Autoportreti që krijon shkrimtari nëpër tekste, mund të konsiderohet si një manifest i pastër alegorik që të fton të rilexosh dhe të kuptosh më mirë veprën e tij. Në këtë mënyrë lexuesi ndeshet me një koncept profetik që ravijëzon gjurmët e vlerave emblematike ku kufijtë e një dysie jetë/vepër shkrihen e ia lënë vendin njëra-tjetrës. Shpesh topos-et e një jete në vepër paraqiten me një qëllim që ka të njëjtin regjistër me vetë tekstet. Nuk mund të flitet me siguri se një autor frymëzohet gjithnjë drejtpërdrejt nga rrethanat e jetës së vet, por dihet se ai mbështetet së pari në realitetin e përvojës së jetuar. Duke shpjeguar tekstet, nisur nga hollësi të veçanta, shkrimtari jep shpeshherë dëshmi kaq të sakta jetësore, sa shqyrtimi i veprës së tij bëhet në një tejdukshmëri të mahnitshme. Nëse imagjinojmë një jetëshkrim, jemi të detyruar të nënshkruajmë një marrëveshje mes pohimeve që mund të gjenden në tërë veprën, të shprehura qartë, pa maskë ose dykuptimësi dhe vështrimit të jetëshkruesit që vjen gjithnjë nga jashtë. Skema e paraqitjes organike të zhvillimit letrar të shkrimtarit, është provë e lidhjes së sinqertë që mban ai me të shkruarit. Rrëfimi që përzien intimen dhe universalen përgjithësisht është shumë i dallueshëm në botën letrare. Shkrimtari te Dhimitër S. Shuteriqi është një njeri i kohës së vet. Megjithatë nuk duhet harruar se autori sjell një qëndrim të ri në paraqitjen e pjesshme të ngjarjeve jetësore dhe të historicitetit të tij si individ.
Nuk është asnjëherë jashtë logjikës që ky mbetet kushti i parë i kërkesës për të gjetur përligjjen tekst/autor e për t’i vendosur në të njëjtën shkallë vlerësimi. Kështu ne mund ta kundrojmë nga afër lidhjen e tij me tekstin letrar. Përmasa intime e shumë teksteve përfshin dy vështrime: atë vertikal dhe atë horizontal, por vepra kërkon një përgatitje profesionale dhe një përvojë gjithnjë të re leximi. Duke lexuar tekstet e Shuteriqit ne e kuptojmë si vizatohet autoportreti i një krijuesi njëherësh real dhe imagjinar që përshkon veprën si një imazh që shumëfishohet, duke u shndërruar kështu në një instrument novator. Bie fjala, në gusht 1918, në qytetin e tij të lindjes, në Elbasan, ndodh një ngjarje që ai megjithëse është tre vjeç, do ta skalisë në mendje për ta përshkruar shumë vite më vonë te tregimi Çështja e fullatave (Vërshimet e vjeshtës, 1984), në të cilin risjell atmosferën e asaj dite të largët, parë me sytë e një fëmije, duke sajuar një histori fantastike: kartolinat e vitit 1915 mbërrijnë dhjetë vjet më vonë në perandoritë e rrëzuara.
E njohim nga kujtimet e tij të shkruara te dorëshkrimi i pabotuar Fletë nga jeta ime, por edhe nga rrëfimet gojore udhëtimin e parë të Shuteriqit, i cili do të mbetet një nga kujtimet më të bukura të fëmijërisë së tij. Atë udhëtim gati romanesk, ai do ta përshkruajë me hollësi në librin me tregime për fëmijë Gurnecka (1957), duke dëshmuar se me atë udhëtim fillon edhe jeta e vërtetë e tij prej fëmije që do të bëhet shkrimtar. Konteksti është i jetuar.
Ngaqë e kanë futur në një arkëz, që të mos rrëzohet, se është i vogël, djali ngrihet paksa dhe herë pas here sodit hapësirën e pafund që hapet përpara syve të tij të habitur. Tërë rrugëtimi gjallon me tringëllima e zëra: “Bëhej kështu një muzikë këmborësh, cicërimash e përrenjsh që rrjedhin ëmbël, muzikë që vetëm ai që e ka dëgjuar mund ta marrë me mend mirë. Të gjitha më kanë mbetur në kujtesë si gjëra të çuditshme” (Dallëndyshet, në librin Gurnecka, f. 9).
Pranë fshatit Përrenjas, në një rrugë më të shtruar e më të gjerë, shfaqet së largu “e përmbibukur” fusha e Domosdovës. Ja si e përshkruan pena e shkrimtarit:
“Ata që s’e kanë parë atë fushë, të mos e lënë pa e parë, se është një nga më të bukurat e Shqipërisë. Është një pllajë e madhe, rrethuar prej malesh të larta, herë të gjelbëruara, herë të përhirta dhe shkëmbore. Nëpër fushë, – ara misri, grurore, shelgjishta të gjata, rrjedhin ose burojnë të padukshme, ujëra të kristalta. Rrëzë maleve, zbardhojnë shtëpitë e kaq fshatrave” (Dallëndyshet, në librin Gurnecka, f. 14).
Shkrimtari e lehtëson detyrën e lexuesit, sepse rrëfimtari bëhet shkrimtari që ndryshon herë pas here rolin e tij në një skenë të hapur. Në këtë pikëpamje bota është një konceptim i qenësishëm i ligjërimit dhe kjo shpjegon arsyen përse nëpërmjet teksteve letrare, lexuesi ëndërron një hapësirë përherë e më domethënëse. “Shpesh kam menduar më pas te ajo dallëndyshe dhe mendoj edhe sot me trishtim. Ne ishim nisur për një udhë të gjatë, si dhe zogjtë. Merreni me mend sikur edhe ndonjëri nga ne të kishte mbetur udhës, ashtu si mbeti ajo dallëndyshe fatzezë” (Dallëndyshet, në librin Gurnecka, f. 14).
Në kujtimet e disa shkrimtarëve tregohet sesi fillojnë ata të shkruajnë në një qetësi absolute, të rrethuar me personazhe që kërkojnë jetën në vepër. Ka edhe Shuteriqi një tregim të bukur, një bashkëbisedim fantastik me gurneckën e parë. Në të vërtetë jeta e një autori gjendet në një “rifigurim” të pandërprerë, thotë Paul Ricœur, një kritik i shquar francez. Ky rifigurim mbetet përherë motor i brendshëm në veprën letrare. Ja si e transpozon Shuteriqi në letërsi edhe udhëtimin e dytë. Tani është në makinë me të atin, kuptohet disi më i madh dhe që nga makina pamja e qytetit të Pogradecit, me ujërat që rrëzëllejnë nga dielli, duket ndryshe:
“S’ka gjë më të bukur sesa të shohësh Pogradecin dhe liqenin e tij nga qafa e Plloçës. Dikur, qyteti nuk shtrihej akoma buzë liqenit, si shtrihet sot. Pogradeci ishte një qytet i vogël, shumë i përmbledhur. Shtëpitë e tij sa mezi nxirrnin çatitë e kuqe përmes plepave dhe gështenjave. Liqeni shtrihej si një det i kaltëruar, i rrethuar me male të larta. Skaji, mezi i shquhej atje tej nga Veriu, nga Ohri dhe Struga” (Gurnecka, në librin Gurnecka”, f. 18).
Me Tushemishtin Simonin, të atin e Shuteriqit, e lidhnin shumë kujtime. Aty ai kishte edhe një vëllam, i cili vjen në Pogradec i mallëngjyer së tepërmi dhe i merr me qerre. Shkrimtari i ardhshëm vështron me kureshtje dy qetë e mëdhenj që tërheqin qerren ngadalë, duke ecur buzë liqenit me ujëra ngjyrë “gushëpëllumbi”. Rrugës për në shtëpi, ai dëgjon disa herë shprehjen që përsëriste vëllami i Simonit: “Kjo Shqipëri e mjerë e me fat të zi” e që e shoqëronte me një psherëtimë të thellë. Pastaj vëllamët flasin për varrin e Petrit. Petri ishte kushëri i Simonit, mësues që kishte vdekur atje, i ri, më 1905 (ai e shkruante shqipen me alfabetin e Todrit). Ja si e rikrijon Shuteriqi në një tregim, rrëfimin e vëllamit të Simonit për vdekjen e mësuesit, kur e kishin prurë nga Ohri, ku e patën çuar “ta shihnin” në doktor:
“Ishte natë, – tregonte ai, – natë pa hënë. Po ishte një natë e kthjellët. Qielli kishte çelur tërë yjtë. Liqeni s’kishte asnjë valë. Ujët ishte mavi i errët. Ishte i frikshëm uji atë natë.
[…] Mësuesi nuk i mbylli sytë gjithë udhës. Ai kishte dy sy të zes e të mëdhenj që tani i dukeshin edhe më të mëdhenj në fytyrën e tharë, petë. Nata ishte e ftohtë akull, po, kur e kur, mbi ballin e të sëmurit ndritnin bula djerse. Ai nuk ngopej së shikuari qiellin e yllëzuar, malet, që diçka dalloheshin nga e majta, gjemixhinjtë, që vozitnin pa fjalë.
[…]
Mbylli sytë dhe ashtu u shua dhe pushoi së jetuari, midis Shën-Naumit e Tushemishtit” (Një varr në Tushemisht, në librin Gurnecka , f. 37-38).
Krijimtaria e tij skalitet në një histori të dyfishtë: vetjake dhe universale. Jeta e brendshme e shkrimtarit dhe vepra e tij përgjithësisht janë një duo që formon një harmoni të përsosur, një metaforë shpirtërore. Këtë e shohim qartë edhe te këto vargje poetike.
“Dhe bashkë murmurojmë nën hënë;/ nëpër rrapishta dhe shelgjishta frushullore;/ lahet ndër ujëra hëna argjendore” (Shkumbinit, poemë, 1959, Vepra letrare 1, f. 199).
Fjala është për lumin Shkumbin valërrëmbyer, me të cilin autori ndien një lidhje të përjetshme. Në tekste të tilla ekziston një lëndë e prekshme, që përkthen raportin e tij me botën që na rrethon. Themelore, pra, është autentikja që përputhet me përvojën historike, e cila përkon edhe me përvojën ndjenjësore. Për shembull, në fëmijërinë e Shuteriqit është zhvilluar një lëvizje antizogiste në Dukagjin. Antizogistët e Dukagjinit i internojnë në Elbasan. Jemi në vitin 1925 dhe djali 10-vjeçar shikon për herë të parë njerëz që zgjatin dorën për lëmoshë. Një familje, dy pleq dhe e bija, që kishin rënë edhe në gjak, jetonin në një ahur përballë shtëpisë së Shuteriqëve. Vajzën e tyre ata e marrin ca kohë në shtëpi, se u vinte keq. U bënte ndonjë punë të vogël dhe e paguanin që të mbante pleqtë e saj me bukë. Një natë, ajo tregoi sesi i qenë vrarë tre vëllezërit, njëri pas tjetrit nga plumbi i hakmarrjes. E mbetur fillikat me prindërit, ajo e kishte vrarë me duart e veta gjakësin e vëllait të fundit. Dhimitri e dëgjon këtë ngjarje dhe e ngulit në mendje. Vajza ishte shumë punëtore dhe e bukur. Shumë vjet më vonë, pena e tij prej shkrimtari do ta përshkruajë kështu portretin e saj:
“ Prendja ishte e bukur, me një bukuri të egër. Gati leshverdhë, po sytë korb të zinj. Oh! Çfarë sysh të qeshur dhe krenarë! Edhe vetullat e saj, të verdha ishin. Tipare të tilla s’kam hasur ndonjëherë në bregdetin e jugut. Ja, për hundën e saj mund të thoshe se ishte si qiri. Buzët e fryra dhe mollëzat pak të mëdha e të dala, i kishte flakë të kuqe. E shoh akoma tek ecën dhe dëgjoj çapin e rëndë që i troket nëpër shkallët e shtëpisë sonë, Fyelli i Marsiasit, 1963, f. 162).
Është e vërtetë që në tekstet letrare Shuteriqi end në filigranë një autoportret. Ai është pasardhës i një familjeje intelektuale dhe patriote të Elbasanit. Kjo prejardhje i ka dhënë atij një formim të dyfishtë: fisnikërinë shpirtërore dhe fjalën, të cilat i shohim qartë mes të tjerash edhe në këtë fakt që ai e shndërron në tregim. Afër shkollës së fëmijërisë ishte një mulli (sepse në Elbasan, si vend i ullinjve, ngado kishte mullinj vaji) dhe ai ndalet shpesh aty. Përshëndet si shkollar që është, por edhe kënaqet kur mullisi me zë të ngjirur i përgjigjet: “Mirë se erdhe. Qofsh bekuar, çun i dajës” (Bisedë, mars 1995). Djali mbase përfytyron gjyshin, për të cilin i tregonin se kishte qenë mullis vaji. Vështron me kureshtje fytyrën e mullisit plak” me rrudha të thella si brazda”. Gjatë dimrit, shpesh herë, ai vjen nga shtëpia me një pite të ngrohtë në dorë, që mullisi t’ia regjë në vaj. Ndonjëherë hyn brenda dhe vëzhgon “gurët e mëdhenj, argatët, mengenenë, trarët ku vareshin pezhishkat, dritën e pakët dhe ngjyrën e errët të atij vendi, që i dukej se lëshonte grahma vjetërsire” (Fletë nga jeta ime, tekst i pabotuar. Arkivi familjar). Një ditë në pushim ai shkon në shtëpi dhe ia lë për pak kohë çantën e librave mullisit, por kur kthehet i duket sikur është pas derës së klasës duke dëgjuar mësim. Ai e përshkruan kështu këtë episod:
“Futa këmbën në mulli. Çuni (argati i ri) ishte ulur pranë dajë Monit, me librin të kthyer nga drita e derës dhe, mu në rrëzë të veshit, i lexonte ustait të vet me britma vargjet e Naimit. Dajë Moni i kishte ngulur sytë e ëmbël diku në errësirën e fshehtë dhe cigarja e tij, si një xhixhëllonjë, ndizej e shuhej në kënd të buzës, nën strehun e mustaqes. Te gjuri ai shtrëngonte çantën time të hapur” (Malli i shqipes, në librin Fyelli i Marsiasit, 1963, f. 186).
Kur është kohë e mirë Dhimitrit shkollar i rreh zemra fort, sepse do t’i jepet mundësia të shëtisë nëpër Elbasan. Në ullishtë kishte vende të ngrohta, qysh në mes të shkurtit, dhe fëmijë e të rritur do t’i shihje t’u gëzoheshin rrezeve të diellit, luleve të para dhe zogjve. Sa herë është ulur ai duke soditur i magjepsur një lëndinë me lule dhe bar!
“Cili nga ju ka parë fushë mali me bathra? Një fushë e tillë është pranë Elbasanit, mbi disa shkëmbinj të fshatit Baltës. Me mijëra dhe mijëra lule majë një kërcelli të gjatë, kthejnë nga dielli një si karafil të bardhë, me zemrën të verdhë. Të duket se kundërmon natyra gjithë. Fryn një fllad i parfumuar, i cili vjen që tutje, përtej malesh e detesh. Atëherë thua me vete: sa e bukur është kjo botë!” (Lulet dhe patëllxhanët, në librin Tregime të zgjedhura për fëmijë, 1975, f. 62).
Nuk është asnjëherë jashtë logjikës që ky mbetet kushti i parë i kërkesës për të gjetur përligjjen tekst/autor e për t’i vendosur në të njëjtën shkallë vlerësimi. Kështu ne mund ta kundrojmë nga afër lidhjen e tij me tekstin letrar. Përmasa intime e shumë teksteve përfshin dy vështrime: atë vertikal dhe atë horizontal, por vepra kërkon një përgatitje profesionale dhe një përvojë gjithnjë të re leximi. Duke lexuar tekstet e Shuteriqit ne e kuptojmë si vizatohet autoportreti i një krijuesi njëherësh real dhe imagjinar që përshkon veprën si një imazh që shumëfishohet, duke u shndërruar kështu në një instrument novator. Bie fjala, në gusht 1918, në qytetin e tij të lindjes, në Elbasan, ndodh një ngjarje që ai megjithëse është tre vjeç, do ta skalisë në mendje për ta përshkruar shumë vite më vonë te tregimi Çështja e fullatave (Vërshimet e vjeshtës, 1984), në të cilin risjell atmosferën e asaj dite të largët, parë me sytë e një fëmije, duke sajuar një histori fantastike: kartolinat e vitit 1915 mbërrijnë dhjetë vjet më vonë në perandoritë e rrëzuara.
E njohim nga kujtimet e tij të shkruara te dorëshkrimi i pabotuar Fletë nga jeta ime, por edhe nga rrëfimet gojore udhëtimin e parë të Shuteriqit, i cili do të mbetet një nga kujtimet më të bukura të fëmijërisë së tij. Atë udhëtim gati romanesk, ai do ta përshkruajë me hollësi në librin me tregime për fëmijë Gurnecka (1957), duke dëshmuar se me atë udhëtim fillon edhe jeta e vërtetë e tij prej fëmije që do të bëhet shkrimtar. Konteksti është i jetuar.
Ngaqë e kanë futur në një arkëz, që të mos rrëzohet, se është i vogël, djali ngrihet paksa dhe herë pas here sodit hapësirën e pafund që hapet përpara syve të tij të habitur. Tërë rrugëtimi gjallon me tringëllima e zëra: “Bëhej kështu një muzikë këmborësh, cicërimash e përrenjsh që rrjedhin ëmbël, muzikë që vetëm ai që e ka dëgjuar mund ta marrë me mend mirë. Të gjitha më kanë mbetur në kujtesë si gjëra të çuditshme” (Dallëndyshet, në librin Gurnecka, f. 9).
Pranë fshatit Përrenjas, në një rrugë më të shtruar e më të gjerë, shfaqet së largu “e përmbibukur” fusha e Domosdovës. Ja si e përshkruan pena e shkrimtarit:
“Ata që s’e kanë parë atë fushë, të mos e lënë pa e parë, se është një nga më të bukurat e Shqipërisë. Është një pllajë e madhe, rrethuar prej malesh të larta, herë të gjelbëruara, herë të përhirta dhe shkëmbore. Nëpër fushë, – ara misri, grurore, shelgjishta të gjata, rrjedhin ose burojnë të padukshme, ujëra të kristalta. Rrëzë maleve, zbardhojnë shtëpitë e kaq fshatrave” (Dallëndyshet, në librin Gurnecka, f. 14).
Shkrimtari e lehtëson detyrën e lexuesit, sepse rrëfimtari bëhet shkrimtari që ndryshon herë pas here rolin e tij në një skenë të hapur. Në këtë pikëpamje bota është një konceptim i qenësishëm i ligjërimit dhe kjo shpjegon arsyen përse nëpërmjet teksteve letrare, lexuesi ëndërron një hapësirë përherë e më domethënëse. “Shpesh kam menduar më pas te ajo dallëndyshe dhe mendoj edhe sot me trishtim. Ne ishim nisur për një udhë të gjatë, si dhe zogjtë. Merreni me mend sikur edhe ndonjëri nga ne të kishte mbetur udhës, ashtu si mbeti ajo dallëndyshe fatzezë” (Dallëndyshet, në librin Gurnecka, f. 14).
Në kujtimet e disa shkrimtarëve tregohet sesi fillojnë ata të shkruajnë në një qetësi absolute, të rrethuar me personazhe që kërkojnë jetën në vepër. Ka edhe Shuteriqi një tregim të bukur, një bashkëbisedim fantastik me gurneckën e parë. Në të vërtetë jeta e një autori gjendet në një “rifigurim” të pandërprerë, thotë Paul Ricœur, një kritik i shquar francez. Ky rifigurim mbetet përherë motor i brendshëm në veprën letrare. Ja si e transpozon Shuteriqi në letërsi edhe udhëtimin e dytë. Tani është në makinë me të atin, kuptohet disi më i madh dhe që nga makina pamja e qytetit të Pogradecit, me ujërat që rrëzëllejnë nga dielli, duket ndryshe:
“S’ka gjë më të bukur sesa të shohësh Pogradecin dhe liqenin e tij nga qafa e Plloçës. Dikur, qyteti nuk shtrihej akoma buzë liqenit, si shtrihet sot. Pogradeci ishte një qytet i vogël, shumë i përmbledhur. Shtëpitë e tij sa mezi nxirrnin çatitë e kuqe përmes plepave dhe gështenjave. Liqeni shtrihej si një det i kaltëruar, i rrethuar me male të larta. Skaji, mezi i shquhej atje tej nga Veriu, nga Ohri dhe Struga” (Gurnecka, në librin Gurnecka”, f. 18).
Me Tushemishtin Simonin, të atin e Shuteriqit, e lidhnin shumë kujtime. Aty ai kishte edhe një vëllam, i cili vjen në Pogradec i mallëngjyer së tepërmi dhe i merr me qerre. Shkrimtari i ardhshëm vështron me kureshtje dy qetë e mëdhenj që tërheqin qerren ngadalë, duke ecur buzë liqenit me ujëra ngjyrë “gushëpëllumbi”. Rrugës për në shtëpi, ai dëgjon disa herë shprehjen që përsëriste vëllami i Simonit: “Kjo Shqipëri e mjerë e me fat të zi” e që e shoqëronte me një psherëtimë të thellë. Pastaj vëllamët flasin për varrin e Petrit. Petri ishte kushëri i Simonit, mësues që kishte vdekur atje, i ri, më 1905 (ai e shkruante shqipen me alfabetin e Todrit). Ja si e rikrijon Shuteriqi në një tregim, rrëfimin e vëllamit të Simonit për vdekjen e mësuesit, kur e kishin prurë nga Ohri, ku e patën çuar “ta shihnin” në doktor:
“Ishte natë, – tregonte ai, – natë pa hënë. Po ishte një natë e kthjellët. Qielli kishte çelur tërë yjtë. Liqeni s’kishte asnjë valë. Ujët ishte mavi i errët. Ishte i frikshëm uji atë natë.
[…] Mësuesi nuk i mbylli sytë gjithë udhës. Ai kishte dy sy të zes e të mëdhenj që tani i dukeshin edhe më të mëdhenj në fytyrën e tharë, petë. Nata ishte e ftohtë akull, po, kur e kur, mbi ballin e të sëmurit ndritnin bula djerse. Ai nuk ngopej së shikuari qiellin e yllëzuar, malet, që diçka dalloheshin nga e majta, gjemixhinjtë, që vozitnin pa fjalë.
[…]
Mbylli sytë dhe ashtu u shua dhe pushoi së jetuari, midis Shën-Naumit e Tushemishtit” (Një varr në Tushemisht, në librin Gurnecka , f. 37-38).
Krijimtaria e tij skalitet në një histori të dyfishtë: vetjake dhe universale. Jeta e brendshme e shkrimtarit dhe vepra e tij përgjithësisht janë një duo që formon një harmoni të përsosur, një metaforë shpirtërore. Këtë e shohim qartë edhe te këto vargje poetike.
“Dhe bashkë murmurojmë nën hënë;/ nëpër rrapishta dhe shelgjishta frushullore;/ lahet ndër ujëra hëna argjendore” (Shkumbinit, poemë, 1959, Vepra letrare 1, f. 199).
Fjala është për lumin Shkumbin valërrëmbyer, me të cilin autori ndien një lidhje të përjetshme. Në tekste të tilla ekziston një lëndë e prekshme, që përkthen raportin e tij me botën që na rrethon. Themelore, pra, është autentikja që përputhet me përvojën historike, e cila përkon edhe me përvojën ndjenjësore. Për shembull, në fëmijërinë e Shuteriqit është zhvilluar një lëvizje antizogiste në Dukagjin. Antizogistët e Dukagjinit i internojnë në Elbasan. Jemi në vitin 1925 dhe djali 10-vjeçar shikon për herë të parë njerëz që zgjatin dorën për lëmoshë. Një familje, dy pleq dhe e bija, që kishin rënë edhe në gjak, jetonin në një ahur përballë shtëpisë së Shuteriqëve. Vajzën e tyre ata e marrin ca kohë në shtëpi, se u vinte keq. U bënte ndonjë punë të vogël dhe e paguanin që të mbante pleqtë e saj me bukë. Një natë, ajo tregoi sesi i qenë vrarë tre vëllezërit, njëri pas tjetrit nga plumbi i hakmarrjes. E mbetur fillikat me prindërit, ajo e kishte vrarë me duart e veta gjakësin e vëllait të fundit. Dhimitri e dëgjon këtë ngjarje dhe e ngulit në mendje. Vajza ishte shumë punëtore dhe e bukur. Shumë vjet më vonë, pena e tij prej shkrimtari do ta përshkruajë kështu portretin e saj:
“ Prendja ishte e bukur, me një bukuri të egër. Gati leshverdhë, po sytë korb të zinj. Oh! Çfarë sysh të qeshur dhe krenarë! Edhe vetullat e saj, të verdha ishin. Tipare të tilla s’kam hasur ndonjëherë në bregdetin e jugut. Ja, për hundën e saj mund të thoshe se ishte si qiri. Buzët e fryra dhe mollëzat pak të mëdha e të dala, i kishte flakë të kuqe. E shoh akoma tek ecën dhe dëgjoj çapin e rëndë që i troket nëpër shkallët e shtëpisë sonë, Fyelli i Marsiasit, 1963, f. 162).
Është e vërtetë që në tekstet letrare Shuteriqi end në filigranë një autoportret. Ai është pasardhës i një familjeje intelektuale dhe patriote të Elbasanit. Kjo prejardhje i ka dhënë atij një formim të dyfishtë: fisnikërinë shpirtërore dhe fjalën, të cilat i shohim qartë mes të tjerash edhe në këtë fakt që ai e shndërron në tregim. Afër shkollës së fëmijërisë ishte një mulli (sepse në Elbasan, si vend i ullinjve, ngado kishte mullinj vaji) dhe ai ndalet shpesh aty. Përshëndet si shkollar që është, por edhe kënaqet kur mullisi me zë të ngjirur i përgjigjet: “Mirë se erdhe. Qofsh bekuar, çun i dajës” (Bisedë, mars 1995). Djali mbase përfytyron gjyshin, për të cilin i tregonin se kishte qenë mullis vaji. Vështron me kureshtje fytyrën e mullisit plak” me rrudha të thella si brazda”. Gjatë dimrit, shpesh herë, ai vjen nga shtëpia me një pite të ngrohtë në dorë, që mullisi t’ia regjë në vaj. Ndonjëherë hyn brenda dhe vëzhgon “gurët e mëdhenj, argatët, mengenenë, trarët ku vareshin pezhishkat, dritën e pakët dhe ngjyrën e errët të atij vendi, që i dukej se lëshonte grahma vjetërsire” (Fletë nga jeta ime, tekst i pabotuar. Arkivi familjar). Një ditë në pushim ai shkon në shtëpi dhe ia lë për pak kohë çantën e librave mullisit, por kur kthehet i duket sikur është pas derës së klasës duke dëgjuar mësim. Ai e përshkruan kështu këtë episod:
“Futa këmbën në mulli. Çuni (argati i ri) ishte ulur pranë dajë Monit, me librin të kthyer nga drita e derës dhe, mu në rrëzë të veshit, i lexonte ustait të vet me britma vargjet e Naimit. Dajë Moni i kishte ngulur sytë e ëmbël diku në errësirën e fshehtë dhe cigarja e tij, si një xhixhëllonjë, ndizej e shuhej në kënd të buzës, nën strehun e mustaqes. Te gjuri ai shtrëngonte çantën time të hapur” (Malli i shqipes, në librin Fyelli i Marsiasit, 1963, f. 186).
Kur është kohë e mirë Dhimitrit shkollar i rreh zemra fort, sepse do t’i jepet mundësia të shëtisë nëpër Elbasan. Në ullishtë kishte vende të ngrohta, qysh në mes të shkurtit, dhe fëmijë e të rritur do t’i shihje t’u gëzoheshin rrezeve të diellit, luleve të para dhe zogjve. Sa herë është ulur ai duke soditur i magjepsur një lëndinë me lule dhe bar!
“Cili nga ju ka parë fushë mali me bathra? Një fushë e tillë është pranë Elbasanit, mbi disa shkëmbinj të fshatit Baltës. Me mijëra dhe mijëra lule majë një kërcelli të gjatë, kthejnë nga dielli një si karafil të bardhë, me zemrën të verdhë. Të duket se kundërmon natyra gjithë. Fryn një fllad i parfumuar, i cili vjen që tutje, përtej malesh e detesh. Atëherë thua me vete: sa e bukur është kjo botë!” (Lulet dhe patëllxhanët, në librin Tregime të zgjedhura për fëmijë, 1975, f. 62).
