Halil Kajtazi
Çështja e njësimit të shqipes letrare është problem bukur i gjatë dhe i ndërlikuar, sidomos tash, kur kjo punë është dashur të bëhet më herët. Për këtë patën shkruar edhe shumë profesionistë të gjuhës, dashamirë dhe intelektualë. Për këto çështje është shkruar e folur nëpër shumë mbledhje, në kuloare e qarqe politike, sepse në jetë gjithkund ndeshim probleme të tilla, për të cilat duhet të kujdesen gjuhëtarët tanë. Këto probleme të aftësimit të njerëzve në të shkruar, në të vetmen gjuhë letrare shqipe, janë shikuar dhe organizuar në mënyrë të ndryshme. Mirpo, me sa po shihet, ende duhet të shkruajmë dhe të flasim e të mendojmë mirë për këto çështje thelbësore, për kulturën e gjuhës së shkruar, mbi shkaqet e të shkruarit të dobët të njerëzve në përgjihësi, “me shkollë e pa shkollë”, mbi metodat e punës kundër analfabetizmit si dhe mbi një varg fromash të tjera më të rëndësishme të gjuhës: kështu që gjuha jonë të kryente një funksion më rëndësi në zhvillimin e lirimin e personaliteteve krijuese të kulturës së përgjithshme dhe të ndërgjegjës së kthjellët të njerëzve, e në anën tjetër, ajo është bazë, pa të cilën nuk mund të mendohet zhvillimi i proceseve dhe as që mund të pritet ndonjë përparim i mëtejshëm i brezave të ardhshëm. Për këtë, edhe pse me vonesë, kujtoj se nuk është përsëri vonë, sepse, me një punë të organizuar mirë dhe me plan, nëpërmjet të një riorientimi në baza të shëndosha në përgjithësi, mund të arrihet që të kemi një gjuhë të shkruar (të njësuar) të përbashkët. Kjo punë do përkrahje morale dhe materiale.
Për t’i kaluar të gjitha vështirësit në këtë pikëpmaje dhe për ta zhvilluar mirë kulturën e gjuhës, në radhë të parë, duhet t’i japim rëndësi mësimit të shkrim-leximit fillestar, kështu që me durim dhe punë të palodhshme shkallë-shkallë, do t’i aftësojmë nxënësit që të shkrujanë e të flasin gjuhën drejt, mirë dhe pa gabime. Kuptohet se para arsimtarëve shtrohen detyra shumë serioze dhe të ndërlikuara, të cilat mund të tejkalohen vetëm duke i ushtruar nxënësit në të folur dhe të shkruar me plan dhe në mënyrë të sistemuar. Dimë se kuptimi i të shkruarit është i gjerë, duke filluar prej të “shkarraviturit” të fjalëve dhe të fjalive të para në klasën e parë e deri te të shkruarit e germave më të ndërlikuara na klasat e tjera të fillores. Duke përdorur forma të ndryshme dhe metoda të shumëllojshme në shkollat fillore, mendoj se shumë shpejt do të arrijmë t’i uhtrojmë nxënësit e të formojmë një gjuhë të përbahkët pa kurrfarë divergjencash, një sitil të afërt, të ngjeshur me fjalë e shprehje të qëlluara në gjuhë të njësuar dhe të gjithë tok të shkojmë në festën e Abetarës sonë. Kërkohet që të mos frikësohemi, sepse me anë të kopjuarit, të leximit të librave në një dialekt, të shkrimeve e të diktimeve si dhe të hartimeve të shkurtëra, të mësuarit përmendsh të vjershave e të pjesëve më të bukura të ndonjë tregimi, të shkruarit e letrave, pamëdyshje do të ndihmonin në tejkalimin dhe evitimit e vështirësive të fëmijëve.
Të gjitha këto forma të të shkruarit si dhe një mori variantesh të tjera, duhet t’ju përshtaten moshës së nxënësve, përkatësisht të klasës. Këto bëhen sipas një plani të përgatitur me kohë prej arsimtarëve të gjuhës, por në punë të tilla duhet të zotohen edhe arsimtarët e lëndëve dhe të degëve të tjera të mësimit.
Duke vepruar kështu, nxënësit duhet t’i udhëzojmë që të lexojnë libra të ndryshme në gjuhë të njësuar, shtypin, të shkojnë në shfaqje teatrale dhe kinematografike, të dëgjojnë ligjërata dhe diskutime cilësore. Kjo do të mundësojë që nxënësit të ushtrojnë e të mësojnë të folurit dhe të shkruarit edhe prej emisioneve radiofonike të stacioneve tona, të mishkrimeve e të tabelave të ndryshme, të titujve të librave, të gazetave, të revistave, etj.
Të gjitha këtyre përpjekjeve duhet t’u paraprijnë vetëm parapërgatitjet, që, në këtë fazë, janë të domosdoshme, por edh të ndërlikuara. Prandaj, po qe se e përgatisim terrenin përpara dhe me kohë, do të arrijmë suksese, sepse gjatë punës do të arrijmë e fitojmë njëfarë pjekurie dhe përvoje në jetën e përditshme. Kuptohet vetëvetiu se kjo është punë e vështirë, por që mund të përballohet, e për të vënë në praktikë si dhe për të pasur sukses më të mirë, kjo kryesisht varet nga parapërgatitjet që do të bëhen. Kështu, duke filluar prej klasave të fillores e deri në klasat më të larta, duhet të praktikojmë leximin e veprave të thjeshta e të lehta të gjuhës së njësuar.
Edhe plejada e shkrimtarëve të rinj, madje edhe arsimtarët, vëtë, brenda mundësive të veta, duhet të shkruajnë e të shfaqin mendime e të japin sugjerime, me qëllim që të zgjërojnë kopshtin e bukur letrar, duke filluar prej të vegjëlve e deri te më të rriturit. Një punë e tillë kërkon përkrahje, zell e durim edhe nga ana e revistave dhe e gazetave tona, sikurse janë: “Jeta e re”, Përparimi”, “Zani irinisë”, “Pionieri”, “Jehona”, Gëzimi” e posaçërisht gazeta “Rilindja” dhe “Flaka e vëllazërimit”,(që ndër të parat iu përveshen një aksioni të tillë), si dhe fletushkat e tjera me karakter lokal, etj. Revistat tona, për nga ndërmarrja e zotimi, janë padyshim të miradishme dhe ato meritojnë përkrahje, si morale, ashtu edhe materiale për të siguruar mbarvajtjen e mëtutjeshme të kësaj detyre kaq të rëndësishme për të mirën e gjuhës dhe të kombit, në përgjihtësi. Këtu nk mund të lejojmë laryshi e dualizma, por duhet të jemi të kujdesshëm që të mos e varëfrojmë thesarin e gjuhës. Ato mund të mënjanohen, por, sipas një plani të caktuar dhe me perspektivë të ndritshme. Mendoj se nuk lypen kurrfarë komentesh për këtë që e parashtrova në shkrimin tim, sepse këtë e vërteton fare mirë edhe fakti se në gjuhën shqipe – këtë që po e kërkojmë t’ia bashkëngjesim edhe të folmen tonë – gegërishten letrare, por jo të pastër, sepse toskërishtja s’është marrë si gjuhë bazë, përveç krijimieve origjinale, në këtë dialekt janë përkthyer veprat e shkrimtarëve më të mëdhenj botërorë, siç janë: klasikët grekë dhe latinë, shkrimtarët më të njohur të humanizmit e të renesansës, të romantizmit Everopian dhe të letërsisë moderne evropiane dhe botërore.
Në këtë drejtim, ndihmuan mjaft edhe fjalorët që u përpiluan prej gjuhëve me renome të madhe, në gjuhën shqipe, e këta derisot kanë dhënë dhe po japin ndihmesën e tyre në çdo fushëveprim, siç janë: Fjalori i Kristoforidhit, ai i gjuhës shqipe, frengjisht-shqip, anglisht-shqip si dhe një varg fjalorësh terminologjik rusisht-shqip nga lëmë të ndryshme të shkencave.
E vërteta është se kemi një gjuhë, një komb e një histori... Prandaj, duhet të kemi edhe një ortografi. Fakti se kemi një leksik të pasur na vë në pozicion që të mendojmë se duhet të kemi edhe një gjuhë të njësuar, e cila nuk do të na shkaktonte kokëçarje për brezat e ardhshëm. E ç’duhet të bëjnë redaksitë?
Në qoftë se ato janë bindur se kanë kuadro të afta, sepse pa kuadro as që mund të mendohej nxjerrja e ndonjë reviste apo gazete, mendoj se është e udhës që t’ua detyrojmë ato dashamirëve të fjalës së shkruar të penës. Dihet se do të ketë “pro et kontra”, por këto janë ndihmesë për të arritur njësimin. Dashamirët e gjuhës në gazetën “Rilindja”, pastaj ata të Radio-Prishtinës, në rubrikat e tyre, përkatësishttë emisioneve foljore, duhet të punojnë e të mendojnë për këto çështje, sepse të vegjëlit dhe të rriturit duhet të fillojnë ta edukojnë intonacionin-muzikalitetin e fjalës së dëgjuar e të shkruar. Çfarë do të bëjmë për filloristët!? A duhet të shtypen libra shkollore menjëherë në gjuhën letrare, apo kjo punë bëhet shkallë-shkallë? Kuptohet se çdo punë që bëhet shkallë-shkallë është edhe e arsyeshme.
Duke shkruar për këto probleme të njësimit të letrarishtës sonë, nuk mendoj të rrah gjoks si ndonjë profesionist i gjuhës, por uroj që të mos e varfrojmë asnjë dialekt e të mos shkaktojmë huti në zbatimin në jetë të gjuhës shqipe, e këtë e bëra sa përtë hapur udhë për një diskutim publik në këtë fushë.
Në fund, mendoj se çështja e njësimit të gjuhës se sotme duht të pranohet njëzërit, sepse alternativat nuk janë të dobishme si dhe mëdyshjet e kuloareve nuk duhet lejuar të marrin përpjestime të ndryshme derisa dikush prej specalistëve të gjuhës, të japë fjalën përfundimtare.
Ps: (Paraprojektit të drejtshkrimit të gjuhës shqipe i paraprinë disa diksutime e shkrime publike. Këtë shkrim e pata botuar në gegërishte në revistën “Zani i rinisë”, më 1968, të cilin e ktheva në gjuhën e njësuar, më 1 gusht 1997).
Kisha vjelur e lexuar shumë tregime e këngë për gratë, dhe kurrë në jetë s’e kisha nënçmuar faktorin grua, po as edhe atë burrë e grua, mish e thua!... Nuk do t’ua lodh mendjen, se kur më tregonin për femrat se ato janë më të mençura se meshkujt, gëzohesha, por kishte raste kur burrat i ruanin fshehtësitë e tyre, dhe mohonin mençurinë e garve! Fundja prapë silleshin e pështilleshin në atë rrjetë të grave, thureshin e përthureshin në to, sikur merimanga që thurë mizën në rrjetë të vet. Dhe, për çudi, edhe pse kisha dëgjuar se gratë kur grindën, ndërtojnë shtëpi në shtëpi, ato ditë kur u bë ky bum në gjuhë, sikur fare s’dëgjoja grindje grashë. Në këtë kohë pushuan grindjet. Më thotë kjo mendje se të gjitha gratë shqiptare në atë kohë qenë mendjeprehta! Burrat mendjelehtë e panë se ç’u bë dhe heshtnin. Edhe heshtja e tyre ishte pranim i gjuhës sonë, i kësaj gjuhës shkollore. Shkolla e bëri të veten, ajo i hapi dyert e reja të jetës dhe u bë udhërrëfyese e ideve kombëtare. Po, vallë, ku do të takohem me z. Arshi Pipa, e t’ia lexoj këto pjesë të prozës sime për gjuhën? Mos po kthehem mbrapa, them. Jo, në asnjë kohë, nuk e ndiej veten se kam gabuar që e kam ngritur zërin për një gjuhë të njësuar. Si dëshmi me peshë historike, mund ta lexoni shkrimin tim që i kishte paraprirë njësimit, gjendet i botuar në faqet e revistës “Zani i rinisë”, “Për njësim...” ishte titulli i shkrimit tim, i nënshkruar me emër dhe mbiemër: (H.K). Do ta shihni edhe shkrimin e botuar të z. Kajtaz Rrecajt, që i kishte paraprirë njësimit të gjuhës sonë. Ai edhe në kohën kur ishte student i Degës së Gjuhës Shqipe në Beograd, më l952, në fshatin Llaushë të Drenicës, para bashkëfshatarëve kishte mbajtur ligjëratën e parë për një gjuhë të përbashkët.
KONSULTA
Pranvera e Prishtinës trokiti bindshëm, një stinë që na solli jo vetëm lule e gjelbërim, por edhe na gjeti shumë të bashkuar, në çastin vendimtar, kur e shqyrtonim në mënyrë shkollore çështjen e njësimit të shqipes letrare. Kështu, më 22 e 23 prill 1968, në Amfiteatrin e Fakultetit Filozofik të Prishtinës, Instituti Albanologjik i Prihtinës së bashku me Fakultetin Flozofik, organzuan diskutimin publik lidhur me Paraprojektin e drejtshekrimit të gjuhës shqipe (Tiranë, 1967). Në të, morën pjesë shumë intelektualë: profesorë, mësimdhënës, redaktorë, gazetarë, mësues, studentë e dashamirë të tjerë të fjalës së shkruar shqipe. Në sallën, ku mbahej tubimi i intelektualëve, shihej qartë se shumica nga pjesëmarrësit kishin ardhur me dëshirë që të miratohej Paraprojekti i drejtshkrimit të shqipes.
Fjalën kryesore e mbajti Prof. Idriz Ajeti, i cili, pas e dha një historik të shkurtër të përpjekjeve të përfaqësuesve të Rilindjes kombëtare, propozi njësimin e gjuhës letrare. Lidhur me këtë çështje, nuk u paraqit ndonjë kumtesë nga pjesëmarrësit. Ky diskutim shkencor më vonë do të njihej si Konsulta gjuhësore e Prishtinës. Konsulta, me gjithë përpjekjet e ndonjë diskutuesi që, kosovarishtja të pranohej si gjuhë letare, doli me pikëpamje të qarta se shqipja duhej të njësohej.
Në tubimin e mbajtur të Konsultës së Prishtinës nga diskutuesit, u paraqiten edhe dy profesor të mi. Në diskutimin e tij, Abdullah Zajmi e ngriti zërin:
“Unë do të flas dhe do shkruej në kët gjuhë që po flas para jush! Dhe, nuk pajtohem me shkrue në gjuhën toske! Gegët e kanë gjuhën ma të pasun… Të mos e shkelim kët dialekt. Do të na gjykojnë brezat, kohnat. S’është e udhës të luejmë me gjuhën!...”
Me të njëjtën tezë të mbrapshtë doli në tribunë edhe profesori tjetër, Rexhep Hoxha:
“Edhe unë do t’flas e do t’shkruej në kët gjuhë! Pse ta ndryshojmë gjuhën gegënishte, kur e kemi tardhigue si mjaft t’pasun, e t’ia qesim kapelë përmbi toskënishten. Oh, gegënishtja jonë!, sikur ofshau ai me vete. “Kësaj nuk i afrohet as tosknishtja”.
Që të dy profesorët këmngulën në të v e t e n! Pastaj u ngrit profesori i tyre serb nga Vushtrria, ligjërues i Fakultetit Filozofik të Beogradit, Dr. Vojisllav Dançetoviç, që ishte në krye të Seninarit të Degës së Albanologjisë dhe, me një zë të thekshëm në gjuhën serbe, theksoi:
“Drugovi, ja licno smatram pa i tvrdim da jos nisu sazreli uslovi sa jedan jedinstveni alabanski jezik! Ima vremena za to…!” (“ Shokë, unë personalisht mendoj dhe vërtetoj se ende nuk janë pjekur kushtet që të kemi një gjuhë të njësuar shqipe! Ka kohë për këtë!...”)
Tribuna priste diskutues të tjerë, që do ta nderonin punën dhe do të jepnin ndihmesën e tyre në udhën e njësimit të gjuhës sonë. Kur, paprtimas u paraqit një politikan kosovar-shqiptar, shumica menduan se do të shkrtëronte në vijën e Dançës. Ishte ky Mehmet Hoxha, i cili, pasi vuri syzet, nisi të villte kundër politikës së ditës, e cila sa nuk e kishte çmendur, dhe tha:
“Shokë, unë mendoj se janë pjekur të gjitha kushtet që ne të miratojmë Paraprojektin e ndryshimit të drejtshkrimit të gjuhës së njësueme. Mjaft ma me këto mëdyshje! Ta kemi edhe ne një gjuhë të shkrueme, siç e formuen dhe e kanë popujt e civilizuem të Evropës. Nuk asht e udhës që të grindemi për këto çështje. Shokëve që folën, nuk ua zamë për të madhe. Ajo asht dëshirë e tyne! Edhe pas miratimit të drejtshkrimit, ata mund të vazhdojnë udhën e vet, por pa ne…! Ne nuk jetojmë e nuk shkruejmë vetëm për v e t e n, por edhe që të na kuptojnë edhe të tjerët”.
Ky mendim i këtij politikani që ishte zier në kuzhinat e Beogradit u dha zemër të gjithëve.
Pas një pushimi të shkurtër, një grup studentësh, në përpjekjet për të dhënë ndihmesën lidhur me njësimin e gjuhës letrare, hartuan një tekst me thirrjen:
“Ne, studentët e Fakultetit Filozofik – Dega e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqiptare, më kureshtje i përcollëm diskutimet lidhur me diskutimin publik të Paraprojektit të drejtshkrimit të shqipes. E themi me arsye të plotë e me përgjegjësi se janë pjekur të gjitha parakushtet që edhe ne Shqiptarët, kudo që jemi, ta kemi një gjuhë të përbashkët, siç e kemi alfabetin, abetaren, historinë, etj. Ne, nga kjo Konsultë e Prishtinës e ngremë zërin se jemi kundër dualizmave që na shpienë në udhë pa krye dhe e pengojnë evolucionin e gjuhës sonë. Urojmë që nga kjo tribunë t’u bëjmë th i rr je të gjithë intelektualëve që të përkrahin mendimin tonë, pra për një gjuhë të V E T M E, të njësuar.” ( Nuk më kujtohet se në cilin dialekt e patën hartuar studentët këtë propozim! Ka gjasë se teksti ishte shkruar në dialektin e gegërishtës!). Grupi i studentëve qe pajtuar që këtë shkrim ta lexonte Mustafa Kastrati, student i vitit të tretë. Dhe, për fat, ai doli në tribunë dhe propozimin e studentëve e lexoi me pasion. Të gjithë pjesëmarrësit e dëgjuan dhe e arsyetuan propozimin e tillë,duke u ngritur në këmbë dhe duke duartrokitur gjatë.
Konsulta miratoi njëzëri propozimin që gjuha letrare shqipe, të përdorej trevërisht nga të gjithë shqiptarët, duke vënë në jetë parimin: “Një komb – një gjuhë letrare kombëtare”
Duke dalë nga salla, Halit Tërrnafci, në prani të një grupi bashkëbiseduesish, shprehu frikën:
“More, çfarë do t’bëjmë ne? Ne jemi gegë!”
Më kujtohet se ia pata dhënë një nëmë:
“T’u thaftë ajo guhë, ç’po flet!? Do t’shkruajmë në gjuhën tonë…”
Vendimet e Konsultës Gjuhësore të Prishtinës ushtruan ndikim pozitiv në punimet e Kongresit të drejtshkrimit, në të cilin do të njësohej përfundimisht shqipja letrare.
