Xha Xhai
Edhe historian, edhe kombëtarist (nacionalist): a ka ndonjë gjë që nuk shkon brenda këtij çiftimi?
Këtë e diskutuam tani së fundi, kur folëm për disa veprimtari jashtëzakonisht publike të historianit Pëllumb Xhufi – të cilat nuk kanë të bëjnë me profesionin e tij si historian, por me zotimin e tij qytetar.
Me të drejtë u tha se shpesh janë mediat që ua shtojnë titujt emrave, për t’u dhënë “peshë”; dhe se ndoshta personat në fjalë nuk do të donin që të identifikoheshin sipas profesionit, kur merren me punë që s’kanë lidhje me profesionin e tyre.
Kështu, një kërkim për togun “historiani i njohur Pëllumb Xhufi” jep 3,350 rezultate në Google, “historiani i mirënjohur Pëllumb Xhufi” 1,240; dhe “historiani i njohur” + “Pëllumb Xhufi” 184,000; të cilat pothuajse të gjitha kanë të bëjnë me veprimtari politike dhe publike të këtij personi.
Për shembull, nuk është normale që Sali Berishën ta identifikosh si “mjeku i shquar S.B.” etj.; sado që, edhe këtu, do të dilte ndonjë balerin i argumentit, për të shpjeguar se puna e kryeministrit është si e mjekut që kuron etj.
Megjithatë, nuk dua të vë në dyshim se një pjesë e kësaj stukoje shtohet nga mediat.
Pëllumb Xhufi, sikurse shumë të tjerë, zotohet qytetarisht si intelektual, jo si profesionist; dhe është mirë që të identifikohet si intelektual.
Por çështja shkon edhe më thellë, duke pasur të bëjë drejtpërdrejt sa me natyrën e profesionit në fjalë, aq edhe me natyrën e zotimit në fjalë: a i ka hije historianit të jetë edhe kombëtarist, haptazi dhe aktivisht?
Me kombëtarist kam parasysh, në këtë kontekst, zotimin dhëmb për dhëmb, në mbrojtje të çështjes kombëtare, kundër armiqve realë ose të imagjinuar të kombit.
Pyetja që bëj më lart do t’u tingëllojë disave absurde, meqë për këta kombëtarizmi si lëvizje ose doktrinë ose ideologji është i tëri i koaguluar rreth historianëve.
Vërtet – por kjo nuk do të thotë që historianët ta pranojnë vetvetiu këtë gjendje të sendeve, dhe t’i ofrojnë shërbimet e tyre – si dijetarë – kombëtarizmit.
Problemi është i ndërlikuar dhe shkon drejt e në zemër të historiografisë: çfarë do t’i motivojë historianët?
Kërkimi i së vërtetës historike, do të ishte përgjigjja më normale.
Për kombëtaristin “e fortë”, kjo e vërtetë është një dhe e tillë që të përkojë me synimet e lëvizjes së tij, të kredos së tij, të fesë së tij.
Për kombëtaristin “e dobët”, ka po aq të vërteta sa edhe kombëtarizma: sipas këtij, do të ketë po aq historiografi sa edhe kombe, meqë e vërteta historike është relative.
Për kombëtaristin “pragmatist”, historiani duhet ta fabrikojë të vërtetën, në mënyrë të tillë që kjo “t’i vlejë” sado pak çështjes kombëtare.
Për kombëtaristin “mi(s)tik”, historiani nuk është veçse përrallëtar, ose nyja ku turlia e fakteve dhe faktoideve historike shndërrohet në një narrativë pak a shumë konsistente, me të mirë dhe të ligj.
Çështja thellohet edhe më, për të prekur plagën e subjektivizmit në historiografi.
Për marksistët, historia është produkt i luftës së klasave dhe “e mira” është në anën e të shfrytëzuarve – librat tanë të historisë kanë mbetur shembëlltyrë e këtij vizioni.
Për kombëtaristët – të themi shqiptarë, meqë këta na interesojnë – historia është produkt i luftës së shqiptarëve kundër të gjithëve; duke u nyjëtuar si një dramë morale, ku e mira, sublimja, heroikja dhe e virtytshmja janë gjithnjë në anën tonë.
Detyra e historianit, madje misioni i historianit, është që t’i shërbejë këtij precepti.
Kështu e mendojnë kombëtaristët – në mënyrë jashtëzakonisht logjike, do të thoja.
Problemi këtu është nëse edhe historianët janë dakord me këtë dhe gati t’i nënshtrohen kësaj zgjedhe, në emër të zotimit të tyre qytetar.
Diskutimi nisi me P. Xhufin, por nuk ka lidhje vetëm me të; në fakt, ka lidhje me perceptimin që ia bën historianit publiku, ose të paktën një pjesë e publikut.
A është detyra e këtij të ndriçojë të vërtetën në histori, apo të mbajë me “bukë intelektuale” zelltarët e kombëtarizmit, duke ua rrëfyer këtyre historinë sipas midesë?
Do të më thonë: ata ashtu e ndiejnë dhe ashtu bëjnë. Një historian është më i përgatitur se të tjerët, kur vjen puna për çështje të kombëtarizmit.
Këtë do ta pranoj me rezerva: jo çdo kombëtarizëm i ka rrënjët në histori dhe ushqehet me narrativa historike (unë do të parapëlqeja “kombëtarizmin civik” të Renan-it, i cili e përkufizonte kombin si një referendum të përditshëm me të cilin populli vendos nëse do të vazhdojë të jetojë së bashku). Por yni ashtu është, dhe le ta marrim për të mirëqenë.
Tani, në rrethanat specifike të kombëtarizmit shqiptar si kombëtarizëm historik (romantik), unë besoj se zotimi i historianit aty, si qytetar, ia dëmton këtij statusin si historian.
Unë pres prej historianit të më rrëfejë të vërtetën historike, me aq sa ka mundur ta shohë dhe ta gjejë në kërkimet e veta.
Nëse unë filloj të dyshoj se ky historian, gjithë duke u paraqitur si shërbëtor i së vërtetës historike, në fakt është duke më tërhequr prej hunde dhe duke m’i paraqitur ngjarjet historike të trukuara, në mënyrë të tillë që kjo t’i shërbejë vizionit kombëtarist, atëherë unë do ta mbyllja librin.
Madje edhe po të isha kombëtarist (që nuk jam), do ta mbyllja librin. Një kombëtarist, që është i ndershëm në zotimin e vet qytetar, duhet t’i kërkojë historianit të vërtetën, jo propagandën.
Kujdes: me këtë nuk dua të them se P. Xhufi dhe kolegët e vet, edhe historianë edhe kombëtaristë, e shtrembërojnë të vërtetën në studimet e tyre: nuk kam asnjë arsye ta besoj këtë, as jam në gjendje ta verifikoj, meqë nuk jam historian profesionist.
Unë flas për besueshmërinë e tyre si historianë, e cila cenohet vetvetiu, në atë masë që këta zotohen haptazi, qytetarisht, si kombëtaristë.
Çështja mund të shtrohet edhe kështu: a mund të jetë historiani i paanshëm? Ndoshta jo, sa kohë që është njeri, i përfshirë në një kontekst social, kulturor dhe ideologjik të caktuar. Atëherë le të themi: a mund të përpiqet historiani të jetë i paanshëm? Kësaj pyetjeje do t’i përgjigjem kështu: jo vetëm që mund të përpiqet, por edhe të mbajë parasysh se, në atë masë që tundohet ta vërë punën e vet në shërbim të një idhulli tjetër, të ndryshëm nga e vërteta, ai nuk është më historian, por kalemxhi.
Kombëtarizmi, dua të them, është fatal për historianin, sepse e shndërron këtë në kalemxhi, pavarësisht nga integriteti i tij si njeri dhe si profesionist.
Sikurse është fatal edhe për të gjitha profesionet e tjera të lira ose liberale, sepse i zbraz ato nga vlerat intrinseke, duke i vënë në shërbim të një vizioni ose një feje ose një lëvizjeje politike.
Tani, kur flasim për anshmëri të historianit kombëtarist, nuk duhet të na shkojë mendja, medoemos, në mashtrime dhe popla, as në eksitime mendjelehta, si ato që shoqëruan “zbulimin” e librit të parë shqip të Teodor Shkodranit nga Musa Ahmeti; meqë këto shpjegohen më mirë si mungesë profesionalizmi.
Përkundrazi, kemi parasysh ato momente kritike gjatë hulumtimit, kur historiani është i pavendosur nëse do të ecë këtej apo andej, djathtas apo majtas, drejt veriut apo drejt jugut; ose kur faktet nuk janë aq të qarta, sa ta bëjnë evident ose edhe të panevojshëm interpretimin; ose kur historianit i duhet, si të thuash, të shkruajë veten në tekst.
Për shembull, kulturën e Komanit shumë historianë shqiptarë e konsiderojnë si dëshmi të tranzicionit nga ilirët tek arbrit; ndërsa shumë historianë të huaj si dëshmi të një kulture në thelb latine-romane, që u tërhoq në mal gjatë trazirave në Ballkanin e asaj kohe.
Tani, arsye të mjaftueshme për një ndarje të tillë kaq të prerë opinionesh nuk ka; dhe ose historianët shqiptarë janë të anshëm dhe u rëndon kandari nga shpjegimi që i nevojitet kombëtarizmit shqiptar, ose të huajt janë marrë vesh mes tyre, për t’ua kallur shqiptarëve.
Po ua lë juve të gjykoni më tej.
Anshmërinë e historianit kombëtarist e gjen, bie fjala, edhe në përzgjedhjen e burimeve – duke parapëlqyer ato që mbështetin pozicionin a priori në favor të tezës kombëtariste përkatëse; ose në vendimin për të heshtur ndaj diçkaje që nuk pajtohet me këto teza.
Shumica e historianëve shqiptarë të Mesjetës e kanë bërë këtë, duke i paraqitur faktet në mënyrë përzgjedhëse dhe duke heshtur për gjithçka që nuk u ka pëlqyer.
Një rast flagrant – ai i M. Korkutit, që ka injoruar krejt tezat e një kolegut të vet të huaj, për pikturat shkëmbore të Trenit.
Por jo vetëm kaq – mjafton ndonjëherë edhe një transliterim tepër i zellshëm ose i sigurt, i një emri në një dokument bie fjala të shkruar në osmanishte, për të përcjellë si të vërtetë një interpretim, hamendje ose edhe thjesht dëshirë.
Në një diskutim që patëm dikur këtu në blog, Tannhäuser-i tregoi sa e lehtë do të ishte që, të njëjtin emër të shkruar me alfabetin latin ose arab ose grek, ta lexosh si Joan apo si Gjon (këtu, këtu dhe këtu); diferencë kjo aspak e pafajshme, po të kemi parasysh se një Gjon do ta identifikonte emërbartësin automatikisht si arbër ose shqiptar.
Se çfarë gjëme i bën zotimi kombëtarist publik historianit, këtë e gjej të dëshmuar në një shkrim të A. Klosit për përkthimin që u ka bërë P. Xhufi “Statuteve të Shkodrës”. Gjithnjë sipas Klosit, Pasazhin origjinal:
Ordinemo che zaschadun guardator de li herbi sia tenudo fidelmente a guardar li herbi de le citade e se trovasse sclavo oy arbaneso vay scutarino cum piegore over cum vache over cum porci…
ku sllavët dhe shqiptarët (“sclavo oy arbaneso”) dallohen shkoqur prej “shkodranëve” (scutarino)
Xhufi e paska shqipëruar kështu:
Rojtarët e kullotave duhet të ruajnë me besnikëri kullotat e qytetit. Në rast se rojtari kap dikë një bujk, një malësor ose një shkodran duke kullotur delet, lopët ose derrat…
Çka ishte dallim etnik në origjinal, përthyhet si dallim social në versionin e shqipëruar; thelbi këtu është se qytetarët shkodranë vërtet dallimet etnike mund t’i kenë lexuar sipas stereotipeve sociale (arbërit si malësorë, sllavët si bujq); por teksti i statuteve një dallim të tillë nuk e bën.
Kam dy libra të P. Xhufit në bibliotekë – Dilemat e Arbrit dhe Nga Paleologët te Muzakajt; mirëpo ai marifeti në përkthim më lart më ka bërë ta humb disi besimin tek autori. Një historian që kërkon të anashkalojë, duke keqpërkthyer në mënyrë “krijuese”, faktin se statutet e Shkodrës jo vetëm i dallojnë sllavët dhe shqiptarët prej shkodranëve qytetarë, por edhe i vënë këta – sllavë dhe shqiptarë – në një plan; pra, një historian që kërkon ta mbulojë këtë, i ka lejuar vetes një gabim fatal; sepse ka lejuar t’i shkelet integriteti profesional. Unë jam vërtet lexues i interesuar i veprave të tilla, por nuk i kam as mundësitë, as dëshirën, as kohën që të verifikoj premisat, të dhënat dhe burimet e tyre – mjaftohem t’i kem besë historianit autor.
Çfarë e them me keqardhje të madhe, sepse P. Xhufi ka pasur fatin e madh të përgatitet si historian në një universitet nga më të mirët e Europës, në një kohë kur moshatarëve të tij, në Shqipëri, mezi u dilte e drejta e studimit për histori-gjeografi në UT; dhe këtë fat e ka përligjur, duke shkëlqyer më pas në fushën e vet, derisa t’i dorëzohej tundimit kombëtarist dhe ta vinte besueshmërinë e vet në rrezik, për të mos thënë në pikëpyetje.
Do të më thonë: njerëz të tillë, specialistë të tillë, akademikë të tillë na duhen, për t’iu përgjigjur shovinizmit të fqinjëve, të cilët nuk ngurojnë të vënë në punë akademitë dhe universitetet e tyre, kur vjen puna për të përligjur politikat e tyre antishqiptare.
Ky argument e shpërfill krejt nevojën që ka dija për të qenë e pavarur nga politika; por le ta lëmë mënjanë këtë aspekt dhe të kufizohemi me argumentin vetë.
I cili thotë, në thelb: shëmtia pjell shëmti. Meqë i kemi armiqtë të shëmtuar, edhe ne të shëmtuar do të jemi. Meqë i kemi armiqtë vampirë, edhe ne do të thithim gjak. Meqë ata ushqehen me kërma, edhe ne me kërma do të ushqehemi… Dhe kështu me radhë.
Arsyetimi ia asgjëson krejt statusin historiografisë si qasje ndaj së vërtetës; duke e shndërruar në diçka si fabrikë armatimesh ose helmesh kulturore.
Arrij t’i kuptoj, deri-diku, ata kombëtaristë që besojnë se populli dhe kultura e tyre e referimit janë nëpërkëmbur në shekuj dhe tani kanë të drejtë të kërkojnë shpagim; vetë Shqipëria dhe kultura e sotme shqiptare, e së cilës jam edhe unë pjesë, ia detyrojnë ekzistencën një qëndrimi të tillë.
Arrij t’i kuptoj, deri diku, edhe përpjekjet e këtyre kombëtaristëve që të përdorin argumente historike, për tezat dhe synimet dhe programet e tyre politike dhe kulturore.
Këto argumente historike do të vijnë nga studime historianësh dhe vepra historiografike që nuk janë doemos kombëtariste, as manipulative vetëm e vetëm ngaqë dikush i përdor ashtu.
Çfarë nuk kuptoj, është si një historian, për më tepër “i shquar” në fushën e vet, shpreson se mund të zotohet në veprimtari me natyrë kombëtariste – qoftë edhe moralisht të përligjura – dhe prapë të shpresojë se mund të ruajë reputacionin dhe integritetin e vet profesional si historian.
