“Faji” i gruas fillon që në Bibël, në gjenezë. Mandej ajo vazhdon të jetë “fajtore” edhe në Kuran dhe në kanune të tjera. Për çdo gjë që ndodh, faji është i asaj. “Fajin” e gruas kosovare e trajton filmi më i ri i regjisorit Isa Qosja.
Pas dhjetë vitesh, regjisori Isa Qosja kthehet në ekran me filmin e tij të katërt në karrierën e tij 30-vjeçare si regjisor. Filmi i tij i katërt “Tri dritare dhe një varje” trajton dramën e grave viktima të dhunimit gjatë luftës në Kosovë. Por filmi, fokusin e ka vënë te periudha pas luftës, d.m.th kur drama e këtyre viktimave është ndoshta edhe më e madhe sepse ato stigmatizohen e përçmohen nga rrethi i tyre.
Filmi fillon me një prolog, ku nën hijen e Lisit të Lamit, tre burra pleq rrinë e kuvendojnë. Pikërisht tek ky lis, më vonë e marrim vesh, se kishte ndodhur dhunimi i grave të fshatit Gur. Dhe emri i këtij fshati nuk është i rastësishëm, sepse gjatë filmit e kuptojmë se edhe burrat e këtij fshati e kanë zemrën e kokën gur.
Pas deklarimit anonim të mësueses së fshatit, Lushës (Irena Cahani), se ajo dhe tri gra të tjera ishin dhunuar, lajmi publikohet në gazetë, të cilën burrat e lexojnë në kafenenë e tyre të përditshme e të përnatshme. Ky lajm i tronditë ata dhe kërkojnë ta marrin vesh se kush ua bëri këtë të zezë, kush ua hodhi këtë turp. Kryetari i fshatit, Uka (Luan Jaha) mundohet t’ua mbushë mendjen që kjo është rrenë, por burrave u kishte hyrë dyshimi dhe po i brente. Ai atëherë deklaron se këtë të zezë ua ka bërë mësuesja, e cila është e vetmja grua e dhunuar, por që po kërkon t’i njollosë edhe të tjerat. Por burrat nuk besojnë dhe kërkojnë që të marrin vesh se kush tjetër ishte me Lushen te Lisi i Lamit. Lushja tashmë fillon ta përjetojë dhunën psikologjike nga fshati që e konsideron fajtore, deri sa edhe nxënësit në shkollë nuk i lejojnë më të shkojnë që t`i mësojë një kurvë, siç e quajnë ata mësuesen.
Pas deklarimit anonim të mësueses së fshatit, Lushës (Irena Cahani), se ajo dhe tri gra të tjera ishin dhunuar, lajmi publikohet në gazetë, të cilën burrat e lexojnë në kafenenë e tyre të përditshme e të përnatshme. Ky lajm i tronditë ata dhe kërkojnë ta marrin vesh se kush ua bëri këtë të zezë, kush ua hodhi këtë turp. Kryetari i fshatit, Uka (Luan Jaha) mundohet t’ua mbushë mendjen që kjo është rrenë, por burrave u kishte hyrë dyshimi dhe po i brente. Ai atëherë deklaron se këtë të zezë ua ka bërë mësuesja, e cila është e vetmja grua e dhunuar, por që po kërkon t’i njollosë edhe të tjerat. Por burrat nuk besojnë dhe kërkojnë që të marrin vesh se kush tjetër ishte me Lushen te Lisi i Lamit. Lushja tashmë fillon ta përjetojë dhunën psikologjike nga fshati që e konsideron fajtore, deri sa edhe nxënësit në shkollë nuk i lejojnë më të shkojnë që t`i mësojë një kurvë, siç e quajnë ata mësuesen.
Paralelisht kemi edhe linjën e dashurisë së Yllit dhe vajzës së Ukës, kryetarit të fshatit. Uka është kundër dashurisë së tyre dhe gjithmonë gjendet aty kur dy të dashuruarit takohen. Uka e kërcënon Yllin e i thotë se ky katund i ka 13 rrugë, nëpër 12 prej tyre mund t’i biesh, veç kësaj jo. Pra, në këtë vend të gjitha të tjerat janë të lejuara, vetëm dashuria është e ndaluar.
Në shikim të parë duket se regjisori ka dashur të bëjë një film shumë realist dhe filmi në fakt është filmi i tij më “për tokë”, por gjithsesi e di shumë mirë se art pa figura nuk ka dhe ato i përdor aq bukur e natyrshëm saqë shikuesi “pa sherr” vetëm e shikon dhe përjeton dramën, por edhe shikuesit që kërkojnë të futen thellë në rrëfimin filmik do të dalin të kënaqur nga përmbajtja përplot figura artistike që ka “Tri dritare…”. Qëndrimi ironik që regjisori ka përballë burrave fillon që nga prologu, kur tre burrat grinden për asgjë dhe njëri-tjetrin e thërrasin “matuf”. Mandej ne shohim një galeri personazhesh burra që, duke filluar nga Uka, barkmadh e musteqosh, që pi raki dhe mendon se burrëria është në bark e në mustaqe. Element tjetër është se gati gjithë kohën burrat janë të ulur. Një pozicion statik i rrezikshëm për aksionin e filmit, sepse mund ta shndërroje në një film monoton, por mënyra sesi regjisori i ka vënë këta burra përballë temës është shumë funksionale dhe ky statizimi i tyre është shumë domethënës dhe aspak monoton. Këta burra nuk janë të aftë për asgjë. Këta, gjatë gjithë filmit (kupto: jetës së tyre), nuk bëjnë më shumë se tre–katër veprime: pinë cigare e raki, luajnë domino, dëgjojnë muzikë (madje të njëjtën këngë gjatë gjithë filmit). Gjetje e mirë është edhe futja e problemit të ujësjellësit, të cilin nuk arrijnë ta rregullojnë. Kjo skenë nuk është se i jep tension ngjarjes, por përmes saj tregohet sa të paaftë janë këta burra.
Element tjetër që bie në sy është edhe përzgjedhja e ambienteve. Ato rrugë, ato shtëpi guri, ajo tokë djerrinë (e banorët jetojnë me ndihma që vijnë nga jashtë). Përzgjedhja e kujdesshme e ambienteve i ka dhënë mundësi drejtorit të fotografisë të krijojë panorama shumë të bukura.
Gjetje tjetër e rëndësishme është edhe mospërdorimi i muzikës. Ashtu si Michael Haneke, edhe Qosja arrin që filmin ta shndërrojë në muzikë, pa pasur nevojë që të fusë muzikë shoqëruese. Ai e përdor këngën “Moj e mira te pojata” si të vetmen këngë që burrat e dëgjojnë në kafene dhe gjatë gjithë kohës. Këtë, mospërdorimin e muzikës, e ka bërë me qëllim që heshtja të dëgjohet. Heshtja ka shumë rëndësi në këtë film. Ajo ia jep ritmin filmit, ajo i jep shpirtin rrëfimit dhe e mban të gjallë dhe përplot tension. Rrallë bie të shikojmë një film që ka kaq shumë heshtje, por që na mban në tension dhe na e zë frymën.
Në shikim të parë duket se regjisori ka dashur të bëjë një film shumë realist dhe filmi në fakt është filmi i tij më “për tokë”, por gjithsesi e di shumë mirë se art pa figura nuk ka dhe ato i përdor aq bukur e natyrshëm saqë shikuesi “pa sherr” vetëm e shikon dhe përjeton dramën, por edhe shikuesit që kërkojnë të futen thellë në rrëfimin filmik do të dalin të kënaqur nga përmbajtja përplot figura artistike që ka “Tri dritare…”. Qëndrimi ironik që regjisori ka përballë burrave fillon që nga prologu, kur tre burrat grinden për asgjë dhe njëri-tjetrin e thërrasin “matuf”. Mandej ne shohim një galeri personazhesh burra që, duke filluar nga Uka, barkmadh e musteqosh, që pi raki dhe mendon se burrëria është në bark e në mustaqe. Element tjetër është se gati gjithë kohën burrat janë të ulur. Një pozicion statik i rrezikshëm për aksionin e filmit, sepse mund ta shndërroje në një film monoton, por mënyra sesi regjisori i ka vënë këta burra përballë temës është shumë funksionale dhe ky statizimi i tyre është shumë domethënës dhe aspak monoton. Këta burra nuk janë të aftë për asgjë. Këta, gjatë gjithë filmit (kupto: jetës së tyre), nuk bëjnë më shumë se tre–katër veprime: pinë cigare e raki, luajnë domino, dëgjojnë muzikë (madje të njëjtën këngë gjatë gjithë filmit). Gjetje e mirë është edhe futja e problemit të ujësjellësit, të cilin nuk arrijnë ta rregullojnë. Kjo skenë nuk është se i jep tension ngjarjes, por përmes saj tregohet sa të paaftë janë këta burra.
Element tjetër që bie në sy është edhe përzgjedhja e ambienteve. Ato rrugë, ato shtëpi guri, ajo tokë djerrinë (e banorët jetojnë me ndihma që vijnë nga jashtë). Përzgjedhja e kujdesshme e ambienteve i ka dhënë mundësi drejtorit të fotografisë të krijojë panorama shumë të bukura.
Gjetje tjetër e rëndësishme është edhe mospërdorimi i muzikës. Ashtu si Michael Haneke, edhe Qosja arrin që filmin ta shndërrojë në muzikë, pa pasur nevojë që të fusë muzikë shoqëruese. Ai e përdor këngën “Moj e mira te pojata” si të vetmen këngë që burrat e dëgjojnë në kafene dhe gjatë gjithë kohës. Këtë, mospërdorimin e muzikës, e ka bërë me qëllim që heshtja të dëgjohet. Heshtja ka shumë rëndësi në këtë film. Ajo ia jep ritmin filmit, ajo i jep shpirtin rrëfimit dhe e mban të gjallë dhe përplot tension. Rrallë bie të shikojmë një film që ka kaq shumë heshtje, por që na mban në tension dhe na e zë frymën.
Qosja me këtë film është diku mes Michael Haneke dhe Nuri Bilge Ceylan. Me Haneken takohet tek tensioni dramatik, tek heshtja dhe dehumanizimi i personazheve. Kurse me Ceylan (drejtor fotografie i “Tri dritare…” Gokhan Tiryiaki, bashkëpunëtori i Ceylan) tek kujdesi i veçantë për kuadrin, për atmosferën filmike, ndriçimin e “errët”. Por ajo që e dallon është se Qosja përdor humorin, gjë që filmit të tij i jep sharm dhe e bën të shikueshëm edhe nga jo-filmofilët.
Është i veçantë trajtimi i fëmijës në këtë film. Djali i Lushës, që e kupton se çfarë i ka ndodhur nënës, fillon të marrë rolin e përkrahësit të saj. Madje ai fillon të bëjë gjeste të burrave. Është skenë shumë prekëse dhe një nga më të bukurat në film kur Sokoli (Donat Qosja) që shkon rrugës me hap të rëndë, të lodhur dhe Lushja e djali i saj Beni, që vijnë dhe takohen në rrugë. Beni i vogël ia shtrin Sokolit dorën si burrë dhe e ngushëllon. Nga këndi sesi është xhiruar fillimi i kësaj skene e deri në përfundim të saj është përplot dramë dhe shumë domethënëse.
Por për ta realizuar si është më së miri këtë rrëfim filmik, që duhet ta shohë patjetër secili kosovar, një duartrokitje të madhe meritojnë edhe aktorët. Natyrisht që veçohet Luan Jaha, i cili tashmë me siguri është aktori më i mirë kosovar e jo vetëm. Ai deri në imtësitë më të vogla e ka përpunuar personazhin e kryetarit të fshatit, duke na e shfaqur qoftë nga ana fizike po ashtu edhe psikike personazhin përplot nuanca. Dhe, qoftë duke përdorur mimikën, zërin, të ecurit, krijon përshtypjen se ne para vetes po shohim një burrë, një kryetar fshati të fryrë, por në thelb, qyqar e të urryer. Por edhe aktorët e tjerë në këtë film janë në një nivel që kurrë më parë nuk kanë qenë. Përshtypje shumë të mirë lënë: Selman Jusufi (ndoshta roli i tij më i mirë deri sot), Irena Cahani, Aurita Agushi, Leonora Mehmeti, e sidomos Orik Morina në rolin e Benit, djalit të mësueses.
Ky film përveç vlerave artistike duhet të shikohet edhe si një ligjëratë mbi moralin, mbi shpirtin e njeriut. Ky film nga mënyra sesi e trajton gruan dhe burrin, na bën të kuptojmë se sa të padrejtë kemi qenë e jemi ndaj gjinisë së bukur dhe, nëse nuk duam të jemi ende popull matuf, duhet të ndryshojmë. Ashtu sikurse në film kaseta prishet, edhe kjo kaseta (kënga) jonë duhet të ndërrohet. Mjaft më me të njëjtën këngë. Në këtë botë çdo gjë duhet të ndryshojë. Ajo që nuk ndryshon, vdes.
“Tri dritare dhe një varje”, i prodhuar nga Shkumbin Istrefi e Mentor Shala (CMB) në bashkëpunim me Niko Film nga Gjermania, me regji nga Isa Qosja, e skenar të Zymber Kelmendit, është një film që më në fund do t’i kënaqë shikuesit, por edhe studentëve e artistëve të rinj do t’u shërbejë si motiv dhe model se si duhet bërë një film. Qosja, me një qasje regjisoriale të thjeshtë, me kuadra të gjatë, të qetë (thjeshtësia është kulmi i mjeshtërisë së një artisti) bën një film për pasojat e luftës së fundit në Kosovë pa skena me ushtarë që shajnë e vjedhin, me tanke e me krisma pushkësh, por dhembja që shikuesi përjeton gjatë shikimit të filmit është e madhe, tronditëse. Dhe kjo tronditje është edhe më e madhe sepse shkaktohet nga vetë njerëzit e një soji. Dhe derisa shohim skenat e filmit, sigurisht që do ta pyesim veten: ku ishin këta burra trima (ku ishim ne) kur gratë dhunoheshin? Ku ishim ne që sot i përbuzim këto viktima?
“Tri dritare dhe një varje” është filmi më i mirë që ka bërë deri më sot Isa Qosja, por është edhe filmi më i mirë kosovar i realizuar ndonjëherë. Madje, lirisht mund të thuhet se është një film që mund të qëndrojë përkrah kinematografisë më të mirë europiane.
“Tri dritare dhe një varje” është filmi më i mirë që ka bërë deri më sot Isa Qosja, por është edhe filmi më i mirë kosovar i realizuar ndonjëherë. Madje, lirisht mund të thuhet se është një film që mund të qëndrojë përkrah kinematografisë më të mirë europiane.
*Ben Apolloni është master i regjisë së filmit dhe student i Filozofisë
No comments:
Post a Comment