, poashtu, me të drejtë, se
sëmundja e artistit në shumë raste ndikon mjaft në krijimtari. Demokriti
shkruante se nuk mund të flitet mbi gjeniun pa menduar në ndonjë çmendinë
hyjnore që gjendet tek ai.
Platoni, Horaci, Seneka e të tjerë, konsideronin, poashtu, se idetë e mëdha te
gjenitë e veçantë janë shprehje e një gjendjeje demencioni (çmendie). Didëro
shkruante se: gjeniu dhe çmendia puqen. Gëte, Shileri, Niçe e ndanin të njëjtin
mendim. Bodleri theksonte për veten: “kam kultivuar histerinë time me gëzim dhe
me frikë”. Psikiatrët japin listën e gjatë të shkrimtarëve dhe të krijuesve të
sëmurë. Në mesin e tyre ndeshim në emrat e këtyre shkrimtarëve: Bajronit,
Blejkut, Dostojevskit, Floberit, Nervalit, Shelit, Strindbergut, Mopasanit,
Xhojsit dhe shumë të tjerëve. Sipas tyre, do të dilte se, s’ka gjeni të
shëndoshë; se i tillë s’ka qenë madje as Gëte, i cili ka shënuar se në fëmijëri
dhe rini ka qenë shumë i sëmurë. Por në këtë rast duhet pasur në mendje se:
fuqia e gjeniut të sëmurë, përkundër të sëmurit të rëndomtë nga e njëjta
sëmundje, qëndron në atë se i pari tragjedinë vetjake dhe të huajën e shndërron
në akt kreativ, se nga fatkeqësia tërheq harenë poetike eskiliane për të gjithë
njerëzit, se është në gjendje t’i mposhtë të gjithë demonët e shkatërrimit t’i zgjidhë,
t’i kanalizojë eksplozionet e brendshme shpirtërore, të zgjidhë konflikte, t’i
mendojë ato dhe t’i ngrejë në shkallën e artistike. Jaspersi në lidhje me këtë
shkruante: “Analiza patografike e personaliteteve eminente tregon se sëmundja
s’është si rrjedhojë për ndërprerjen dhe
zhdukjen e krijuesit; mund të jesh kreativ jo vetëm me gjithë sëmundjen, por
kjo mund të jetë kusht i domosdoshëm i mjaft produktiviteteve”. “Të jesh normal,
do të thotë të jesh pak i varfër në shpirt”, shton Jaspers. Andre Zhid, poashtu
i sëmurë i madh, ka qenë jashtëzakonisht i butë ndaj krijuesve duke i quajtu
bimë të buta të cilat i japin lulet me të bukura. “... Në kristalizimin e
tensionit krijues mund të ndikojnë edhe shumë faktorë të jashtëm: rasti,
ndikimi i arteve të tjera (piktura, muzika etj.), mjetetet ngacmuese
(eksituese) (kafja, alkooli, droga etj.). Mbi rolin e rastit flet mjaft
sugjestivisht R. Kajo në studimin Natura pixtris. Fjala është mbi
“gjysmëfabrikatet” të cilat i krijon natyra vetë dhe artisti vetëm i përpunon
dhe frymëzohet prej tyre. Rasti mund të ndikojë edhe në formën e “shokut të
jashtëm” (Spinoza), takimi me ndonjë individ, me dukurinë e cila ndikon befas,
hareshëm, si elan fillestar për krijim. (Floberi kur e ka parë figurën e Shën
Antonit të Brojgelit, është frymëzuar për veprën e tij “Tundimi i shën
Antonit”; Bretoni e ka takuar Nagjën në bulevardet parisiene dhe shkruan
romanin me të njëjtin emër; Strindbergu e ka kërkuar melodinë për pjesën e
quajtur “Simun” dhe e ka gjetur rastësisht duke e akorduar kitarën). Është e
qartë se loja e rastit me bojëra, fjalë ose me çfarëdo qoftë materie tjetër
mund të prodhojë vepër artistike, ajo krijohet nën ndikimin magjik të
personalitetit të krijuesit. Artistët e mëdhenj gjithmonë janë polifonikë dhe
prandaj kanë të zhvilluar jo vetëm fuqinë e opservimit, por edhe cilësitë
vizuale (olfatike), muzikore dhe pikturale. Bodleri tregon qartë se si tek ai
kanë ndikuar aromat, ngjyrërat, muzika. Arti i Tomas Manit dhe i Romen Rolanit
nuk mund të shpjegohet mjaftueshëm pa analizën e kualiteteve të tyre pikturale
dhe muzikore. Romani vagnerian dhe muzikor e mbështesin strukturën e tyre në
parimet muzikore. Poezia e Azisë nuk mund të veçohet nga muzika. Rabindranat
Tagore është shembul i veçantë impresiv se në bazë të muzikës mund të ndërtohen
vargjet më të bukura...
Nga sa folëm më lart
vërehet se procesi krijues është një proces mjaft i ndërlikuar i cili mund të
zgjatë një kohë të gjatë deri te realizimi i veprës letrare dhe shikuar
përgjithësisht ai zhvillohet në disa etapa, si: çdo artist së pari e vëzhgon
jetën dhe botën rreth vetes, i vëren ato elemente dhe hollësi të cilat i
përgjigjen natyrës së tij artistike, të cilat më së shumti i shkojnë për
shtati, i shënon, i dokumenton, i mban mend, i regjistron, i seleksionon; pastaj
mediton për gjithçka çka ka parë e vërejtur dhe vjen deri tek ideja e
përgjithshme, përfundime dhe gjykime mbi jetën dhe dukuritë e saj; midis tyre e
veçon një ide si të veçantë dhe kjo fillon ta interesojë si gjykim ose
përfundim mbi jetën dhe i përqëndron rreth saj të gjitha ato dukuri të cilat
munnd ta pohojnë ose mohojnë; nga jeta, nga përvoja, artisti bën zgjedhjet dhe
përgjithësimet e nevojshme; në fillim tek ai ndoshta çdo gjë është e paqartë,
pastaj gjithnjë e më qartë shfaqet nevoja e pakundërshtueshme që atë që e ka
vërejtur dhe zgjedhur nga jeta dhe për të cilën ka ide të caktuar ose përjetim
të fuqishëm, ta kumtojë; madje në këtë çast mund të shfaqet pak a shumë forma e
qartë në të cilën do të formësohet koncepti i tij artistik; në fund pasi ta ketë formuar qartë
idenë e tij artistike i hy punës në hartimin e veprës letrare artistike.
