Viti i ri se pari eshte festuar rrethe 4000 vjet me pare ne Babiloni. Viti iri banilonas filloi me henen e pare te pranveres, si stina e lulezimit. Viti i ri babilonas festohej 12 dite me radhe. Secila prej ketyre diteve kishte te vecanten e vet te festimit.
Romaket festonin vitin e ri ne fund te marsit, por kalendari i tyre ishte ngaterruar me perandore te ndryshem qe nderroheshin shpesh, keshtu qe kalendari filloi te numerohej ne baze te levizjeve te diellit. Megjiate, senati Romak ne vitin 153 para krishtit, shpall 1 janarin te jete fillimi i Vitit te ri, ne kishen Katolike denoheshin festimet sikur paganizem. Por, sikur krishterim i shtrire plotesisht ne popull, kisha filloi ta gezonte respektin nga fetaret e saj. Gjate mesjetes, Kisha kundershtonte festimin e vitit te ri. Ndonese kristianet e hershem denonin zakonin si pagan, popullariteti i foshjes si simbol i rilindjes forcoi kishen ne poziten e saj. Kisha, se fundi lejoi te festohej vitin e ri me foshjen, qe simbolizonte lindjen e Jezuesit.
Vitin i ri Brazilian.
Ne Brazil viti i ri karakterizohet me ushqimin ku te gjithe brazilianet e hane ate nate. Ky eshte orizi dhe supa nga bima e narcisit, qe sipas tradites braziliane persifikon bollekun (pasurine) e popullit.
Viti i ri Britanez
Ne Britani kostumet tradicionale ishin te domosdoshme ne naten e vitit te ri. Mysafiri i pare mashkull ne shtepi konsiderohet se i sjell fat shtepise. Zakonisht ato sjellin dhurata njeri-tjetrit si para, buke dhe pije, qe do ti siguronte ata qe familja do ti kishte te gjitha keto te mira gjate vitit te ri.
Viti i ri Kamboxhian
Ne Kamboxhia perdoret kalendari Indian,me te cilin kalkulojne per fillimin e vitit te ri. Keshtu datat prej 12,13 dhe 14 prillit shenojne festen e vitit te ri dhe zgjate tri dite. Njerezit i pastrojne shtepite e tyre dhe rrine prane altarit, duke pritur shpirtin e vitit te ri "Tevada Chhnam Thmey" i cili pritet te zbresi ne toke. Statuja e Budes eshte vendosur ne altar e zbukuruar me lule, qirinj, peme, ushqim e pije. Ne diten e vitit te ri njerzit vizitojne manastirin me te afert, duke i shtene murgjeve ushqim. Ne diten e dyte njerezit festojne me njerzit e familjeve te tyre dhe i shkembejne dhuratat. Ne diten e trete ata pastrohen me statujat e Budes qe i kane ne shtepite e tyre.Zakonisht bie shi dhe femijet ua pastrojne kembet prinderve te tyre ne shenje respekti per ta.
Viti i ri Kinez.
Vi i ri ne Kine quhet "Yuan Tan" dhe ka nje histori te mrekullushme, ndoshta me interesante ne bote. 31 dhjetori festohet si nata e vitit te ri, megjithate ne traditen kineze, viti i ri kinez festohet me 5 shkurt. Viti i ri Kinez eshte shume i ngjashem me ate perendimor, por jane disa rituale tradicionale, qe e bejne ate te vecante. Keto mandje ndryshojne prej nje rajoni ne tjetrin. Origjina e vitit te ri Kinez eshte shume e vjeter. Ndryshe njihet si feste e gjate 15 diteshe e festivalit te pranveres.Pregatitjet per kete feste fillojne nje muaj me heret.Njerezit blejne dhurata dhe gjera te ndryshme, si dekorata, ushqim, veshembathje per te afermit (ngjashem si ne perendim). Ne prag te vitit te ri kinezet fillojne ti pastrojne shtepite e tyre nga pragu deri ne kulm dhe kjo eshte proces, i cili vazhdon deri ne naten e festes me qellim te pastrimit te fatit te keq. Pra qe viti i ri tju sjelle fat te mire. Shtepia zbukurohet me ngjyre te kuqe. Dyert dhe dritaret e shtepive dekorohen me gjera te gezueshme qe shtepia te pasurohet dhe te jete sa me jetegjate. Darka i gjason nje ahengu me ushqime kryesisht nga deti qe simbolizon urimet e mira per njeri-tjetrin. Ne veshjet e sejcilit prej tyre ka dieka te kuqe per largimin e mekateve te bera, perderisa e zeza dhe e bardha nuk vishen,sepse ua kujton atyre mortin.Ne mesnate, si ne mbare boten, qielli ndricohet nga fishekezjarret. Sa me shume fishekezjarre qe ka, aq me pak demone do te kete ne vendin e tyre. Fundi i vitit te ri kinez vjen me festivalin e Litarit, i cili karekterizohet me kenge, valle e lojra me litare dhe ciftezime. Kinezet me kete rast mundohen gjthsesi ti ikin ushqimit te kafshve.
Viti i ri Egjyptian.
viti i ri egjiptian eshte mjaft karakteristik. Me fillimin e muajit te pare te vitit, lumi Nil vershon dhe njerezit nuk mund te punojne. Keshtu ata festojne gjate diteve te vershimit dhe kjo feste gjate diteve te vershimit dhe kjo eshte festa e vitit te ri per ta. Kjo feste behej ne shenje nderi per Zotin Amon. Sipas rregullave te Egjiptit te vjeter ishte tradite qe grate dhe femijet e faraoneve i conin Zotit Amon lekuren e panteres ne shenje respekti dhe njerezit festonin, duke iu rene daulleve. Festa zgjat me dite te tera, deri kur ata kthehen ne tempullin e shenjte Karnak. Me kete ata edhe iu ktheheshin puneve te perditshme. Viti i ri egjiptian i sotem eshte sikurse ne gjithe boten e civilizuar me shkembime dhuratash e me gosti nga me te ndryshmet. Por edhe sot neper fshatra vazhdon tradita stergjyshrore. Kryefamiljari i shtepise p.sh. shkon ne secilen dere te shtepive te fshatit dhe ua uron bashkefshatarve festen.
Viti i ri gjerman.
Ne Gjermani njerezit merrnin akull e shkrinin bashke me nje pak leng e copen e ngelur ne gote e fusnin qe prape te ngrihej dhe nga forma e krijuar mundonin te gjenin fatin. Forma e zemres p.sh. ose e zemres do te thote martese.
Viti i ri Tibetian.
Viti i ri ne Tibet eshte i njohur me emrin Losar. Tibetianet jane trashegimtare te besimit budist. Lideri i tyre Dalai Lama kur kishte nderruar jete,nderin dhe shpirtin e tij e kishte bartur tek foshnjat. Prandaj kujdes te vecante prinderit i kushtojne edukimit te femijeve. Viti i ri atje festohet nga fundi i janarit dhe fillimi i shkurtit me daljen e henes se re. Dy ditet e fundit te vitit te vjeter quhen Gutor dhe kalohen duke u pregatitur per vitin e ri. Ne cdo shtepi pastrohet ne vecanti kuzhina e cila konsiderohet si zemra e shtepise. Pergatiten gjera te ndryshme per te ngrene dhe servohen shume mire. Ne diten e vitit te ri ata i heqin rrobat dhe i vendosin ne banjo. Pastaj ne shenje nderimi ndaj zotit, futen ne uje dhe meditojne. Duke u lutur qe demonet te jene sa me larg shtepive te tyre.Eshte karakteristike ushqimi i tyre dhe pija alkolike e quajtur Kapse e cila servohet e nxehte.
Viti i ri Zvicerian
Sipas kalendarit te Julianit viti i ri festohet me 13 janar, si dita e Silverit. Njerezit dalin ne rruge, vishen me kostume dhe kapele, duke u personifikuar me shpirtra te mire dhe te keqinj.
Viti i ri Vietnamez
Emri me popullor per vitin e ri Vietnamez eshte Tet. Edhe atje eshte nje festival i vertete, ndryshe njihet edhe si fillimi i mbjelljeve apo viti i agrikultures. Vietnamezet i kushtojne po ashtu, shume rendesi pastrimit te kuzhines, duke e lustruar ate me ngjyra ari e bakri. Besojne ne tre zotra qe i kane nga tri kembe dhe per kete arsye gjerat qe nevojiten per kuzhine jane ne tri pjese...
Pema e vitit te ri eshte prezente ne cdo familje vietnameze. Ata e dekorojne me stoli te nderyshme dhe te vietnamezet kjo behet per largimin e demoneve nga shtepia. Besojne ne kostumin e personit te pare qe shkel pragun e shtepise se tyre. Vizitojne njeri-tjetrin dhe karakteristike e tyre eshte se femijet vizitojne mesuesit e tyre, sikurse edhe tempujte e shejte.
Viti i ri Amerikan
Ne traditen amerikane besohet se syte e zeze te nje fshatari te sjellin fat. Amerikanet shikojne ndeshje hokeji neper stadiume dhe tv. Ne York Time Skuare njerezit mblidhen per te shikuar renien e molles vigane me shume ngjyra ne toke dhe me renien e saj urojne njeri tjetrin.
Viti i ri ne Afriken e Jugut
Ne Afriken e Jugut njerezit u bien kumoneve te kishes dhe shtien me arme. Ne Kejp Toen mbahen karnavale,qe zgjasin me dite te tera.
Viti i ri Skotlandez
Viti i ri Skotlandez eshte i njohur si Hogmanay. Edhe ata besojne ne ritualin e pastrimit. Pervec ushqimit tradicional dhe venes se zeze, ndizet nje zjarr i madh, ku digjet figura e nje gruaje te vjeter, qe simbolizon djegjen e te keqijave te vitit te vjeter. Ne traditen Skotlandeze shpirtrat e keqinj i kane debuar ne naten e vitit te ri, duke i futur ato ne nje qen dhe nje mace dhe duke i frikesuar keto te fundit te ikin sa me larg. Te lidhur te gjithe se bashku te mblidhen rreth zjarrit, duke vallezuar dhe kenduar kengen trdicionale Auld Lang Syne. Preferohet qe se pari ne shtepi te shkele nje burre me floke te mbyllur, me virtyte te larta, i bukur dhe duarplot.
Viti i ri Japonez
Viti i ri Japonez festohet me 1 janar mirepo ata, po ashtu, i referohen besimit ne religjonin Shinto. Qe ti largojne shpirterat e keqinj ata lidhin litare para shtepive te tyre. Litaret u sjellin fat. Me ardhjen e vitit te ri japonezet fillojne te qeshin me te madhe, duke besuar se keshtu viti do te jete me i mbare.
Viti i ri Indian
Per shkak te besimeve te ndryshme ne Indi, viti i ri festohet ne menyra te nderyshme. Karakteristike jane dritat e shumengjyrta, te cilat e mbulojne gjithe Indine. Andaj festa e vitit te ri qyhet festivali i dritave.
Viti i ri Islamik
Myslimanet vitin e ri e festojne ne baze te kalendarit musliman. Sipas ketij kalendari viti ka 12 muaj, apo 365 dite. Per kete Viti i ri islamik cdo vit shtyhet per 11 dite mbrapa. Eshte feste e vertete te muslimanet pritja e vitit te ri.
V.O. Keto materiale jane grumbulluar nga interneti e disa revista.
Pregatiti Luigj Shkodrani
Romaket festonin vitin e ri ne fund te marsit, por kalendari i tyre ishte ngaterruar me perandore te ndryshem qe nderroheshin shpesh, keshtu qe kalendari filloi te numerohej ne baze te levizjeve te diellit. Megjiate, senati Romak ne vitin 153 para krishtit, shpall 1 janarin te jete fillimi i Vitit te ri, ne kishen Katolike denoheshin festimet sikur paganizem. Por, sikur krishterim i shtrire plotesisht ne popull, kisha filloi ta gezonte respektin nga fetaret e saj. Gjate mesjetes, Kisha kundershtonte festimin e vitit te ri. Ndonese kristianet e hershem denonin zakonin si pagan, popullariteti i foshjes si simbol i rilindjes forcoi kishen ne poziten e saj. Kisha, se fundi lejoi te festohej vitin e ri me foshjen, qe simbolizonte lindjen e Jezuesit.
Vitin i ri Brazilian.
Ne Brazil viti i ri karakterizohet me ushqimin ku te gjithe brazilianet e hane ate nate. Ky eshte orizi dhe supa nga bima e narcisit, qe sipas tradites braziliane persifikon bollekun (pasurine) e popullit.
Viti i ri Britanez
Ne Britani kostumet tradicionale ishin te domosdoshme ne naten e vitit te ri. Mysafiri i pare mashkull ne shtepi konsiderohet se i sjell fat shtepise. Zakonisht ato sjellin dhurata njeri-tjetrit si para, buke dhe pije, qe do ti siguronte ata qe familja do ti kishte te gjitha keto te mira gjate vitit te ri.
Viti i ri Kamboxhian
Ne Kamboxhia perdoret kalendari Indian,me te cilin kalkulojne per fillimin e vitit te ri. Keshtu datat prej 12,13 dhe 14 prillit shenojne festen e vitit te ri dhe zgjate tri dite. Njerezit i pastrojne shtepite e tyre dhe rrine prane altarit, duke pritur shpirtin e vitit te ri "Tevada Chhnam Thmey" i cili pritet te zbresi ne toke. Statuja e Budes eshte vendosur ne altar e zbukuruar me lule, qirinj, peme, ushqim e pije. Ne diten e vitit te ri njerzit vizitojne manastirin me te afert, duke i shtene murgjeve ushqim. Ne diten e dyte njerezit festojne me njerzit e familjeve te tyre dhe i shkembejne dhuratat. Ne diten e trete ata pastrohen me statujat e Budes qe i kane ne shtepite e tyre.Zakonisht bie shi dhe femijet ua pastrojne kembet prinderve te tyre ne shenje respekti per ta.
Viti i ri Kinez.
Vi i ri ne Kine quhet "Yuan Tan" dhe ka nje histori te mrekullushme, ndoshta me interesante ne bote. 31 dhjetori festohet si nata e vitit te ri, megjithate ne traditen kineze, viti i ri kinez festohet me 5 shkurt. Viti i ri Kinez eshte shume i ngjashem me ate perendimor, por jane disa rituale tradicionale, qe e bejne ate te vecante. Keto mandje ndryshojne prej nje rajoni ne tjetrin. Origjina e vitit te ri Kinez eshte shume e vjeter. Ndryshe njihet si feste e gjate 15 diteshe e festivalit te pranveres.Pregatitjet per kete feste fillojne nje muaj me heret.Njerezit blejne dhurata dhe gjera te ndryshme, si dekorata, ushqim, veshembathje per te afermit (ngjashem si ne perendim). Ne prag te vitit te ri kinezet fillojne ti pastrojne shtepite e tyre nga pragu deri ne kulm dhe kjo eshte proces, i cili vazhdon deri ne naten e festes me qellim te pastrimit te fatit te keq. Pra qe viti i ri tju sjelle fat te mire. Shtepia zbukurohet me ngjyre te kuqe. Dyert dhe dritaret e shtepive dekorohen me gjera te gezueshme qe shtepia te pasurohet dhe te jete sa me jetegjate. Darka i gjason nje ahengu me ushqime kryesisht nga deti qe simbolizon urimet e mira per njeri-tjetrin. Ne veshjet e sejcilit prej tyre ka dieka te kuqe per largimin e mekateve te bera, perderisa e zeza dhe e bardha nuk vishen,sepse ua kujton atyre mortin.Ne mesnate, si ne mbare boten, qielli ndricohet nga fishekezjarret. Sa me shume fishekezjarre qe ka, aq me pak demone do te kete ne vendin e tyre. Fundi i vitit te ri kinez vjen me festivalin e Litarit, i cili karekterizohet me kenge, valle e lojra me litare dhe ciftezime. Kinezet me kete rast mundohen gjthsesi ti ikin ushqimit te kafshve.
Viti i ri Egjyptian.
viti i ri egjiptian eshte mjaft karakteristik. Me fillimin e muajit te pare te vitit, lumi Nil vershon dhe njerezit nuk mund te punojne. Keshtu ata festojne gjate diteve te vershimit dhe kjo feste gjate diteve te vershimit dhe kjo eshte festa e vitit te ri per ta. Kjo feste behej ne shenje nderi per Zotin Amon. Sipas rregullave te Egjiptit te vjeter ishte tradite qe grate dhe femijet e faraoneve i conin Zotit Amon lekuren e panteres ne shenje respekti dhe njerezit festonin, duke iu rene daulleve. Festa zgjat me dite te tera, deri kur ata kthehen ne tempullin e shenjte Karnak. Me kete ata edhe iu ktheheshin puneve te perditshme. Viti i ri egjiptian i sotem eshte sikurse ne gjithe boten e civilizuar me shkembime dhuratash e me gosti nga me te ndryshmet. Por edhe sot neper fshatra vazhdon tradita stergjyshrore. Kryefamiljari i shtepise p.sh. shkon ne secilen dere te shtepive te fshatit dhe ua uron bashkefshatarve festen.
Viti i ri gjerman.
Ne Gjermani njerezit merrnin akull e shkrinin bashke me nje pak leng e copen e ngelur ne gote e fusnin qe prape te ngrihej dhe nga forma e krijuar mundonin te gjenin fatin. Forma e zemres p.sh. ose e zemres do te thote martese.
Viti i ri Tibetian.
Viti i ri ne Tibet eshte i njohur me emrin Losar. Tibetianet jane trashegimtare te besimit budist. Lideri i tyre Dalai Lama kur kishte nderruar jete,nderin dhe shpirtin e tij e kishte bartur tek foshnjat. Prandaj kujdes te vecante prinderit i kushtojne edukimit te femijeve. Viti i ri atje festohet nga fundi i janarit dhe fillimi i shkurtit me daljen e henes se re. Dy ditet e fundit te vitit te vjeter quhen Gutor dhe kalohen duke u pregatitur per vitin e ri. Ne cdo shtepi pastrohet ne vecanti kuzhina e cila konsiderohet si zemra e shtepise. Pergatiten gjera te ndryshme per te ngrene dhe servohen shume mire. Ne diten e vitit te ri ata i heqin rrobat dhe i vendosin ne banjo. Pastaj ne shenje nderimi ndaj zotit, futen ne uje dhe meditojne. Duke u lutur qe demonet te jene sa me larg shtepive te tyre.Eshte karakteristike ushqimi i tyre dhe pija alkolike e quajtur Kapse e cila servohet e nxehte.
Viti i ri Zvicerian
Sipas kalendarit te Julianit viti i ri festohet me 13 janar, si dita e Silverit. Njerezit dalin ne rruge, vishen me kostume dhe kapele, duke u personifikuar me shpirtra te mire dhe te keqinj.
Viti i ri Vietnamez
Emri me popullor per vitin e ri Vietnamez eshte Tet. Edhe atje eshte nje festival i vertete, ndryshe njihet edhe si fillimi i mbjelljeve apo viti i agrikultures. Vietnamezet i kushtojne po ashtu, shume rendesi pastrimit te kuzhines, duke e lustruar ate me ngjyra ari e bakri. Besojne ne tre zotra qe i kane nga tri kembe dhe per kete arsye gjerat qe nevojiten per kuzhine jane ne tri pjese...
Pema e vitit te ri eshte prezente ne cdo familje vietnameze. Ata e dekorojne me stoli te nderyshme dhe te vietnamezet kjo behet per largimin e demoneve nga shtepia. Besojne ne kostumin e personit te pare qe shkel pragun e shtepise se tyre. Vizitojne njeri-tjetrin dhe karakteristike e tyre eshte se femijet vizitojne mesuesit e tyre, sikurse edhe tempujte e shejte.
Viti i ri Amerikan
Ne traditen amerikane besohet se syte e zeze te nje fshatari te sjellin fat. Amerikanet shikojne ndeshje hokeji neper stadiume dhe tv. Ne York Time Skuare njerezit mblidhen per te shikuar renien e molles vigane me shume ngjyra ne toke dhe me renien e saj urojne njeri tjetrin.
Viti i ri ne Afriken e Jugut
Ne Afriken e Jugut njerezit u bien kumoneve te kishes dhe shtien me arme. Ne Kejp Toen mbahen karnavale,qe zgjasin me dite te tera.
Viti i ri Skotlandez
Viti i ri Skotlandez eshte i njohur si Hogmanay. Edhe ata besojne ne ritualin e pastrimit. Pervec ushqimit tradicional dhe venes se zeze, ndizet nje zjarr i madh, ku digjet figura e nje gruaje te vjeter, qe simbolizon djegjen e te keqijave te vitit te vjeter. Ne traditen Skotlandeze shpirtrat e keqinj i kane debuar ne naten e vitit te ri, duke i futur ato ne nje qen dhe nje mace dhe duke i frikesuar keto te fundit te ikin sa me larg. Te lidhur te gjithe se bashku te mblidhen rreth zjarrit, duke vallezuar dhe kenduar kengen trdicionale Auld Lang Syne. Preferohet qe se pari ne shtepi te shkele nje burre me floke te mbyllur, me virtyte te larta, i bukur dhe duarplot.
Viti i ri Japonez
Viti i ri Japonez festohet me 1 janar mirepo ata, po ashtu, i referohen besimit ne religjonin Shinto. Qe ti largojne shpirterat e keqinj ata lidhin litare para shtepive te tyre. Litaret u sjellin fat. Me ardhjen e vitit te ri japonezet fillojne te qeshin me te madhe, duke besuar se keshtu viti do te jete me i mbare.
Viti i ri Indian
Per shkak te besimeve te ndryshme ne Indi, viti i ri festohet ne menyra te nderyshme. Karakteristike jane dritat e shumengjyrta, te cilat e mbulojne gjithe Indine. Andaj festa e vitit te ri qyhet festivali i dritave.
Viti i ri Islamik
Myslimanet vitin e ri e festojne ne baze te kalendarit musliman. Sipas ketij kalendari viti ka 12 muaj, apo 365 dite. Per kete Viti i ri islamik cdo vit shtyhet per 11 dite mbrapa. Eshte feste e vertete te muslimanet pritja e vitit te ri.
V.O. Keto materiale jane grumbulluar nga interneti e disa revista.
Pregatiti Luigj Shkodrani
