RIZA LAHI
Dossier
Sipas bisedës me Kryetarin e veteranëve të LNCL të popullit të Shkodrës, Qemal Llazani
Në Shkodër mungojnë bustet dhe nderet e veçanta që u duheshin bërë dhe që nuk është kurr vonë t’u bëhen dy djemve të rinj italianë të luftës së dytë botërore. Ata kanë shpëtuar Shkodërën pa u bërë shkrumb, pa u hedhur ne erë rreth orës dy pas mesnatës , kur po gdhinte 29 nëntori i vitit 1944 dhe ndërsa po largohej që andej, skuadra e fundit e hitlerianëve, ajo që do ta linte shkodrën gërmadhë...
Kisha disa vite që e kisha dëgjuar këtë histori , që fëmijë, dhe gjithmonë më kishte çuditur heshtja zyrtare kjo ngjarje që jetonte në memorjen e popullit shkodranë; jeton edhe sot.
Më së fundi kisha arritur edhe një zbulim të mrekullueshëm që do të më shpinte drejt identitetit të dy trimave. Eruditi i mrekullueshëm dhe burri i lartë Ahmet Osja më tregoi një ditë në Shkodër për një rapsod të ditëve të sotme, një fshatar nga Guri i Zi – për fat nuk më kujtohet emri – dhe ne u takuam për një kafe. Rapsodi kishte shkruar ne linjën e Lahutës së Malcisë por, mes atyre vargjeve metrikë , tetërokësh dhe nerrativë, më vezulluan emrat e të dy shpëtimtarëve të Shkodërs. Ja vargjet në fjalë:
Por djaloshi Bartolome
Ka ça rrugën si rrufe
Dorës barbarve u ka shpëtue
M’nji shpi t’lagjes, asht strehue
Ndërsa Aldo…
Pra, në mungesë të çfardo dokumentacioi deri tani, le t’i besojmë kësaj pjese të memories popullore. Që, njëri nga heronjtë është quajatur Bartolome dhe tjetri Aldo dhe, jo që të dy janë varrosur me kokë poshtë dhe të gjallë, por njëri u paska shpëtuar.
Në një takim që morëm me atasheun ushtarak të Rep Italiane në Tiranë , ramë dakord që të njoftonim njëritjetrin në drejtim të të rejave të fundit të këtë fushë, për të bërë diçka më shumë, të merituar me shpirt, për këta trima, që përbëjnë pjesë të ndritura të shpirti të popullit Italian, të mirënjohjes njerëzore dhe të humanizmit. Mirëpo, asnjë telefonatë më…
Mirëpo vëndlindjes I jemi në borxh përjetë të gjithë, sikurse prindërve. Çekani më godiste kohë pas kohe dhe , ja, në njërën prej ditëve, vendosëm ta bëjmë publike atë far dihet gjer tani. Populli le të dijë përmes gazetës së paku një pjesë të së vërtetës; me siguri ajo do të na çojë drejt identifikimi të saktë të lavditarëve, burrave italianë që u takojnë dafinat e mirënjohjes së popullit shkodran….
Xxx
Qemal Llazani kishte ardhur një orë para kohës që e kishim lënë atë të diele në lokalin ku pi kafe rregullisht me grupin e tij të veteranëve. Fliste duke mbajtur patjetër diçka nëpër duar, dëgjonte plot përqëndrim vëmëndjeje dhe , “me mëndjen qiqërr”, runte me fisnikëri masën e të folurit. Fliste me një shkodranishte të bukur .
Do të flisnim për ngjarjen e hedhjes në erë të Shkodrës, siç e kishim lënë në telefon, por, ndërkohë, ai nuk kishte se si të më shpëtonte nga një pyetje që më rrinte në gjos si maçok kthetra ngrehur. Si vallë kishin lejuar veteranët e qytetit tim, të hiqeshin të pesë Heronjt e Vigut nga varri I tyre artistic, përballë teatrit “Migjeni”. Nga ana tjetër, unë ende pyes veten: Drejtuesit e qytetit tim, ashtu ua mori mëndja e ashtu bënë, e shkulën veprën artistike që bën fjalë për luftën e dytë botërore, pjesë e së cilës ka qënë edhe aleati ynë I madh SHBA . Pse e shkulën e ku e çuan? Më kanë thënë për ta rregulluar qëndrën e Shkodrës para Tearit “Migjeni”. Mirëpo, si është e mundur që busti I Migjenit, që sivjet ka njëqindvjetorin, e ka hundën e thyer? Kur don ta rregullojë një shesh ndonjë bashki, nuk është keq që një çikëz nga fondi për të shkulur me rrënjë pesë djem të luftës të derdhur në gur, t’ia jepte ndonjë skulptori për të rregulluar bustin, emrin e të cilit mban teatri. Busti e ka hundën e theyr për ibret. Mmmm….më sillet në mëndje një pyetje e llahtarëshme që lidhet me pesë heronjtë dhe bustin e thyer të Migjenit, por nuk kam shpirt ta shkruaj, ta hajë dreqi….
Qemal Llazani – Unë ta kam njohur tët atë dhe të dy axhat. Kushedi se sa herë kena ba takime ilegale lufte te shtëpia juaj. Axhën tënd, Zyhdinë? Popo, e kam pasë në kampin e përqëndrimt të Prishtinës. Është vrarë në grupin e 104 ve që të tanë kanë qëndrue në mënyrë heroike përball plumbit. Por unë due me theksue edhe burrninë e gjyshit tand, avokat Riza Lahi, që nuk dha para me e nda atë prej shokëve kur e arrestuan gjermanët me ndihmën e spiunëve e bashkëpunëtorëve shqiptarë. Se para ai kishte, ka kenë aq pasanik, sa me i çue dy djem me studime ne Itali , prej nga u ktheyn me luftue për liri, tuj i lanë mësimet për gjysëm, me i vazhdue mbas luftet, nëse delshin të gjallë.
Falemnderit. Ndërkohë, si qëndron puna e dy xhenjerëve italianë që shpëtuan Shkodrën pa u hedhur në erë?
Unë kam qënë në kampin e përqëndrimit në Prishtinë , por do të të them çfar më kanë thanë. E? …Po…Në dy qëndra të mëdha, te “Livadhi i Sulçebegut”, Perash , dhe në lagjen Skenderbeg, kishte grumbuj të mëdha municioni gjerman . Ata, si hodhën në erë të trija urat e Shkodrës, Urën e Bunës, Bahçallëkut dhe të Bahçallëkut, si qenë larguar thuajse të gjithë, kishin lënë dorasët e krimitt ë përbindësht. Një skuadër me motorçikleta po u vinte filitet grumbujve me municin të vëndosur anash pikave që të thashë. Flaka e tyne mandej do të vinte e të përhapej derisa të shpërthente përqëndrimi kryesor i municionit dhe eksplozivit që do të bantë shkrumb gjithëçka.
Këta zhurmat e para i ka ndigjue të tanë Shkodra, por ma tepër jo. Shyqyr. Falë dy italianëve.
Kush ishin këta italianë?
Kanë kenë xhenjerë dhe shërbejshin si punë shegertash në ushtrinë gjermane pra pa armë. Nuk kanë kenë as partizanë e as të strehuem në familje katundarësh. Në kohën kur skuadra me motocikleta vuri zjarrin vënde vënde dhe u largua, të dy këta trima u sulën me furi të prisnin fitilat. Ata rrezikuan në dy pika. E para mund të vriteshin nga ndonjë predhë qorre, mund të arrinte flaka para tyre te fitili, por, mund të ndodhte edhe ajo që atyre mbase nuk ua merrte mëndja. Që kriminelët të ktheheshin nga rruga…
I kapën , ë?
Po, I kapën me presh në dorë. Njërin e kanë varrosur kokëposhtë të gjallë, tjetri thuhet se u ka shpëtue për duersh dhe ka ikë nëpër natë me shpejtësi e asht mshehë në një shtëpi.. Ka kenë diku rreth orës 2 – 3 tuj zbardhë.
A i keni identifikuar? A po luftoni , falë kontakteve me veteranët homologë italianë? Shkdora duhet tua bëjë nderet që u takojnë këtyre trimave
Po interesohemi. Edhe konsullata italiane në Shkodër po interesohet por me sa di asnjeri nuk po bie dot në gjurmë se nga pjesë e krahinës së Italisë kanë qënë dy djemtë, kanë ndonjë të afërt, etj. është në nderin tonë që të identifikohen këta heroj, bij të popullit italian.
Na ka bërë përshtypje të gjithëvë në Tiranë nxitimi dhe heqja e Herojve të Vigut. A keni rezistuar ndopak ju, shokët e tyre të luftës? Kanë qënë tre shkodranë , qytetarë nga Shkodra, për më tepër.
Po. Kena ba luftë shumë. Kena ba përpjekje papushim. Por ata na kanë diftue një dokument të firmosun prej Fatos Nanos që të pesë heronjtë të lëvizshin prej asaj pjese të Shkodërs.. ajo firmë në atë dokument na ka ba mos me ba veprime me trupat tonë në mbrojtje të nderit të nëpërkambun të herojve të Luftës së Dytë Bornore që ka xjerrë dhe farkëtue populli shkodranë Ndoc Dedë Markut, Naim Gjylbegut, Ahmet Haxhisë, Ndoc mazit dhe Hidajet Lezhës,
Edhe një pyetje, pra ndarjes, ju lutem. Oficer keni qënë ju?
Jo. Unë kam shërbyer 25 vjet si prokuror i rrethit të Shkodrës.
A ju kanë ngacmuar , a ka patur raste hakmarrjeje nga familjet e ndonjërit prej të dënuarve atëherë tani në kohën e demokracisë?
Jo. Ligji asht si llastik. Unë nuk e kam tërhekë fort llastikun. Jojo….Populli I qytetnuem I Shkodrës e din shumë mirë që unë kam kenë mbrojtës I ligjit të kohës dhe këtë gja e kam ba me ndërshëmni dhe tuj e vu dorën në zemrën teme gjithmonë
Dossier
Sipas bisedës me Kryetarin e veteranëve të LNCL të popullit të Shkodrës, Qemal Llazani
Në Shkodër mungojnë bustet dhe nderet e veçanta që u duheshin bërë dhe që nuk është kurr vonë t’u bëhen dy djemve të rinj italianë të luftës së dytë botërore. Ata kanë shpëtuar Shkodërën pa u bërë shkrumb, pa u hedhur ne erë rreth orës dy pas mesnatës , kur po gdhinte 29 nëntori i vitit 1944 dhe ndërsa po largohej që andej, skuadra e fundit e hitlerianëve, ajo që do ta linte shkodrën gërmadhë...
Kisha disa vite që e kisha dëgjuar këtë histori , që fëmijë, dhe gjithmonë më kishte çuditur heshtja zyrtare kjo ngjarje që jetonte në memorjen e popullit shkodranë; jeton edhe sot.
Më së fundi kisha arritur edhe një zbulim të mrekullueshëm që do të më shpinte drejt identitetit të dy trimave. Eruditi i mrekullueshëm dhe burri i lartë Ahmet Osja më tregoi një ditë në Shkodër për një rapsod të ditëve të sotme, një fshatar nga Guri i Zi – për fat nuk më kujtohet emri – dhe ne u takuam për një kafe. Rapsodi kishte shkruar ne linjën e Lahutës së Malcisë por, mes atyre vargjeve metrikë , tetërokësh dhe nerrativë, më vezulluan emrat e të dy shpëtimtarëve të Shkodërs. Ja vargjet në fjalë:
Por djaloshi Bartolome
Ka ça rrugën si rrufe
Dorës barbarve u ka shpëtue
M’nji shpi t’lagjes, asht strehue
Ndërsa Aldo…
Pra, në mungesë të çfardo dokumentacioi deri tani, le t’i besojmë kësaj pjese të memories popullore. Që, njëri nga heronjtë është quajatur Bartolome dhe tjetri Aldo dhe, jo që të dy janë varrosur me kokë poshtë dhe të gjallë, por njëri u paska shpëtuar.
Në një takim që morëm me atasheun ushtarak të Rep Italiane në Tiranë , ramë dakord që të njoftonim njëritjetrin në drejtim të të rejave të fundit të këtë fushë, për të bërë diçka më shumë, të merituar me shpirt, për këta trima, që përbëjnë pjesë të ndritura të shpirti të popullit Italian, të mirënjohjes njerëzore dhe të humanizmit. Mirëpo, asnjë telefonatë më…
Mirëpo vëndlindjes I jemi në borxh përjetë të gjithë, sikurse prindërve. Çekani më godiste kohë pas kohe dhe , ja, në njërën prej ditëve, vendosëm ta bëjmë publike atë far dihet gjer tani. Populli le të dijë përmes gazetës së paku një pjesë të së vërtetës; me siguri ajo do të na çojë drejt identifikimi të saktë të lavditarëve, burrave italianë që u takojnë dafinat e mirënjohjes së popullit shkodran….
Xxx
Qemal Llazani kishte ardhur një orë para kohës që e kishim lënë atë të diele në lokalin ku pi kafe rregullisht me grupin e tij të veteranëve. Fliste duke mbajtur patjetër diçka nëpër duar, dëgjonte plot përqëndrim vëmëndjeje dhe , “me mëndjen qiqërr”, runte me fisnikëri masën e të folurit. Fliste me një shkodranishte të bukur .
Do të flisnim për ngjarjen e hedhjes në erë të Shkodrës, siç e kishim lënë në telefon, por, ndërkohë, ai nuk kishte se si të më shpëtonte nga një pyetje që më rrinte në gjos si maçok kthetra ngrehur. Si vallë kishin lejuar veteranët e qytetit tim, të hiqeshin të pesë Heronjt e Vigut nga varri I tyre artistic, përballë teatrit “Migjeni”. Nga ana tjetër, unë ende pyes veten: Drejtuesit e qytetit tim, ashtu ua mori mëndja e ashtu bënë, e shkulën veprën artistike që bën fjalë për luftën e dytë botërore, pjesë e së cilës ka qënë edhe aleati ynë I madh SHBA . Pse e shkulën e ku e çuan? Më kanë thënë për ta rregulluar qëndrën e Shkodrës para Tearit “Migjeni”. Mirëpo, si është e mundur që busti I Migjenit, që sivjet ka njëqindvjetorin, e ka hundën e thyer? Kur don ta rregullojë një shesh ndonjë bashki, nuk është keq që një çikëz nga fondi për të shkulur me rrënjë pesë djem të luftës të derdhur në gur, t’ia jepte ndonjë skulptori për të rregulluar bustin, emrin e të cilit mban teatri. Busti e ka hundën e theyr për ibret. Mmmm….më sillet në mëndje një pyetje e llahtarëshme që lidhet me pesë heronjtë dhe bustin e thyer të Migjenit, por nuk kam shpirt ta shkruaj, ta hajë dreqi….
Qemal Llazani – Unë ta kam njohur tët atë dhe të dy axhat. Kushedi se sa herë kena ba takime ilegale lufte te shtëpia juaj. Axhën tënd, Zyhdinë? Popo, e kam pasë në kampin e përqëndrimt të Prishtinës. Është vrarë në grupin e 104 ve që të tanë kanë qëndrue në mënyrë heroike përball plumbit. Por unë due me theksue edhe burrninë e gjyshit tand, avokat Riza Lahi, që nuk dha para me e nda atë prej shokëve kur e arrestuan gjermanët me ndihmën e spiunëve e bashkëpunëtorëve shqiptarë. Se para ai kishte, ka kenë aq pasanik, sa me i çue dy djem me studime ne Itali , prej nga u ktheyn me luftue për liri, tuj i lanë mësimet për gjysëm, me i vazhdue mbas luftet, nëse delshin të gjallë.
Falemnderit. Ndërkohë, si qëndron puna e dy xhenjerëve italianë që shpëtuan Shkodrën pa u hedhur në erë?
Unë kam qënë në kampin e përqëndrimit në Prishtinë , por do të të them çfar më kanë thanë. E? …Po…Në dy qëndra të mëdha, te “Livadhi i Sulçebegut”, Perash , dhe në lagjen Skenderbeg, kishte grumbuj të mëdha municioni gjerman . Ata, si hodhën në erë të trija urat e Shkodrës, Urën e Bunës, Bahçallëkut dhe të Bahçallëkut, si qenë larguar thuajse të gjithë, kishin lënë dorasët e krimitt ë përbindësht. Një skuadër me motorçikleta po u vinte filitet grumbujve me municin të vëndosur anash pikave që të thashë. Flaka e tyne mandej do të vinte e të përhapej derisa të shpërthente përqëndrimi kryesor i municionit dhe eksplozivit që do të bantë shkrumb gjithëçka.
Këta zhurmat e para i ka ndigjue të tanë Shkodra, por ma tepër jo. Shyqyr. Falë dy italianëve.
Kush ishin këta italianë?
Kanë kenë xhenjerë dhe shërbejshin si punë shegertash në ushtrinë gjermane pra pa armë. Nuk kanë kenë as partizanë e as të strehuem në familje katundarësh. Në kohën kur skuadra me motocikleta vuri zjarrin vënde vënde dhe u largua, të dy këta trima u sulën me furi të prisnin fitilat. Ata rrezikuan në dy pika. E para mund të vriteshin nga ndonjë predhë qorre, mund të arrinte flaka para tyre te fitili, por, mund të ndodhte edhe ajo që atyre mbase nuk ua merrte mëndja. Që kriminelët të ktheheshin nga rruga…
I kapën , ë?
Po, I kapën me presh në dorë. Njërin e kanë varrosur kokëposhtë të gjallë, tjetri thuhet se u ka shpëtue për duersh dhe ka ikë nëpër natë me shpejtësi e asht mshehë në një shtëpi.. Ka kenë diku rreth orës 2 – 3 tuj zbardhë.
A i keni identifikuar? A po luftoni , falë kontakteve me veteranët homologë italianë? Shkdora duhet tua bëjë nderet që u takojnë këtyre trimave
Po interesohemi. Edhe konsullata italiane në Shkodër po interesohet por me sa di asnjeri nuk po bie dot në gjurmë se nga pjesë e krahinës së Italisë kanë qënë dy djemtë, kanë ndonjë të afërt, etj. është në nderin tonë që të identifikohen këta heroj, bij të popullit italian.
Na ka bërë përshtypje të gjithëvë në Tiranë nxitimi dhe heqja e Herojve të Vigut. A keni rezistuar ndopak ju, shokët e tyre të luftës? Kanë qënë tre shkodranë , qytetarë nga Shkodra, për më tepër.
Po. Kena ba luftë shumë. Kena ba përpjekje papushim. Por ata na kanë diftue një dokument të firmosun prej Fatos Nanos që të pesë heronjtë të lëvizshin prej asaj pjese të Shkodërs.. ajo firmë në atë dokument na ka ba mos me ba veprime me trupat tonë në mbrojtje të nderit të nëpërkambun të herojve të Luftës së Dytë Bornore që ka xjerrë dhe farkëtue populli shkodranë Ndoc Dedë Markut, Naim Gjylbegut, Ahmet Haxhisë, Ndoc mazit dhe Hidajet Lezhës,
Edhe një pyetje, pra ndarjes, ju lutem. Oficer keni qënë ju?
Jo. Unë kam shërbyer 25 vjet si prokuror i rrethit të Shkodrës.
A ju kanë ngacmuar , a ka patur raste hakmarrjeje nga familjet e ndonjërit prej të dënuarve atëherë tani në kohën e demokracisë?
Jo. Ligji asht si llastik. Unë nuk e kam tërhekë fort llastikun. Jojo….Populli I qytetnuem I Shkodrës e din shumë mirë që unë kam kenë mbrojtës I ligjit të kohës dhe këtë gja e kam ba me ndërshëmni dhe tuj e vu dorën në zemrën teme gjithmonë
