VJERSHËRIMI

            Në teorinë e sotme të letërsisë janë të njohur tri terma për  një disiplinë, respektivisht për degën e shkencës mbi vargun. Një nga këta është termi prozodi, një term i moçëm me origjinë greke, i cili lidhej me një pjesë të gramatikës në të cilën është studiuar theksi (akcenti), gjegjësisht gjatësia dhe shkurtësia e vargjeve. Më vonë kjo fjalë merr një kuptim tjetër dhe njihet me emrin shkenca mbi vargjet, e cila ka pasur për detyrë “t’i harmonizojë fjalët me muzikën, ose muzikën me fjalët”, kur vjersha filloi të krijohet e pavarur nga kori dhe bëhet krijim i pavarur artistik. Në këtë kohë prozodia merrej me studimin e rrokjeve të gjata dhe të shkurtra dhe u quajt versifikacion kuantitativ (sasior). Por, kur kuantiteti i rrokjeve nuk ndikon në përbërjen e vargut, por si masë merret theksi (akcenti), dmth. rrokjet e theksuara dhe të patheksuara, të cilat i japin vargut ritmin dhe melodinë, prozodia zëvendësohet me fjalën versifikacion, ku si bazë nuk merret më kuantiteti i rrokjeve, por kualiteti (cilësia)(theksimi ose mostheksimi), andaj përmenden termat prozodi kualitative ose versifikacion kualitativ. Ndërkaq në teori është i njohur edhe termi metrikë, i cili në teorinë bashkëkohore mbi vargun, ka kuptime të ndryshme: te disa popuj metrika konsierohet si shkencë e përgjithshme mbi vargun, kurse diku me këtë term përfshihet vetëm studimi metrik kuantitativ i vargut, ndërsa me versifikacionin kualitativ të vargut merret versifikacioni. Sido që të jetë, termi metrikë përdoret kur janë në pyetje vargjet klsike, gjegjësisht vargjet kuantitative, kurse termi versifikacion konsiderohet si disiplinë e cila merret me vargjet e poezisë bashkëkohore.

Sistemi i vjershërimit antik

            Shkenca e sotme mbi vargun, duke u mbështetur  në gjatësinë e rrokjeve dhe të theksit, njeh tri sisteme të versifikacionit: sistemin metrik, silabik dhe sistemin silabik-tonik.

            Sistemi  metrik  (ndryshe njihet si versifikacion kuantitaiv – sasior, antik, muzikor, shqiptimor) – është përdorur në letërsinë antike greke dhe romake. Si mbështje ky sistem ka pasur këngëtimin.Vargjet në poezinë antike ose janë kënduar ose janë shqiptuar me përcjellje të ndonjë instrumenti muzikor, me ç’rast disa rrokje janë shqiptuar më gjatë, kurse të tjerat më shkurt. Ligjet e ritmit poetik janë përputhur me ligjet e ritmit të veprave muzikore. Gjatësia më e shkurtër e shqiptimit të një rrokjeje quhej mora (koha e harxhuar për t’u shqiptuar (ose kënduar) rrokja më e shkurtër. Disa mora të bashkuara formonin njësinë ritmike-melodike – taktin, i cili në versifikacioni antik quhej këmbë. Në një morë në këmbë bie theksi ritmik. Disa këmbë, të cilat së bashku formojnë frazën ritmike – melodike, sajojnë njësinë ritmike – vargun. Disa vargje, të lidhura në një cikël, i cili përsëritet në vjershë, formojnë strofën ose kupletin.

            Rrokjet në gjuhën antike ndaheshin në rrokje të gjata dhe rrokje të shkurtra. Rrokja e gjatë quhej arza (gr. ārsis – ngritje) dhe shënohej me shenjën (_) që quhej makron (gr. makrón – gjatë), kurse rrokja e shkurtër quhej teza (gr.thèsis -  zbritje) dhe shënohej me shenjën (u). Ekzistojnë edhe rrokje të pacaktuara dhe të përgjithshme, të cilat, sipas nevojës, mund të jenë të gjata ose të shkurtra dhe shënohen me shenjën  (u). Rrokja e gjatë zgjaste dy mora, kurse rrojket e shkurtra një morë. Sipas numrit të rrokjeve të gjata dhe të shkurtra caktoheshin këmbët, që në metrikën antike kishte afër 30 këmbë. Prej tyre do të përmendim vetëm ato këmbë emërtimi i të cilave përdoret edhe në versifikacionin e sotëm:

piriku      u u     (dy rrokje të shkurtra)

trokeu     - u     (një rrokje e gjatë dhe një e shkurtër)

jambi       u -      (një rrokje e shkurtër dhe një e gjatë)

spondeu    - -      (dy rrokje të gjata)

daktili      - u u    (një rrokje gjatë dy të shkurtra)

amfibraku u – u ( një rrokje e shkurtër, një e gjatë dhe një e shkurtër)

anapesti u u -      (dy rrokje të shkurtra dhe një e gjatë), etj.

            Në çdo këmbë binte theksi ritmik i cili quhej iktus dhe shënohej me shenjën (/). Iktusi zakonisht binte në rrokjen e parë të gjatë të këmbës. Këmba në metrin klasik ka qenë ashtu siç është rrokja në në metrikën moderne. Sipas numrit dhe llojit të këmbëve përcaktohej lloji i vargut, kurse sipas numrit dhe llojit të vargut përcaktohej strofa. Vargu më i njohur dhe më i përhapur në letërsinë antike ka qenë heksametri (varg gjashtëkëmbësh, pesë nga të cilët janë daktilik – u u,  kurse e gjashta, e fundit është trokaik – u ). Me një varg të tillë janë shkruar poemat e njohura të Homerit “Iliada” dhe “Odisea” dhe “Eneida” e Virgjilit. Skema metrike e heksametrit është:

-uu/ -uu/ -uu/-uu/ - uu/ -u

            Përveç heksametrit në poezinë antike është përdorur edhe pentametri, i cili përbëhej nga katër daktilë dhe nga dy rrokje të gjata njëra prej këmbës së dytë, përpara çezurës dhe tjetra në fund. Skema e tij është:

-uu/ -uu// -uu/ -uu/ -.

            Pentametri ndahet nga pauza – çezura në dy gjysmëvargje, secili prej të cilëve përbëhet nga dy daktilë dhe një rrokje të gjatë  Pentametri disa herë kombinohet me heksametrin, duke krijuar kështu dyvargëshin elegjiak. Nga lidhja e vargjeve në tërësi më të mëdha, ndërtoheshin strofat (gr. strophe – qarkullim, lëvizje) (në fillim kishte kuptimin e lëvizjes në valle, kurse më vonë merr kuptimin e fjalëve që këndoheshin gjatë valles). Strofat më të njohura antike janë strofa alkeje (sipas poetit të vjetër grek Alkeut (600 v.p.e.s.; bashkëkohës i Safos; strofa alkeje përbëhej prej katër vargjesh (dy të parat njësoj, kurse dy të dytat të ndryshme) dhe strofa safike (sipas poeteshës së njohur greke nga ishulli Lezbo (rreth vitit 600 p.e.s), strofa safike përbëhet prej katër vargjsh, ku tri të parat janë njëmbëdhjetërrokësh, kurse i fundit me pesë rrokje).

            Në botën antike poetët nuk i lexonin , por i këndornin vargjet e tyre, poeti ishte njëkohësisht edhe këngëtar. Instrumenti me të cilin këngëtari i përcillte vargjet e tij quhej lyra prej nga vjen edhe emri lirikë. Letërsia antike ka ndikuar shumë në letërsitë e mëvonshme e sidomos në teorinë bashkëkohore të vargut. Nga kjo në vargëzimin e vendeve evropiane janë ruajtur emrat e këmbëve të metrikës antike si, jambi, trokeu, daktili, amfibraku, anapesti etj.

            Vargëzimi silabik – në mesjetë, kur gjuha latine pushon së ekzistuari si gjuhë e gjallë, kur gjatësia dhe shkurtësia e rrokjeve filloi të humbet, atëherë si masë ritmike filloi të merret nunumri i rrokjeve në një varg. Kështu lindi sistemi silabik (lat. syllaba- rrokje). Sipas numrit të rrokjeve dallohen edhe tipat e vargjeve: katërrrokëshi, pesërrokëshi, gjashtërrokëshi, tetërrokëshi,nëntërrokëshi,dhjetërrokëshi,njëmbëdhjetërrokëshi,dymbëdhjetërrokëshi,trembëdhjetërrokëshi,katërmbëdhjetërrokëshi,pesëmbëdhjetërrokës-hi, gjshtëmbëdhjetërrokëshi. Sistemi silabik, në të cilin vargjet formohen nga një numër i caktuar rrokjesh dhe nga një numër i caktuar thesash ritmikë, përdoret edhe në vargjet shqip, pastaj në ato italiane, franceze etj. Nga kjo del se numri i rrokjeve është ai që përcakton edhe tiparin e një vargu she sipas numrit të rrokjeve marrin edhe emrat e tyre. Secili nga këto lloje vargjesh ka strukturën e tij të veçantë që vërehet nga vendi i çezurës dhe vendi i rrokjes së theksuar.

            Vargëzimi silabiko–tonik(akcentor) – zotëron në letërsitë gjermanike, në gjuhën gjermane dhe angleze, ku si masë ritmike merret renditja e theksit në varg si një lloj mase ritmike. Në fillim kjo renditje përafërsisht ishte e lirë, por nga shekulli XII vërehet një tendencë që në një varg të theksohen të gjitha rrokjet joçift, ose të gjitha rrokjet çift, ose të gjitha rrokjet në mes dhe në fund të vargut etj. Në shekullin XVII dhe XVIII te shumica e popujve evropianë tashmë qe ndërtuar vagënimi tonik, i cili kryesisht e përvetësoi sistemin metrik të vargënimit, por gjatësinë dhe shkurtësinë e rrokjeve e zëvendësoi me theksueshmërinë dhe jothekss-ueshmërinë e rrokjeve, duke i ruajtur me këtë rast emërtimet (termat) nga vargënimi antik (trokeu, jambi, daktili etj.). Kështu  trokeu tash ishte këmbë në të cilën rrokja e parë ishte e theksuar (-), kurse e dyta e patheksuar (u), pavarësisht se rrokja e theksuar ishte e gjatë ose e shkurtër ose ndoshta rrokja e patheksuar ka qenë e gjatë. Sikundër që vargënimi tonik lindi nga vargënimi silabik dhe sikundër që te shumica e popujve për ruajtjen e ritmit është marrë edhe parimi silabik edhe ai tonik, sistemi i tillë i vargënimit u quajt silabiko-tonik. Vargënimi i pastër tonik u shfaq në lloje të veçanta të vargjeve, në të ashtuquajturat vargje tonike ose akcentore, i cili në mënyrë të veçantë u zhvillua në të fund XIX dhe në fillim të shekullit XX. Në këtë varg është normuar vetëm numri i rrokjeve të theksuara, kurse i atyre të patheksuarve midis dy të theksuarave ka mundur të ndryshojë.

   

            Vargu (gr.stikhos – rend, lloj) – paraqet renditjen e një togu fjalësh me një numër të caktuar rrokjesh dhe theksash ritmikë, të cilat i lexojmë me një masë dhe temp të unifikuar. Vargun e karakterizojnë: uniformiteti ose përsëritja e disa elementeve në distancë të njëjtë, në shumicën e rasteve numri i njëjtë i rrokjeve në çdo varg, ndërrimi i drejtë i rrokjeve të theksuara dhe të patheksuara, harmonia tingullore (rima) në fund të vargjeve etj. Pavarësisht nga sistemi vargëzimit, çdo popull poezinë e tij e shkruan në vargje. Për dallim nga proza, në varg vendimtar është rendi i fjalëve, zgjedhja e tyre dhe përsëritja e drejtë e disa shprehjeve. Kështu, vargu, me elementet e tij shumë qartë dallon nga proza. Sot si shenjë kryesore e të folurit poetik konsiderohet ritmi, organizimin e veçantë të tërësive tingullore dhe kuptimore, duke mos lejuar as ndryshimin më të vogël në renditjen dhe zgjedhjen e fjalëve, organizim i cili është vendosur rreptësisht edhe në organizim sintaksor të tekstit është përpunuar ndryshe nga proza. Përkundër kësaj ritmi i fjalisë prozaike nuk është i përcaktuar aq rreptë si ritmi vargut. Vargu është një formë e veçantë e shprehjes së ndjenjave. Ai është njësi themelore poetike, i cili krijohet nga bashkimi i disa fjalëve me një numër të caktuar  rrokjesh të organizuara midis tyre sipas ritmit të caktuar. Nga numri i rrokjeve e merr emrin edhe vargu dhe rrokja shërben si material për ndërtimin e tij.

            Ritmi në varg paraqet parimin e organizimit të të gjitha veçorive të tij. Në ritëm janë të domosdoshme përsëritjet periodike, por këto s’janë të vetmet përsëritje të drejta të rrokjeve të theksuar ose të patheksuara ose  të vargjeve me gjatësi të njëjtë. Zgjedhja e fjalëve dhe përcaktimi i tyre i menduar nuk është ritmikisht neutral. Vetëm në kontekstin e tërë vjershës organizohen në ritm, dmth. në ritmin poetik, elementet e veçanta të vargut: jo sipas rregullave të ngulitura, por me zgjidhjen krijuese të tensionit midis traditës dhe normës, pra të përjetimit poetik. Pra, si faktorë të organizimit ritmik janë zgjedhja e fjalëve, renditja e veçantë e tyre, përsëritja, figurat e tjera poetike si dhe mbarështrimi poetik i vargjeve. Të gjitha këto elemente bashkohen në një unitet me kuptimin e fjalëve, me asociacionin që ato nxisin te lexuesi. Prandaj analiza se si janë organizuar vargjet është e pandarë nga analiza e elementeve të tjera strukturore  të tyre, pra nga domethënia e tyre.

            Theksi  është veçori tjetër e vargut. Derisa në sistemin e vjetër kuantitativ (sasior) të vagënimit ritmi i vargut përcaktohej nga rrokjet e gjata dhe të shkurtra, në sistemin e vargëzimit kuantitativ (cilësor) ritmi caktohet nga rrokjet e theksuara dhe të patheksuara. Meqë sistemi kryesor i vargënimit shqip është rrokjesor (silabik), sasia e rrokjeve është ajo që përcakton edhe llojin e ritmit, vendet e theksave ritmikë dhe si rrjedhojë e kësaj edhe vetë ritmin. Kështu, varësisht nga sasia e rrokjeve ndryshon edhe ritmi i një vargu nga një varg tjetër. Dallojmë theksin tonik dhe ritmik. Theksi tonik është theksi që i jep tonin fjalës dhe bie mbi një zanore. Çdo fjalë në gjuhën shqipe ka theksin e vet, i cili bie mbi një rrokje të caktuar të fjalës. Rrokja mbi të cilën bie theksi, quhet rrokje e theksuar. Sipas vendit ku ndodhet rrokja e theksuar, fjalët ndahen në fjalë fundore(oksitone                                           ), (që theksohen në rrokjen e fundit): liri, atdhe, burrëri, trimëri; fjalë parafundore (paraoksitone, që theksohen në rrokjen e parafundit): lule, male, shoku, paqë; fjalë tejparafundore (proparaoksitone, fjalë që theksohen në dy rrokjet e parafundit të fjalës): hekura, lepuri, fushave, këngëve etj. Përveç theksit tonik që e hasim në fjalë të ndryshme, kemi edhe theksin ritmi që e hasim brenda vargut në një, dy a më shumë rrokje të tij. Ashtu siç kemi fjalë fundore, parafundore dhe teparafundore, asht kemi edhe  vargje fundore, parafundore dhe tejparafundore.

                                               

Shqipërinë e mori turku

i vu zjarr!

Shqipëtar, mos rri, po duku

shqipëtar!

(Çajupi, Shqipëtar)

Që na msuen me kap mauzerin

kush talianen, kush malherin

e me i kall barot armikut

me trimni e shpirt çeliku

(Këngë popullore)

E thoshit:

“Shtigje të mëdha do të çajnë

të tjera nga baballarëve!

dhe ikëm nga shtëpitë partizanë

dhe ikëm larg pas komisarëve.

(Dritëro Agolli, Baballarët)

           

Kur fjala mbaron me theks fundor, rrokja njëhësohet për dy rrokje më shumë dhe vargu quhet mashkullor (shembulli 1); kur vargu mbaron me theks parafundor numri i rrokjeve nuk merret as më shumë, as më pak, por aq sa është  dhe vargu quhet femëror (shembulli 2); kur vargu mbaron me theks tejparafundor, sado rrokje të ketë pas theksit ritmik, ato të gjitha numërohen si një rrokje dhe vargu quhet daktilik (shembulli 3).

            Sipas numrit të rrokjeve dallojmë vargje çift dhe vargje tek. Meqë tipi mbizotërues i fjalës shqipe është prej dy rrokjesh dhe me theks parafundor, edhe llojet kryesore të vargjeve shqipe kanë qenë me numër çift rrokjesh.

            Vargjet që përdoren në metrikën shqipe mund të ndahen në tri lloje: vargje  popullore, vargje  të huazuar dhe të krijuara nga poetët tanë.