Nëse lufta për liri shënon shkallën më të lartë të emancipimit kulturor të individit dhe të popullit, atëherë mund të thuhet me gojën plot se Adem Demaçi është artikuluesi më i kulluar dhe më i fuqishëm i aspiratave liridashëse të popullit tonë.
Adem Demaçi u rrit në një familje të varfër të Prishtinës. Babai, Zeqiri, i vdiq shumë herët nga tuberkulozi. Demaçi nuk i kishte mbushur as plot tetë vjet. Gjithë barra e familjes ra mbi të vëllanë e tij të madh, Maliqin, i cili, si gazetashitës, ia doli me shumë vështirësi të siguronte kashatën e gojës për familjen (tregimi “Një Natë Bajrami”). Por, pas pesë-gjashtë vjetësh i vdiq edhe i vëllai Maliqi po nga tuberkulozi. Atëherë, për t’i mbajtur në jetë dy fëmijët e mbetur, Ajshen dhe Ademin, nënë Nazifja iu qep vekut dhe duke endur pëlhura të ndryshme, arriti t’i ushqente disi fëmijët, madje edhe ta shkollonte Demaçin (tregimet “Vegjëtarja”, “Vegjëtarja në treg”).
Demaçi do ta mbarojë shkollën fillore në Prishtinë më 1946, ku do ta kryejë edhe Gjimnazin real. Studimet në Degën e Letërsisë Botërore do t’i ndjekë plot pesë semestra në Universitetin e Beogradit, të cilat do të shtrëngohet t’i ndërprejë për shkak të sëmundjes së nënës. Ndaj, u kthye në Prishtinë dhe gjeti punë në veprimtarinë botuese të ndërmarrjes “Rilindja”.
Burgosjes së Tij të parë, më 19 nëntor 1958, do t’i paraprijë shpërngulja me dhunë e shqiptarëve në Turqi (“Kthimi”, “Mestani”), aksioni i armëve dhe Procesi i Prizrenit. Do ta goditë sidomos burgosja e gazetarit të devotshëm Sedat Dida, e cila do të ngjallë frikë e panik në mesin e punëtorëve dhe gazetarëve të “Rilindjes”. Në procesin gjyqësor të marsit të vitit 1959 të Gjyqit të Qarkut të Prishtinës, Demaçi do të dalë hapur me kërkesën që pa bashkimin e Kosovës me Shqipëri, nuk do të ketë paqe në Ballkan. Për këto qëndrime të tij u dënua me 5 (pesë) vjet burg të rëndë. Gjyqi Suprem i Serbisë ia vërtetoi dënimin në 3 (tre vjet), të cilat i vuajti në kazamatin e Sremska Mitrovicës.
Pas lirimit nga burgu, nuk e linin të zinte punë, me qëllim që t’u kallnin edhe më shumë datën të tjerëve për pasojat që mund të kishin. Për më tepër, me ardhjen e Hrushçovit në Shkup, pas tërmetit, më 1963, e izoluan dhe e mbajtën në burg gjatë gjithë qëndrimit të tij në ish-Jugosllavi.
Megjithatë, në fillim të viteve ‘60 ishin krijuar në disa qytete të Kosovës, si në Pejë, Gjakovë e gjetiu, organizata të ndryshme, që luftonin në mbrojtje të kauzës kombëtare. Duke parë disponimin e masës për t’iu kundërvënë terrorit dhe dhunës së shtetit totalitar, veçmas politikës së egër antishqiptare, Demaçi bëri çmos të formohej Lëvizja Revolucionare për Bashkimin e Shqiptarëve, si dhe hartoi (bashkë me Ramadan Shalën, tash të ndjerë) Statutin dhe Programin e Lëvizjes. Lëvizja formoi komitetet e saj në Prishtinë, Gjakovë, Pejë, Mitrovicë, Gjilan; ndërmori një varg aksionesh për ngritjen e flamujve kombëtarë, u përpoq të vite kontakte me lëvizjet e ndryshme revolucionare dhe ta propagandonte sa më shumë çështjen e pazgjidhur kombëtare të shqiptarëve në Ballkan. Megjithatë, kjo LRBSH u zbulua mjaft herët dhe Demaçi si kryetari i saj u dënua me 15 (pesëmbëdhjetë) vjet burg të rëndë, të cilat në fillim i vuajti në Nish, e pastaj, për ta larguar sa më shumë nga familja, e dërguan në Pozharevc, ku në kohën e ish-Jugosllavisë kishin vuajtuar dënimet shumë atdhetarë shqiptarë, midis të cilëve edhe Azem Bejta. Po e theksojmë këtë fakt, sepse kjo mbase do të jetë arsyeja që Demaçi të shkruajë në shtator të vitit 1969 dramën e parë me titull “Popu” (shkurtim i fjalëve po-litika dhe pu-shka), dorëshkrimin e së cilës e nxori nga burgu Xhafer Mahmutxhiku, kryetar i Komitetit të Prishtinës, në një arkë me dy kapakë.
Pas ndryshimeve dekorative politike në ish-Jugosllavi më 1966, dënimin ia zvogëluan në 10 (dhjetë) vjet, të cilat i vuajti ditë më ditë deri më 8 qershor 1974.
Për herë të tretë ra në burg më 6 tetor 1975 në procesin e montuar politik dhe u dënua përsëri me 15 (pesëmbëdhjetë) vjet burg të rëndë, vite këto të cilat do t’i vuajë në burgun famëkeq të Stara Gradishkës. Më 21 prill 1990, me urdhërin e Kryesisë shtetërore të ish-Jugosllavisë, lirohet pesë muaj e gjysmë para se ta kryente dënimin e plotë.
Janë proverbiale fjalët e tij pas daljes nga burgu: Që nga 21 prilli i këtij viti ndodhem në burgun më të madh në botë, që e njeh historia e njerëzimit - në burgun e Kosovës, ku më se dy milionë Shqiptarë nga regjimi hegjemonist-shovinist-terrorist janë zhveshur nga të gjitha liritë dhe të drejtat më elementare njerëzore e kombëtare.
Si luftëtarit më të paepur për lirinë e mendimit, si mbrojtësit më këmbëngulës të lirive dhe të drejtave të njeriut, Paralamenti Evropian, më 4 dhjetor 1991, i dha Çmimin Saharov. Të theksojmë se këtë çmim deri më tash e kishin marrë: Saharovi, emrin e të cilit e mban, Dubçeku, Nelson Mandela, Marçenko, Aung Sun, disa nga të cilët (Mandela, Aung Su) u bënë më vonë edhe fitues të çmimit Nobel. Me këtë rast, në Parlamentin Evropian, Demaçi tha se duke më nderuar mua, keni nderuar popullin tim të shumëvuajtur, por gjithmonë liridashës, paqedashës e krenar.
Më 1993, Klubi i Rektorëve Universitarë në Madrid i dha Çmimin Special për Paqe, kundër racizmit, ksenofobisë, për qëndrim paqësor e tolerant dhe për përpjekje për të ndërtuar një të ardhme të mbështetur në të drejtat e njeriut dhe në shumësi kulturore, që do t’u bënin të mundshme grupeve etnike të ish-Jugosllavisë të jetonin së bashku në paqe e harmoni... Dhe kjo ndodhi pikërisht në kohën, kur qarqet shoviniste serbe e akuzonin për luftënxitje?!
Në shkurt të vitit 1994, pesë anëtarë të Parlamentit të Norvegjisë e kandiduan shkrimtarin Adem Demaçi për çmimin Nobel per letersi. Në shtator 1994 u kandidua sërish-tani për çmimin Nobel për Paqe, me ç’rast theksoi se ky është një nder për mua dhe një mirënjohje për popullin shqiptar. Ndërkaq, më 14 dhjetor 1995 Adem Demaçit iu dorëzua Çmimi për të Drejtat e Njeriut i Universitetit të Oslos. Demaçi, duke shprehur falënderimin për këtë çmim, tha: Këtë mirënjohje nuk e kuptoj vetëm si mirënjohje të punës dhe të luftës sime për të drejtat e popullit tim, por edhe si dëshirë të qeverisë e të intelegjencisë paqedashëse norvegjeze që t’i tërheqë vëmendjen opinionit të gjerë ndëkombëtar për problemin e Kosovës.
Sipas burimeve të nënës së tij u lind diku në gusht-shtator 1935, por zyrtarisht i ati Zeqiri e regjistroi më 26 shkurt 1936. Pas okupimit italian më 1941 dhe hapjes së shkollave shqipe në Kosovë, familja e regjistroi në shkollë më 1942.
Në vitet '50 Demaçi shkroi në revistën letrare "Jeta e re" drejtuar nga Esad Mekuli, dhe më 1958 shkroi romanin e tij të parë Gjarpijt e gjakut që trajton temën e gjakmarrjes në viset shqiptare të Shqipërisë dhe Kosovës.
Adem Demaçi u arrestua së pari më 1958 nga regjimi autoritar i Josip Broz Titos, duke u dënuar me tre vite burgim. Pas lirimit ai e inicoi dhe u radhit në Lëvizjen Revolucionare për Bashkimin Shqiptar. U burgos sërish më pas më 1964 për dhjetë vjet burgim dhe u ridënua më 1975 me pesëmbëdhjetë vjet burgim. Më 1969 Amnesty International e njeh si të burgosur të ndërgjegjes. U lirua prej burgut në kohën e presidentit Sllobodan Millosheviç.
Ndërroi jetë më 26 korrik 2018 në Prishtinë, Kosovë në moshën 82-vjeçare. Sot Adem Demaçi prehet ne Panteonin shqiptar.
Veprat letrare të Adem Demaçit
1. “Gjarpinjtë e gjakut” (roman), Jeta e Re, 1958.
2. “Gjarpijt e gjakut dhe novela të tjera” (zgjedhje), Nju-Jork, 1983.
3. “Gjarpijt e gjakut” (ribotim), “Zëri i Kosovës”, Zvicër, 1984.
4. “Gjarpijt e gjakut” (ribotim), “Lumi”, Lubjanë, 1984.
5. “Gjarpijt e gjakut” (ribotim i kthyer në gjuhën letrare), “Buzuku”, Prishtinë, 1990.
6. “Kur Zoti harron” (vëllim me tregime), Zëri i Rinisë, Prishtinë, 1990.
7. “Libër për Vet Mohimin” (roman), botoi autori, Prishtinë, 1994.
8. “Libër për Vet Mohimin” (ribotim), Rotanor Boksproduksjon AS, Skien Norway, 1994.
9. “La metamorfosi di Vet Mohim” (përkthyer nga Nermin Vlora Falaski), Romë, 1995.
10. Adem Demaçi, “Tung, vargu im”, “Rilindaj”, Prishtinë, 2002.
11. Adem Demaçi, “Heli dhe Mimoza”, botoi autori, Prishtinë, 2006.
12. Adem Demaçi, “Dashuria kuantike e Filanit”, “Infopress” & “Buzuku”, Prishtinë, 2007.
Librat me intervista:
1. “Kosova flet vetë” (intervistoi M. Emërllahu), “Zëri i Rinisë”, Prishtinë, 1990.
2. “Njëzet e tetë vjet - as i gjallë, as i vdekur” (intevistoi M. Hanzhek), “Lumi”, Lubjanë, 1990.
3. “Republika e Kosovës është shpallur në zemrën e popullit tim” (vëllim me intervista), “Zëri i Kosovës”, Zvicër, 1990.
4. “Dhjetë mijë ditë robëri” (intervistoi F. Radonçiq), Danas, Zagreb, 1990.
5. “Kosova në udhëkryq”, “Albanian Esperanto-Institut”, Tiranë, 2005
Shënim: Libri i tregimeve “Kur Zoti harron” ishte gati që më 1958, por botohet pas plot 32 vjetësh. Në atë kohë botohen edhe dy fragmente: “Maliqi” dhe “S’ka paqe ndër kasolle” të romanit “S’ka paqe ndër kasolle”, të cilin ia konfiksoi dhe nuk ia ktheu kurrë më policia.
Më 1969 autori shkruan dramën, si e përmendëm edhe më lart Popu : "Politika dhe pushka", e cila u botua së bashku me kompletin e veprave më 2012.
Për veprën letrare të Demaçit kanë shkruar: Nermin Vlora Falaski, Rexhep Qosja, Sadri Fetiu, Arben Hoxha, Teki Dërvishi, Rexhep M. Shala, Ramadan Musliu, Shaip Beqiri, Shkëlzen Maliqi, Abdullah Konushevci etj.
Libra për Demaçin dhe Lëvizjen e Bashkimit Kombëtar
1. Sabri Hamiti, “Leja e njohtimit 1985” (poema dramatike “Kutia e zezë), 1985.
2. Xhafer Shatri, “Pse dergjet në burg Adem Demaçi”, Bernë, 1990.
3. “Alternativa”, nr. 1-2, Lubjanë, 1990.
4. “Alternativa”, nr. 5 Lubjanë, 1990.
5. Agim Vinca, “Popull i pandaluar”, Prishtinë, 1992.
6. Selatin Novosella, “Kosova ‘68”, Prishtinë, 1993.
7. Hajdin Abazi, “Të paepurit”, Tiranë, 1993.
8. Teki Dërvishi, “Palimpsest për Dush Kusarin”, 1993
9. Adil Pireva, “Gjashtëdhjeteteta shqiptare”, Prishtinë, 1994.
10. Selatinë Novosella, “Kosova ‘64”.Prishtinë, 1994.
11. Sefedin Fetiu, “Alternativa e kuptimit”, Prishtinë, 1994.
12. Selatin Novosella, “Kosova ‘75”, Prishtinë, 1995.
13. Fazli Greiçevci, “Gjethet e përgjakuna”, Prishtinë, 1995.
14. Bajram Kosumi, “Koncepti për subpolitikë”, Ferizaj, 1995.
15. Ukshin Hoti, “Historia politike e çështjes shqiptare”, Prishtinë, 1996.
16. Tafil Morina, “Mustafë Venhari –mësues qëndrese”, Prishtinë, 1998.
17. Lëvizja Demokratike Shqiptar, “Materiale”, Prishtinë, 1998.
18. Muhamet Pirraku, “Lëvizja popullore për faljen e gjaqeve, 1990-1992”, Prishtinë, 1998.
19. Faton Abdullahu, “Dimensionet e identitetit qytetërues”, Prishtinë, 1998.
20. Bardh Hamzaj, “Rrëfime për luftën dhe lirinë”, Prishtinë, 1999.
21. Rexhep Qosja, “Paqja e përgjakshme”, Tiranë, 1999.
22. Shyqri Galica, “Mesazhi kritik”, Prishtinë, 1999.
23. Zymer Neziri, “Isa Demaj – jeta dhe veprimtaria atdhetare”, Prishtinë, 2000.
24. Agim Zogaj, “Naim Maloku - dëshmi për për rrugën e lirisë”, Prishtinë, 2000.
25. Muhamet Pirraku, “Për kauzën kombëtare 1997-1999”, Prishtinë, 2000.
26. Safet Zejnullahu, “Lufta për Kosovën – flet komandant Remi”, Prishtinë, 2000.
27. “Misioni i Çlirimit I dhe II” (përmbledhje artikujsh)
28. Ibish Neziri, “Ahmet Haxhiu – një jetë të tërë në Lëvizjen ilegale”, Prishtinë, 2001.
29. Bedri Islami, “E fshehta e hapur e Kosovës”, Prishtinë, 2001.
30. Arif Imaj, “Feniksi i lirisë”, Tiranë, 2001.
31. Xhemil Zeqiri, “Në mbrojtje (diplomatike) të çështjes shqiptare”, 2001.
32. Skënder Zhitia, “Dëshmorët e UÇK-së të Zonës Operative të Llapit”, Prishtinë, 2001.
33. Bardh Hamzaj, “Paqja e gjeneralit”, Prishtinë, 2001.
34. Zymer Neziri dhe Ismail Gashi, “Avdi Kelmendi – jeta dhe veprimtaria atdhetare”, Prishtinë, 2002.
35. Shefqet Jashari – Strofci, “Pse jemi kështu siç jemi?”, Prishtinë, 2002.
36. Halit Katana, “Tri dimensionet e luftës çlirimtare të Kosovës”, Tiranë, 2002.
37. Ismail Syla, “Prania e mungesës”, Prishtinë, 2002.
38. Sabile Keçmezi – Basha, “Organizatat dhe Grupet ilegale në Kosovë 1991-1989”, Prishtinë, 2003.
39. Et’hem Çeku, “Mendimi politik i Lëvizjes ilegale në Kosovë, 1945-1981”, Prishtinë, 2003.
40. Fehmi Baftiu, “Kosova – krizë ndërkombëtare”, Prishtinë, 2004.
41. Mehmet Hajrizi, “Sprova të çlirimit”, Prishtinë, 2004.
42. Remzi Baloku, Ruzhdi Baloku, “Organizata për Bashkimin e Trojeve Shqiptare”, Pejë, 2004.
43. Hakif Bajrami, “Dosja Demaçi”, Prishtinë, 2004.
44. Adil Pireva, “Vite shprese e qëndrese”, Prishtinë, 2004.
45. Et’hem Çeku, “Shekulli i ilegales”, Prishtinë, 2004.
46. Mehmet Bislmi, “Këtu i thonë Drenicë”, Prishtinë, 2004.
47. Shkëlzen Gashi, “Marrëveshja për paqe të përkohshme”, Prishtinë, 2004.
48. Agim Vinca, “Fije të pakëputura”, Shkup, 2005.
49. Grup autorësh, “Masakra në burgun e Dubravës”, Prishtinë, 2005.
50. Frrok Kristaj, “Imzot Nikë Prela”, Ferizaj, 2005.
51. Azem Beqiri, “Dhimbje krenare”, Prishtinë, 2006.
52. Selatin Novosella, “Demaçi – Metaforë Lirie”, Prishtinë, 2006.
53.Kompleti i veprave letrare - Adem Dema - 2012
Flori Bruqi
