Periudha parashkollore zgjatë, zakonisht nga viti i tretë deri sa të fillojë shkolla fillore, me një fjalë tjetër është periudha e katërvjeçarit deri te gjashtë ose shtatëvjeçarit. Sipas disa hulumtueseve, kjo periudhë është vendimtare për zhvillimin psikik të fëmijës. Gjatë këtyre tri ose katër viteve, fëmija ngadhënjen shumë gjëra dhe aktivitet e llojllojshme, ai përvetëson edhe një mori të madhe jo vetëm informacione por edhe njohuritë e llojllojshme, fjala bie, ai e zhvillon gjuhën (të folurit) deri në atë shkallë, që i afrohet njeriut të pjekur; fillon të mendojë logjikisht, zhvillon emocionet - ndjenjat dhe aftësitë për t’i kontrolluar dhe për t’i shprehur. Me një fjalë kjo është ajo periudhë që funksioni psikik i fëmijës krejtësisht ndërron dhe i përshtatet kërkesave të mjedisit. Është periudha e zhvillimit të vrullshëm fizik që i mundëson edhe zhvillimin e vrullshëm sensoromotorik.
Për ta kuptuar zhvillimin psikik të kësaj periudhe, atëherë duhet ta shikojmë zhvillimin e trupit të tij. Përpos trupit fizik, është edhe vëzhgimi, që fëmija e bënë në atë mjedis në të cilin jeton, posaçërisht i vëzhgon prindërit. Ja disa të dhëna për zhvillimin fizik.
Zhvillimi fizik i fëmijës parashkollor
Rritja fizike dhe zhvillimi i fëmijës prezantohen në mënyrat e ndryshme, posaçërisht del në pah rritja fizike dhe pesha. Rritja fizike në gjatësi shihet mirë në tabelën që vijon, e renditur në centimetër, kuptohet se ne e kemi marrë vetëm mesataren. Po ashtu e paraqesim edhe peshën e trupi, në gram:
Mosha gjatësia peshai porsalinduri 50 cm 3 300 g
3 muajsh 60 cm 5 300 g
6 muajsh 66 cm 7 200 g
9 muajsh 71 cm 8 800 g
1 vjeçar 75 cm 10 000 g
2 vjeçar 84 cm 12 800 g
3 vjeçar 96 cm 14 500 g
4 vjeçar 103 cm 16 500 g
5 vjeçar 109 cm 18 700 g
6 vjeçar 117 cm 21 300 g
7 vjeçar 124 cm 23 400 g
Kuptohet vetvetiu, se dallon fëmija në fëmijë si në peshë ashtu edhe në gjatësi, por këto janë vlerat mesatare - standardit botëror. Po ashtu ka edhe mes gjinive, dallime si në peshë ashtu edhe në gjatësi, por kjo është një pasqyrë statistikore e marrën në përgjithësi, që vlen si për vajza ashtu edhe për djem.
Zhvillimi i vrullshëm te fëmija parashkollor si në gjatësi ashtu edhe në peshë e shoqëron edhe zhvillimi sensoromotorik dhe lëvizjet e shumta. Kuptohet se sensoromotorika është një proces i normativit. Fëmija i kalon të gjitha fazat e zhvillimit gjatë kësaj periudhe. Psikologët dhe të tjerët i kanë punuar testet e llojllojshme sipas procesit normativ të sensoromotorikës. Cilat teste e konstatojnë zhvillimin psikik veçmas për çdo fëmijë? Sipas këtyre testeve menjëherë mund të vërejmë, se si është zhvillimi sensoromotorik te fëmija , i cili mund të jetë mbi mesataren, në mesataren ose mbetet prapa nga mesatarja. Ja një tabelë tjetër, e cila sjellë disa elemente mbi zhvillimin sensoromotorik te fëmija parashkollor:
Zhvillimi motorik te fëmija parashkollor:
Lëma e zhvillimit motorik
Mosha koordinimi i syrit dhe i dorës Lëvizjet e përgjithshme
2 vjeçar Me sukses i renditë 6-7 kutia Qëndron me këmbët e hapura
Shfleton faqet e librit Ec nëpër shkallë përpjetë e poshtë
një nga një
Me sukses e përdorë lugën I bie topit me këmbë
E mbanë gotën me njërën dorë Mund të zbresin nëpër shkallë
E veshë veten, posaçërisht Mund të kërcej 30 cm
disa nga rrobat e veshmbathjes.
3 vjeçar Me sukses i rendit 9 kutia njërën Mund të ecin në maje të gishtërinjve
në tjetrën
Prej tri kutia e bënë urën E kërcen shkallën e fundit
Me dorë e kap topin Vozitet me biçikletën trirrotëshe
Prej lugës nuk i derdhet supa Zbret nëpër shkallët e gjata
E derdh ujin nga poçi Mund të kërcej 45 cm
Pa ndihmën e tjetrit vishet dhe
mbathet po ashtu edhe zhvishet.
Dhe vizaton vijën e drejtë dhe rrethin.
4 vjeçar Me gërshërë e pret letrën Vrapon në largësi
Vizaton elementet e para Zbret shkallëve, duke shkelur
dhe shkronjën e madhe-shtypit njërën pas tjetrës me këmbë
Me sukses e kap topin e vogël Tregohet i rëndësishëm në biçikletë
Vetë veshët Kërcen në njërën këmbë
E hedh topin përmbi kokë
5 vjeçar E rregullon letrën në formën e katrorit Qëndron me këmbët e mbledhura
dhe në formën e trekëndëshit Kërcen mirë
Vizaton katrorin, trekëndëshin Mund 10 herë dhe më tepër të
Vizaton numrat dhe shkronjat kërcej në njërën këmbë.
Me sukses e kap topin dhe e hedh Ec drejtë kah caku.
I zbërthen pullat (kopsat) që i sheh
Është përhapur mendimi, se fëmija parashkollor lëviz mjaft dhe nuk është e nevojshme nxitja për zhvillimin sensoromotorik. Pikëpamjet e tilla janë mjaft të gabuara. Lëvizjet spontane në vendin e hapur, siç është oborri ose livadhi, në rastet e shumta fëmija i zhvillon vetëm disa muskuj dhe eshtra, përderisa të tjerat mbesin prapa ose nuk zhvillohen fare. Fëmijës parashkollor duhet t’i sigurohet vendi (mjedisi) dhe të jetë i pajisur me të gjitha elementet e nevojshme, në të cilën do të zhvillohet dhe do të rritet fëmija parashkollor. Kuptohet vetvetiu se elementet nuk duhet të jenë të tilla, që ia rrezikojnë shëndetin e fëmijës, por ato duhet të jenë tërheqës dhe të përshtatshëm për argëtimin e fëmijës, posaçërisht nxitëse, që motivon lëvizjet e llojllojshme, siç është ecja, vrapimi, kërcimi, zbritja nëpër shkallë dhe ngritja në to, ecja në katër, me këmbë e me dorë, zvarritja me barkë, ecja me dorë, luhatja, peshimi, bartja e elementeve, hedhja, kapja etj. Sipas disa më së tepërmi preferohet vrapimi dhe noti.
Nuk duhet të harrohet edhe ritmi, që është mjaft i rëndësishëm jo vetëm për edukim por edhe për zhvillimin e sensoromotorikës. Siç është vallëzimi, muzika, baleti, gjimnastika ritmike etj.
Në rastet e shumta gjatë kësaj periudhe zhvillohet dora e djathtë më tepër se e matja, dhe i themi të djathtë (djathtistë), rastet e rralla zhvillohet dora e majtë, dhe u themi të majtët (majtistë). Aty ku mbretëron kultura e dorës së djathtë atëherë edukatorët ia mundësojnë fëmijës, i cili ka filluar ta përdorë dorën e majtë, për të kaluar në dorën e djathtë. Në këtë fazë nuk ka ndonjë pengesë ose vështirësi, kalimi si në dorën e majtë ashtu edhe në dorën e djathtë. Edukatorët dhe prindërit duhet të jenë tolerant dhe të durueshëm, nuk bënë fëmijën ta gjobisin ose ta ndëshkojnë pse e përdorë dorën e majtë në vend të së djathtës, por mund t’i përdorin ndonjë bracolët, sepse vetë fëmija bindet se është për të, ta përdorin dorën e djathtë.
Loja e fëmijëve parashkollor
Loja mund të definohet si vullnetare ose në rastet e shumta aktivitet spontane, që janë në shërbimin e zhvillimit jo vetëm fizik por edhe psikik te fëmija, që nuk është qëllimi vetëm përmbushja e nevojave ekzistenciale por është edhe rekreacioni, mësimi dhe çlirimi nga energjia e tepërme.
Loja mund të jetë individuale ose sociale.
Sa i përket lojërave sociale te parashkollorët nuk është gjithherë krijuese dhe rekreacion ose çlirim nga energjia e tepërm, sepse ndodhë gjatë lojës ndonjë që nuk e kupton sinjalin ose rregulloret e lojës, që loja bëhet jo serioze. Ndodhë se në rastet e shumta loja sociale e merr kahen e konfliktit.
Angazhimi i lojës nganjëherë dallohet vështirë prej angazhimeve të tjera. Njeriu dhe posaçërisht fëmija është kureshtar, si loja ashtu edhe angazhimet tjera kënaqin kureshtjen.
Te foshnja loja ende është e diferencuar nga angazhimet e tjera, siç bie fjala nuk e dimë kur fëmija grushton me këmbë dhe me dorë, a është kjo lojë ose aktivitet tjetër! Ose rasti tjetër dyvjeçari i prek organet seksuale, tani çka është te fëmija: lojë ose diçka tjetër?
Elemente me të cilat fëmija kalon kohën dhe luajtjet i quajmë lodra. Lodrat e foshnjës, janë kukullat nga plastika e butë, i cili mund ta shtrëngojë, mund ta kap me dorë, foshnja ka kënaqësi gjatë shtrëngimit të lodrave që krijojnë zhurmë, të fishkëllejë, rastet e shumta prindërit ia sjellin foshnjës edhe cingaret. Lodrat e tilla i kënaqin nevojat e fëmijës për të përjetuar shqisat e ndryshme, siç është të të pamurit, të dëgjuarit dhe kinetikën (që ka të bëjë me lëvizjen ose që lidhet me lëvizjen). Fëmija ka shumë nevojë për zhvillimin e shqisave, mund të themi uria senzore e fëmijës.
Dyvjeçari fillon t’i përdorë edhe lojërat sociale. Ai është mjaftë kureshtar ndaj mjedisit dhe e tërheq zëri, lëvizjet e tjetrit. Ka një farë kënaqësie po qe se dikush në mënyrë ritmike fshehët dhe i del para tij. Përjeton një farë kënaqësie po qe se e prekë dikush trupin e tij duke përdorur ndonjë fjalë përkëdhelëse. Fëmija ka nevojë për pranin e tjetrit, i cili e shoqëron, luan, angazhohet, siç është bartja në shpinë, ngritja në lartësi etj. Ai nuk ka ndonjë frikë, po qe se edhe e hedhin në lartësi, por në të kundërtën ai i beson tjetrit dhe përjeton kënaqësi të veçantë dhe besim ndaj tjetrit. Lojërat e mira dhe të llojllojshme ndikojnë shumë në sensoromotorikën e fëmijës.
Si foshnja ashtu edhe fëmija dyvjeçar nuk kanë ndonjë interes për tjerë fëmijë. Një interes i tillë fillon të lajmërohet vetëm te trevjeçari. Po qe se janë fëmija në grup, ose në çerdhe, ata do të lozin njëri përskaj tjetrit se sa njëri me tjetrin. Si bie fjala për plazhin e detit, çdo fëmijë gropos për vete, por kur i nevojitet ndonjë vegël ia rrëmben ose ia merre tjetrit, dhe ashtu fillon edhe konflikti. Por kuptohet për lojërat e tilla duhet gjithherë të jetë nën mbikëqyrjen e edukatorëve.
Trevjeçari fillon ta vozisë biçikletën, e zotëron mjedisin dhe vendin në të cilin jeton dhe lëviz. Tani fillon të veprojë edhe imagjinata dhe mekanizmi projektues. Si bie fjala trevjeçarin e kaplon dëshira e vozitjes, ai shërbehet me kërrigën e kuzhinës dhe i hip mbi të dhe vozitet. Për t’ia lehtësuar fëmijës projeksionit dhe imagjinatën, duhet gjithherë pasur kujdes kur blihen lodrat, se zakonisht prindërit i blejnë për shijen e vet dhe jo për shijen e fëmijës, ato duhet të jenë të pagdhendura, me pamje të vrashtë dhe të diferencuara. Si fjala bie, dërrasë me katër rrotë mund t’i shërbej fëmijës, sipas imagjinatës dhe projeksionit, njëherë është qerre me katër rrotë, pastaj është automobil, kamionët ose lokomotivë, përderisa automobili i vogël mbete vetëm automobil.
Fëmija parashkollor më së tepërmi i preferon lodrat nga kukullat. Në lojën me kukulla realizohet projeksioni i plotë. Nëpërmjet lodrave të tilla fëmija imagjinon dhe projekton situatat e llojllojshme të jetës, po ashtu edhe identifikohet me kukulla ose kukullave ia lëshon rolin e vet, dhe fëmija e merr rolin e prindërit. Kukullat i kanë edhe emrat e llojllojshme. Biseda fillon mes fëmijës dhe kukullave, si bie fjala, ngritja nga gjumi, veshmbathja, ushqimi, shërimi mjekësor, koha e gjumit ose e fjetjes dhe gjoba për mos dëgjesë ose veprim të keq, ndërsa mirënjohja për veprimet e mira. Me një fjalë kukullat e lozin rolin e rëndësishëm për socializmin e fëmijës.
Në disa mjedise, kukulla mendojnë, se është lodra vetëm e vajzave, përderisa për djem janë lodra siç janë veglat e punës, lopata, automobili, pushka etj. Lodrat e tilla nuk janë asgjë tjetër përveç në shërbimin e diferencimit stereotip të gjinive, siç është roli i mashkullit dominues dhe roli i femrës shërbëtore.
Ka edhe mjedise, që nuk bëjnë dallime mes mashkullit dhe femrës sa i përket lodrave. Po ashtu foshnjoret dhe çerdhet e llojllojshme nuk i ndajnë fëmijët sipas gjinisë, por ata e kalojnë së bashku kohën si në lojë, që përdorin të njëjtën lodër, ashtu edhe në aktivitetet e tjera përkatëse. Si bie fjala, vajza ia rrëmben djalit biçikletën në qoftë se është nevojshme përdor edhe forcën, po ashtu djali ia rrëmben kukullën nga duart e vajzës. Në këtë rast ata i kanë ndërruar rolet, por çka është me rëndësi ata edhe përjetojnë një farë kënaqësie.
Në organizimin parashkollor, siç janë çerdhet, aty nuk theksohet gjinia as nuk e ndajnë fëmijën sipas gjinisë. Sepse qëndrimet e tilla janë më të njerëzishme dhe më humane se sa theksimi dhe vlerësimi i gjinive.
Loja nuk është vetëm për argëtim por është edhe mjet edukimi, posaçërisht fëmija nëpërmjet lojës mund t’i krijojnë shprehitë ose vetitë e mira. Nuk është mirë që fëmija të posedojë shumë lodra, por duhet të kërkohet nga fëmija që lodrat t’i rregulloj dhe të kujdeset për to. Po qe se fëmija i hedh lodrat dhe i shkapërderdhë nëpër shtëpi, në këtë rast nuk duhet prindërit ose dikush tjetër t’i mbledh, por i merret lodra më e dashur dhe i fshehët. Të nesërmen fëmija i befasuar pyet: Ku është ariu im? Ku është automobili?
Prindërit i përgjigjen:
As automobili as ariu nuk kanë qenë të vendosur në vendin e vet, edhe ashtu janë zhdukur. Gjithherë ndodh po qe se nuk i vendos çdo gjë në vendin e vet, atëherë ato edhe zhduken. Ja shembulli yt, ti ke mbetur pa ari dhe pa automobil!
- Unë e dua ariun tim! Unë nuk mund pa automobil!
- Rregulloi gjërat në vendin e vet, përpara se të shkosh për të fjetur, ndoshta ariu dhe automobili do të kthehen.
Përpara se fëmija të shkojë për të fjetur, duhet të kujtohet rishtas për t’i rregulluar lodrat, çdo gjë në vendin e vet, për t’ia arritur deri tek ariu dhe automobili humbur. Po qe se e bënë këtë, mund të lajmërohet ariu dhe automobili, por jo menjëherë. Këtë lodrën e dytë e fiton në të dytën ose të tretën ditë. Kuptohet sipas kushtit, po qe se ai përmirësohet dhe i rregullon lodrat në vendin e vet përpara se shkon të flejë. Kjo është ndër mënyrat se si krijohen shprehitë e mira, dhe çrrënjosen vetitë negative. Por shprehitë e mira duhet gjithherë t’i përforcojmë me ndonjë lavdet, kthimin e lodrës, ose prindërit do të luajë me fëmijën etj. Metodat e psikologjisë bihevioriste janë të mirëseardhura për formimin e sjellës së fëmijës dhe tregohen të suksesshme dhe të përhershme për formimin e shprehive.
Lodra e ka domethënien e vet, por çdo periudhë i ka lodrat e veta specifike. Si bie fjala për moshën e hershme ose për fëmijët e vegjël, preferohen lodrat e vokalizuar, siç është muzika, emërtimi i shkronjave, përsëritja e rrokjeve etj.
Nëpërmjet lodrës fëmija e zotëron edhe gjuhën, jo vetëm se e pasuron me fjalët e reja por edhe e kultivon gjuhën e bukur. Sepse fëmija e përjeton ritmin dhe rimën që e përsërit herë pas here.
Trevjeçari, fillon t’i zotërojë edhe tabelën e numërimit, që i mëson kuptohet përmendësh, si poezinë.
Lojërat që përdoret numërimi, janë po ashtu të rëndësishme për socializmin e fëmijës. Si bie fjala grupi i fëmijëve e krijojnë një rrethe, sipas numërimit ose gabimit eliminohen një nga një, fiton ai që mbete i fundit. Por ka lojëra të llojllojshme që përdoret numërimi!
Shumë ndikojnë në kureshtjen e fëmijës fjalët e panjohura, thuajse e kanë një farë magjie në vetvete. Zakonisht periudha parashkollore fjalëve të panjohura ia përshkruan fuqinë magjike (hokus-pokus-miribus, abrakadabra).
Sa i përket lojërave sociale dhe kolektive është interesi shumë më i madh se sa fëmija dy ose trevjeçar. Prindërit është mirë që ta njohin interesin dhe nevojën e fëmijës dhe si prindër duhet të jenë gjithherë të gatshëm për të luajtur me fëmijën. Po ashtu edhe programet parashkollore, janë plot e përplot me lojëra sociale dhe grupore, që ndikojnë shumë në socializmin e fëmijës.
Lojërat sociale duhet gjithherë të organizohen mirë dhe të udhëheqë nga njeriu kompetent. Për ndryshe e humbin efektin e edukimit. Siç e kemi theksuar fëmijët e vegjël parashkollor, i kanë në qejfe lojërat, të cilat nuk kanë ndonjë rregullore, siç është vrapimi, kërcimi, rrëzimi për tokë, notimi etj. Sepse te lojërat jo të organizuar shpeshherë lajmërohet edhe konflikti, që është e nevojshme intervenimi i edukatorit ose i mbikëqyrësit.
Përderisa fëmija e pjekur parashkollor, ata më tepër preferojnë lojëra, të cilat e kanë rregulloren dhe mënyrën aplikative. Lojërat e tilla kërkojnë prej çdo lojtari ose pjesëmarrësi t’i përmbahet rregullores, që do të thotë sinqeritet. Tipi i lojërave shoqërore, që kërkohet përmbajtja e rregullores, sinqeritetit, ato vetvetiu e zhvillojnë mendësinë etiko-morale.
Pesë ose gjashtëvjeçari preferon më tepër lojërat e aktrimit, sepse në lojërat e tilla çdo pjesëmarrës e luan rolin e vet. Zakonisht fëmijët edhe grinden mes vetes kush ta marrin rolin kryesor ose rolin më të mirë. Si bie fjala rolin e mësuesit se sa rolin e nxënësit, ose rolin e mjekut sesa rolin e pacientit. Fëmija dëshiron ta zgjedhë rolin, që i pëlqen dhe të identifikohet me të. Përderisa rolet e tjera që nuk i pëlqejnë ai do t’i pranoj nëse i duhen. Por në këtë fazë ai e ka të zhvilluar vetëdijen sociale dhe e pranon dhe e luan edhe atë rol, që nuk i pëlqen.
Teoria e lojës
Loja e ka rolin e pazëvendësueshëm për zhvillimin e fëmijës, kuptohet vetvetiu se ka mjaftë edhe teoria mbi ndikimin e lojës në zhvillimin psikik te fëmija. Ja disa shembuj:
1. Teoria e mësimit. Nëpër mjet lojës zotërohet lënda e mësimit dhe përvetëson operacione të llojllojshme shkollor. Në këtë periudhë është zhvilluar truri i madh (cortex) te fëmija që i mundëson mësimin, zotërimin, përvetësimin dhe aftësitë e përshtatjes, dhe kjo periudhë pothuajse do të gjasë gjatë shkollimit ose mësimit.
Mësimi zhvillohet në dy binare paralel: në situatën reale dhe atë të stimulimit. Karakteristika e situatës reale është motivimi për të zgjidhur problemin, edhe pas zgjedhjes do të vazhdoi motivimi. Me fjalë të tjera situata reale është për t’i kënaqur nevojat biologjike.
Përderisa te situatat e stimulimit, motivimi është i vogël. Por mbështetjen e ka te simbolika, e cila është gjithherë në disponim dhe mund ta marrin kurdoherë. Kjo e fundit i rrit mundësit e mësimit, pothuajse janë të pakufizuara.
Simbolika në rastet e shumta është edhe në formën e fjalës. Po ashtu edhe nëpër mjet lojës situata stimulohet.
2. Teoria e lojës që e shpjegon qëllimin.
Nëpër mjet lojës fëmija çlirohet nga energjia e tepërme ose akumuluese. Është ajo energji, e cila akumulohet në organizmin e njeriut. Vet fakti pohon, se nuk luajnë vetëm të shëndoshurit, por edhe të sëmurit, të shterurit, të uriturit, dhe në rastet e shumta loja e ka qëllimin terapeutik, shërues.
3. Teoria psikanalitike, e cila e shpjegon, se nëpër mjet lojës zgjidhen konfliktet e llojllojshme. Në këtë rast është simbolika nëpër cilën luhet loja. Zgjedhja simbolike e lehtëson situatën e fëmijës. Bie fjala nëna e ndëshkon fizikisht fëmijën, por ajo e bind fëmijën, se e do, edhe për këtë edhe e ka ndëshkuar, dhe është për të mirën e tij, dhe nëna kërkon nga ai, që ta duan atë më tepër dhe ta çmoj. Por fëmija i saj frustrohet, mund edhe të sëmuret deri në gjendjen neurotike. Po qe se ai, problemin aktual e projekton në lojë, bie fjala me kukulla, në këtë rast kukulla do të jetë fëmija dhe vet fëmija e merr rolin e nënës, problemi zgjidhet simbolikisht: “nëna” është praktikisht fëmija, do t’ia falin “fëmijës” së vet, do t’i thotë kukullës, gabimin e bërë ose fajin, që fillon edhe ta përkëdhel dhe ta duan atë. Ashtu fëmija fillon ta ndiej një farë lehtësimit, duke ruajtur personin e vet prej gjendjes së padurueshme dhe përulës. Por teoria psikanalitike nuk mund të aplikohet në të gjitha lodrat, por në disa lodra, lodrat fëmijës i sjellin suksese dhe janë shëruese.
4. Teoria e asimilimit sipas J. Piageta, është e ngjashme me teorinë e mësimit. Piaget mendon se fëmija nëpër mjet lojës asimilon dhe përvetëson përmbajtët e llojllojshme qofshin të informimit, qofshin operacioneve që ai luan.
Prej kësaj, siç e shohim se ka mjaft teoria mbi ndikimin e lojës dhe të lodrave në psiken e fëmijës dhe të zhvillimit të saj psikik. Sot bota konsumuese prodhon çfarëdo farë lodra për fëmijë, por nuk mund të shpjegohen vetëm me një teori dhe nën dy aktivitete të lojës sepse ende nuk është e gjurmuar loja dhe lodrat në mënyrë të gjithanshme. Por, mund të konstatojmë me një pohim të sigurt, se fëmija kërkon lojërat e veta, pothuajse çdo fazë e zhvillimit i ka lodrat e veta specifike, që e kanë edhe vlerën e edukimit. Por sot fatkeqësisht lodrat janë mjaft të komercializuara për çështje të fitimit. Rreziku i madh është se prindërit i blejnë fëmijës një mori të madhe lojëra që ndikojnë negativisht në zhvillimin psikik, siç është dhuna, delikuenca, sadizmi, masoizmi etj. Në vend që lodrat t’i shërbejnë zhvillimit psikik të fëmijës, si në sferën etiko-morale, religjioze, kombëtare dhe sociale etj.
Fëmijët kanë të drejtë me lodrat adekuate, përderisa detyra e prindërve është t’i sigurojnë kushtet dhe t’i realizojnë drejtën e fëmijës.
Zhvillimi i gjuhës te fëmija parashkollor
Metoda biografike merret me hulumtimet dhe kërkimet e gjuhës që nga mosha më e njomë e fëmijës. Metoda të tilla janë mjaft të përshtatshme posaçërisht metoda e vëzhgimit, posaçërisht atyre që janë përherë me fëmijë, në rastet e shumta janë prindërit. Ata ditë për ditë i shënojnë fjalët që fëmija i përdorë. Në bazë këtyre shënimeve krijohet edhe fjalori i fëmijës. Ja një tabelë sipas psikologut anglez A. F. Wattsa:
Mosha numri i fjalëve
12 muajsh 9
14 “ 25
1 “ 57
18 “ 114
20 “ 212
22 “ 345
24 “ 574
Metoda e anekdotës po ashtu është e përshtatshme për regjistrimin e fjalëve dhe të folurit kreativ. Si bie fjala fëmijë e përdorë fjalën në vend “polic” “olic”, ose në vend “papati” “opati”, disa fëmijë thonë në vend “ventilator” “ventator” ose prapë “vazelinë” “mazelin” etj. Vajza e cila është duke ngrënë bukën e thatë dhe të fortë dhe shprehet: “unë bukën asgjë!”
Për ta gjurmuar hollësisht gjuhën e fëmijës duhet kohë, dhe çdo periudhë e ka karakteristikën specifike. Prandaj psikologët shërbehen në rastet e shumta me testet e llojllojshme që e karakterizojnë gjuhën e fëmijës.
Sigurisht testi është metoda më objektive për gjurmimet ose kërkimet e gjuhës te fëmija, por kuptohet testi i përgatitur mirë për moshën adekuate. Testet më të njohura janë emërtimi i elementeve dhe i fotografive të tyre dhe duhet të plotësohen fjalët e zbrazëta ose të përgjigjën në pyetjen e shtruar.
Metoda e asociacionit, e cila gjurmon ose kërkon gjuhën e të folurit te fëmija. Sipas Kent-ës dhe Rosanoff-ës është lista prej 100 fjalëve, që i shfrytëzojnë për qëllimet e psikiatrisë, për të zbuluar të metat dhe devijimet e fëmijës. Metoda e asociacionit është si bie fjala, kur fëmija reagon kur t’i themi “natë” krijohet asociacioni për fjalën “ditë”, bardh - zi, jetë-vdekje etj. Po që se lajmërohet në fjalën “natë” asociacionin “thika”, “kriminel”, “ikje”, “tmerr ose frikë” atëherë e kuptojmë se fëmija është i ngarkuar mentalisht ose i frustruar.
Pastaj është metoda e fazave, posaçërisht metoda e A. Gesell-it dhe W. Thompson-it (1934), në këtë metodë janë këto faza që vijojnë:
- faza respiracionit që manifestohet sistemi autonom nervor ( të quajturit edhe buzqeshje )
- faza e vokalizimit
- faza e rrokjeve ( silabifikacionit )
- faza verbalizmit ( shqiptimi dhe kuptimi i fjalëve )
- faza e fjalisë ( kombinimi i fjalëve sipas tërësisë mendore ose të logjikës ).
Tri fazat e para (respiracionin, vokalizacionin dhe silabifikacionin) i çmojnë fazën e paralinguistike, dy të fundit janë në rrafshin e fazës së linguistikës.
Faza paralingustike:
Vokalizmi, është dukuri e lidhur me muajt e parë pas lindjes, kur fëmija lëshon zërin spontanisht. Britma e parë nuk është gjë tjetër përveç forma më e hershme e vokalizmit.. Në të vërtetë kjo është dridhje e parë e kordhave zanore e shkaktuara me thithjen dhe nxjerrjen e parë të ajrit. Britma e parë nuk ka kurrfarë domethënie emocionale, siç kanë menduar më parë disa psikologë. Ndërsa, për të folur ajo është e rëndësishme: para së gjithash kjo brimë është një argument që organet të cilat e prodhojnë zërin funksionojnë qysh me rastin e lindjes.
Fëmija prodhon zëra edhe kur qan, edhe kur është i kënaqur. Ndër këto zëra në fillim dominojnë vokalet. Se fëmija këto zëre nuk i mëson, na argumenton fakti se këto shfaqen në të njëjtën formë te fëmijët e të gjitha kombeve dhe racave, pastaj ato i shqiptojnë edhe fëmijët e shurdhtë prej lindjes. Prej vokalizmit më vonë do të zhvillohet të folurit. Këto zëre të shqiptuara spontanisht nuk i hasim te kafshët, mandej as te majmunët antropoidë.
Gjatë muajve të parë pas lindjes, numri zërave rritet. Sipas disa psikologëve, qysh në muajin e dytë fëmija i shqipton, jo vetëm të gjitha zërat, apo tingujt të cilët i shqiptojnë edhe të rriturit, por edhe shumë të tjerë, të cilët këta të fundit nuk mund t’i shqiptojnë, duke qenë se nuk ekzistojnë në gjuhën e tyre dhe si të tillë mund të shënohen vetëm me simbole fonetike.
Në zhvillimin e tij të mëtutjeshëm, në ndikimin e mjedisit e të mësuarit të gjuhës së bashkësisë në të cilën jeton, fëmija i dëgjon dhe i përsërit zërat që bëjnë në gjuhën e tij amnore. Ndërsa procesi i humbjes së zërave, të cilat nuk përdoret në të folur, quhet kontraksion zërave.
Dikur besohej se ndërmjet racave të ndryshme, mandej edhe kombeve, ekzistojnë ndryshime anatomike të trashëguara në organet që marrin pjesë në të folur. Ndërkaq, është vërtetuar se, po qe se një kinez qysh prej lindjes jeton në ambientin gjuhësor shqiptar, ai pa kurrfarë vështirësie mund ta mësojë shqiptimin e shqipes, në saje të të mësuarit të gjuhës në kohën e ekspansionit të tij zërit, që do të thotë në kohën kur zërit që i shqipton fëmija spontanisht ende nuk kanë humbur.
Llomotitje. – Para se të kombinohen në fjalë me kuptim, zërat te fëmija pesëmuajsh shfaqen si grupe vokalesh e konsonantesh – në formë të llomotitjes së fëmijës. Fëmija i shqipton nga disa gjëra bashkërisht, si fjala bie: “eda”, “ma”, “nga”, “bla” etj.. Këto rrokje nuk kanë kurrfarë domethënie. Mirëpo kjo lojë rrokjesh ka rëndësi të madhe për zhvillimin e të folurit dhe është hap i mëtutjeshëm në fazën e tij paralinguistike. Ndërsa fëmijët e shurdhtë vokalizojnë, por asnjëherë nuk llomotisin.
Faza lingustike
Periudhën e parë në zhvillimin e të folurit fëmijëror, disa psikologë e quajnë “periodë emërimi”. Në moshën dyvjeçare, më se gjysma e fjalëve, me të cilat disponon fëmija janë emra. Mirëpo, fëmija i përdorë emrat që kanë domethënie të fjalisë së tërë. Edhe pse këto fjalë formalisht mund të klasifikohen si emra, ato shpesh në esencë janë folje. Si bie fjala, kur fëmija thotë “nënë”, ai mund të thotë: “Më merr”, “Po tutem”, “më jep për të ngrënë” etj. Përemrat fëmijët dinë t’i përdorin shumë më vonë. Përemri i parë paraqitet kah fundi i vitit të dytë. Me zhvillimin e fjalorit numri i foljeve rritet, kurse i emrave zvogëlohet.
Zhvillimi i fjalisë. Vetëm kah fundi i vitit të dytë, fëmija është në gjendje t’i kombinojë dy fjalë në një fjali, si bie fjala “ama lodrën”. Orvatja e parë e fëmijës për ta formuar fjalinë janë zakonisht emri dhe folja (“Fëmija han”, “Pinë qumësht” etj.), ose mbiemrin dhe emri (“Shtëpia e bukur”), Zakonisht fjalitë e tilla fëmija i përcjell me gjeste. Pastaj fëmija përpilon fjali me nga tri fjalë, si “Beni, gjuaje topin”.
Fëmijët e shfrytëzojnë të folurit për qëllime të ndryshme. Nganjëherë me te i shprehin gjendjen emocionale, nganjëherë i komunikojnë qëllimet e veta ose kërkojnë diçka
Sipas Piageta dhe Makartit ekzistojnë të të folurit egocentrik dhe të socializuara. Këto nënlloje të të folurit egocentrik janë: Eholia, monologu dhe monologu me nga dy, ose monologu kolektiv.
1. Eholalia është formë e atillë e të folurit me të cilën fëmija përsërit të njëjtën fjalë, por me këtë rast nuk i drejtohet askujt, si bie fjala fëmija duke shikuar lodrën e flet: “Kali.. kali…, kali..”
2. Monologu paraqet të folurit për vete, me ç‘rast fëmija i bën disa lëvizje e gjeste, thuajse mendon me zë.
3. Monologu kolektiv është kur fëmija flet për veten në praninë e fëmijëve tjerë, por atyre nuk u drejtohet.
Nënllojet e të folurit të socializuar janë: Informata e adaptuar, kritika dhe përqeshja, urdhëresat, ankesat dhe kërcënimet, pyetjet dhe përgjigjet, fraza sociale dhe imitimi dramatik.
1. Informata e adaptuar është forma e tillë e të folurit fëmijëror, me anën e të cilit fëmija i jep bashkëbiseduesit ndonjë informatë lidhur me botën e jashtëm dhe ngjarjet ose ia komunikon mendimet e veta, si bie fjala “Topi i madh”.
2. Kritika dhe përqeshjet janë vërejtje në llogari të punës dhe sjelljes së të tjerëve, si ankesa ndaj ndonjë situate, apo ndaj objekteve (“Ih, çfarë automobili është ky, unë e kam më të bukur”)
3. Urdhëresa, ankesa dhe kërcënimi, me anën e të cilave fëmija i drejtohet bashkëbiseduesit duke i dhënë ndonjë urdhër, ose duke iu ankuar, ose prapë duke iu kërcënuar, si bie fjala; “Do t’i tregojë nënës”.
4. Fëmijët bëjnë pyetje të panumërta: Çka është kjo? Pse lepuri ka veshë? etj.
5. Frazat sociale janë shprehje të cilat fëmijët i kanë mësuar prej të rriturve dhe të cilat i përdorin në situatat konvencionale. Si bie fjala: “mirë dita”, “Ju falem nderit” etj.
6. Imitimi dramatik është imitimi i të rriturve, kafshëve ose makinave nga ana e fëmijëve. Kjo formë e të folurit është e shpeshtë të fëmijët, si bie fjala fëmija flet në telefon dhe e thërret mjekun që t’ia vizitojnë kukullën, ose e imiton lehjen e qenit etj.
Te fëmija parashkollor lajmërohet përpos subjektit dhe predikatit edhe objekti. Ashtu fëmija parashkollor mund të ketë pesë fjalë ose gjashtë fjalë. Zakonisht fëmijët para- shkollor kanë vështirësi t’i shqiptojnë shkronjat siç janë r, l, ll, sh, ç, zh, t, th, dh. Këto vështirësi kalojnë vetvetiu, por të disa u duhet ndihma e logopedit.
Gjuha e folur te fëmija dhe zhvillimi i tij është e mundshme vetëm kur në mjedisin e njeriut ndikon në gjuha e të folurit. Po që se fëmija do të zhvillohet në një mjedis të shurdhët, që nuk flitet, po ashtu as ai nuk do të flasë. Ai do të jetë i dëmtuar dhe do të mbes gjysmak, dhe si i tillë nuk mund të kyçet në komunikimin e mjedisit, dhe ashtu ai mbetet prapa si nga zhvillimi mental ashtu edhe intelektual. Këtë e pohon numri i vogël i fëmijëve që janë rritur të vetmuar në mesin e kafshëve. Kjo edhe pohon se sa është e rëndësishëm dhe vendimtare gjuha për zhvillimin psikik të fëmija. Detyra e parë e prindërve është që t’i mundësohet fëmijës zhvillimi normal i gjuhës, kuptohet duhet të krijohet mjedisi i përshtatshëm si nga ana e prindërit ashtu edhe nga organet shkollore ose parashkollore.
Çrregullimet e të folurit: Ekzistojnë shumë shkaqe të çrregullimit të të folurit. Ato nganjëherë janë të natyrës fizike, por më së shpeshti pasojë sociale-emocionale. Shkaqet fizike janë zakonisht defektet në organet që marrin pjesë në të folur. Këto janë “buza e lepurit”, dhëmbët e renditur jo si duhet, qiellza e ndarë etj., po ashtu mund të jenë edhe defekte e të dëgjuarit, për shkak të të cilave fëmija nuk e ndien plotësisht as të folurit e të tjerëve, as të vetin, si dhe sëmundjet nervore, të cilat e pengojnë kontrollin motorik të organeve të të folurit.
Çrregullimet e të folurit nganjëherë janë pasojë e të mësuarit të gabueshëm, e nganjëherë shkaktohen nga pengesat sociale-emocionale dhe psikoneurozat. Po ashtu vështirësitë emocionale si edhe situata e përshtatshme sociale dhe familjare krijojnë një teren të volitshëm për belbëzim tek fëmijët.
Bilinguizmi: Ekzistojnë shumë arsye në bazë të të cilave këshillohet të mësuarit e hershëm të gjuhës së huaj, por ka edhe argumente të kundërta. Disa studime të zhvillimit të të folurit në mjedisin dygjuhësore kanë treguar se me rastin e nisjes në shkollë fjalori i shumicës së fëmijëve, të cilët i flasin dy gjuhë është më i varfër se sa i fëmijëve që flasin vetëm një. Pos kësaj, këto studime e kanë vërtetuar supozimin, sipas së cilës të mësuarit e dy gjuhëve te fëmijët mund të krijojë konfuzion.
Megjithatë duket se fëmijëria e hershme është koha më e përshtatshme për mësimin e gjuhës së huaj. Mirëpo, nëse te fëmija shfaqen pengime emocionale, mësimi duhet të ndërpritet. Masa më e mirë me të cilën mund të vërtetohet se a është “i pjekur” fëmija për mësimin e gjuhës së huaj është shkalla e interesimit të tij për këtë mësim dhe suksesi në përvetësimin e të dy gjuhëve, asaj amtare dhe të huaj.
Zhvillimi i njohjes ose informimit të fëmija parashkollor
Fëmija fillon të njoh botën ose mjedisin që nga ditët e para të paslindjes, për sa i përket informim dhe njohjes, ai mësohet deri në vdekje. Posaçërisht është vendimtare periudha e fëmijërisë dhe e rinisë për përvetësimin e njohurive të llojllojshme të mësimit.
Mësimi është qenësisht një pjesë e jetës intelektuale. Po ashtu është edhe themeli për të kuptuar, për të menduar, siç është vetëdija, dukurit dhe domethënia e tyre. Mësimi nuk është asgjë tjetër përveç përdorimi dhe shfrytëzimi i simbolikës, që jepen nëpër mjet shkronjave dhe fjalëve ose termave. Operimi me fjalë është të menduarit e njeriut. Menduarit drejtë ose arsyeja e mendjes nuk mund, po që se nuk posedohet një depo i fjalëve të llojllojshme, që ndërlidhen në sistemin e komplikuar të jetës. Detyra e prindërit dhe e mjedisit është, që t’i mundësohet fëmijës fondi sa më i pasur i fjalëve të llojllojshme dhe njohurive të reja etj. Me këmbëngulje duhet dita - ditës ose për çdo orë për aktivizimin e mësimit. Siç thotë vepra e Kirbenetikës N. Wieneri: “Të jetosh i suksesshëm do të thotë të jetosh me mësimin e përshtatshëm - adekuat.”
Për t’ia arritur suksesit, duhet të ndahet dhe të klasifikohet lënda e mësimit sipas kriteri adekuat. Një prej tyre është vendbanimi. Sa i përket imagjinatës së fëmijës nuk është e përpiktë ose precize, si bie fjala ai e shtrinë dorën par ta kapur hënën nga dritarja! Fëmija fillon ta zotëroj vendin pasi që fillon të ecë. Gjatë ecjes ai konstaton se disa gjëra janë më afër dhe disa më larg, disa mund t’i marrin me dorë dhe janë të kapshme dhe disa të tjera nuk janë të kapshme. Ai zotëron edhe relacionin: disa gjëra janë këtu dhe disa të tjera janë atje, disa janë përpara disa të tjera prapë janë mbrapa, disa janë në këtë anë dhe disa të tjera në atë anë; po ashtu lartë e poshtë; nën tryeze mbi tryezë, në dysheme, disa brenda dhe të tjerat jashtë etj. Një zotërim i tillë ia mundëson fëmijës t’i mësojë një mori fjalë, që i përgjigjen elementeve në vendin ku ai jeton në mënyrë adekuate.
Relacioni pothuajse është gjithherë i karakterit dihotomik, që do të thotë gjithherë dysh (çift), po qe se e kupton fjalën e kundërt. Si bie fjala, djathta e ka edhe të majtën, natë-ditë, dhe relacioni dihotiomik bëhet i kapshëm vetëm te fëmija parashkollor.
Fëmija për t’i zotëruar elementet, të cilat gjinden në mjedisin e tij, atij i duhet të ketë mundësi të mjaftueshme për të lëvizur dhe për të manipuluar me elementet që i përdorë.
Po ashtu emërtimi i elementeve, të cilat gjinden në mjedisin e tij, janë dihotomik edhe dimensionin e tyre, siç bie fjala i vogël - i madh, i shkurtër - i gjatë, i hollë - i trashë, i drejtë - i shtrembët, i rrumbullakët - katror....
Gjithashtu zotëron fjalët e sipërfaqes: i rrafshët - gropa-gropa (i vrazhdë); i lagët - i terur; i butë - i fortë etj.
Fëmija parashkollor mund t’i dallojë edhe ngjyrat: siç është ngjyra e kuqe, e gjelbër, e verdhë, e kaltër, e bardh e zezë. Duhet të themi se fëmija e dallon ngjyrën dhe di t’i shqiptoi, por ai i thotë ngjyrës me termin e lodrës, kësula e ka ngjyrën e ariut. Prindërit duhet të kenë më shumë kujdes me fëmijët, ata duhet rregullisht t’i emërtojnë elementet me emrin e sakët po ashtu edhe ngjyrat t’i emërtojnë ashtu siç janë, si bie fjala, sot do ta veshësh këmishën e kuqe, këpucët e bardha, dorëzat e jeshil etj.
Fëmija parashkollor ende nuk i kupton numrat edhe pse i mëson përmendësh dhe numëron deri në dhjetë, por nuk është i aftë t’i tregojë pesë elemente.
Shumica e fëmijëve e dallon vetëm një element prej elementeve të tjera ose prej një grumbulli. Duke iu falënderuar dy duarve, fëmija fillon ta zotëroj numrin dysh. Po qe se ai i mbanë në dy duar nga një element, ai di se ka dy elemente në duart e veta. Po qe se ai mban në duar nga një element, dhe në tryezë gjendet elementi tjetër, atëherë janë tri elemente. Ashtu duart e fëmijës janë mjeti i parë për llogaritje.
Po qe se ai dëshiron të numërojë më shumë, atëherë shërbehet me gishtërinjtë. Për shumicën e fëmijëve parashkollor mjeti për llogaritje janë gishtat e një dore, që janë katër dhe pesë. Kah fundi parashkollor disa fëmijë dinë të përdorin gishtërinjtë e të dy duarve, dhe ashtu i zotëron numrat gjashtë deri dhjetë.
Zotërimi i kohës, i ec te fëmija mjaftë ngadalë në krahasim me perceptimin e elementeve që gjinden në mjedisin e tij. Ai fillon të dallojë kohën e tashme nga e kaluara dhe të ardhmen. Ai fillon edhe të flas se çka ka qenë në mëngjes, dhe çka do të jetë në mbrëmje, ashtu fillon ta kuptoj kohën që shkon për të fjetur dhe kohën që zgjohet nga shtrati. Po ashtu i ndihmon shumë edhe mësimi i ditëve të javës, që i ndihmon ta kuptoj të sotmen prej së nesërmes dhe prej djeshmit. Shumë shpejt fëmija e vëren se dita e diel është më e bukura, sepse në këtë ditë të gjithë anëtarët e familjes janë në shtëpi, më shumë flihet, dilet në shëtitje, më mirë hahet, çka është më rëndësishme prindërit më tepër luajnë me të.
Ka fundi parashkollor, fëmija fillon t’i perceptoi edhe stinët e vitit. Stinën e dimrit e percepton më së shpejti, prej çështjes së borës dhe gëzimin që e sjellë ajo, po ashtu edhe verën, sepse gjatë kësaj stine shkohet në pushimet verore,si në det ashtu në bjeshkë. Atëherë percepton pranverën dhe vjeshtën.
Fëmija është vëzhgues i mirë, dhe ai i vëren prindërit që e shikojnë sahatin, dhe ai interesohet si duhet të lexohen numrat e sahatit.
Po ashtu edhe vlera e monedhës ai fillon t’i perceptoi shumë herët, dhe kupton se me to tregtohet. Në fillim nuk e dallon nocionin e monedhës si mjet pagimi, por ai kërkon një para për të blerë ëmbëlsirat ose ndonjë lodër.
Duhet po ashtu të theksohet se fëmija e kësaj periudhe mund të perceptojë për të kursyer dhe për t’i ruajtur elementet e vlefshme.
Katërvjeçari fillon t’i dalloj elementet dhe peshën e tyre.
Masa gjatësi - metër, fëmija parashkollor e zotëron gjatësinë e vet. Është mirë prindërit disa herë gjatë vitit t’i masin gjatësinë, dhe rezultatin t’ia regjistrojnë në mur. Fëmija fillon të jetë krenar, kur e sheh se për çdoherë është më i gjatë.
Fëmija parashkollor di t’i emërtojë katër cilësitë, edhe pse më së shumti dëshiron ëmbëlsirën, nganjëherë thartësirën dhe i shmanget të hidhëtit dhe të njelmëtit. Fëmija në këtë moshë e dëshiron edhe aromën, posaçërisht të trëndafilit, parfumet, por nuk është ende i aftë t’i emërtojë erëzat, që është vështirë edhe për të rriturin.
Në fund fëmija parashkollor njoftohet edhe me shumë njerëz në mjedisin e tij, me disa njoftohet dhe lidhet ngushtë me ta, miqësisht sillet me ta, që është mjaft e rëndësishme për socializmin e tij.
Duhet gjithherë të mundohet që fëmija të përjetojë sa më shumë, që më tepër të lëviz, si nëpër shtëpi, për rreth shtëpie, duhet të dalë në park, në shëtitje, në vizita të llojllojshme dhe në udhëtime të shkurtra. Për fëmijët janë mjaft me interes teatri i kukullave dhe teatri i fëmijëve, dhe filmat e vizatuar ose filmat e fëmijëve, të njoftohet me kafshë posaçërisht në kopshtin zoologjik, sa më tepër të kalojë në natyrë, në pyll, pranë lumenjve dhe në brigjet e detit.
Shumica e fëmijëve sipas disave edhe 50% e ka parafytyrimin e perceptimit precizë ose e përjeton drejtpërsëdrejti realitetin. Dukjet e tilla i quajnë eidetizëm ose foto-kujtesa. Foto-kujtesa ia lehtëson mësimin fëmijës. Po ashtu parafytyrimi ia mundëson imagjinatën. Fëmija parashkollor e përjeton imagjinatën dhe identifikohet me të si të ishte e vërtetë. Ashtu krijohet edhe rrena ose gënjeshtra e fëmijës, siç bie fjala e ka vërejtur hajnin në oborr, ose e ka takuar qenin e madh në rrugë etj. Deri te ngatërrimi nuk do të vij në qoftë se imagjinata e fëmijës është jo reale, si bie fjala në park e ka parë luanin e vërtetë... Nganjëherë imagjinata e fëmijës mund të ngjasojë disa ditë me radhë, mund të jetë po ashtu e hutueshëm dhe e habitshme për mjedisin. Ashtu disa fëmijë imagjinojnë veten me bisht. Po qe se dikush e mbyllë derën pas tyre, ai fillon të qajë ose psiket (bërtet): -ah, ma shtypët bishtin!
Gjatë imagjinatë ose përfytyrimit fëmija parashkollor përjeton disa edhe sinetezinë, që nuk është asgjë tjetër përveç ngjyrosja e fëmijës, edhe zërin e ngjyrosur.
Zhvillimi i njohurisë ose zhvillimi konjitiv te fëmija parashkollor
Zhvillimi konjitiv (aftësitë e njohjes ose aftësitë e të menduarit) te fëmija është mjaft aktiv, i cili percepton informatat dhe fjalët e llojllojshme. Ai fillon të manipulojë me simbolet e përvetësuara. Që është edhe aktiviteti i brendshëm i fëmijës. Edhe zgjedhja e problemeve konkrete me elementet e të menduarit, janë po ashtu aktivitetet e brendshme. Aktivitetet e tilla i shoqërojnë aktivitet e jashtme, që i drejton dhe i përvetëson.
Me zhvillimin konjitiv te fëmija është marrë mjaft psikologu i njohur zviceran Jean Piaget (Piazhe: 1896-1980).
Fëmijët nuk mendojnë në të njëjtën mënyrë si mendojnë edhe të rriturit. Shumë kohë përpara se fëmija të mësojë, që të lexojë ose të shkruajë dhe të kryejë testet e inteligjencës, ata kanë filluar tashmë të shfaqin aftësinë për të menduar dhe për të kontrolluar idetë. Ky aktivitet konjitiv është studiuar intensivisht për mbi 60 vjet prej Jean Piaget.
Piaget besonte se zhvillimi konjitiv i fëmijës ndodhte, sepse ngjarjet që fëmija vëzhgonte në mjedis i vinin strukturat e tij mendore para kërkesave më të larta. Për të zgjidhur një problem, fëmija duhet të zhvillojë struktura konjitive me komplekse ose skemat. Një skemë mund të mendohet si një njësi e dijes që zotëron një person ose një pikturë mendore e botës. Në nivelin më të thjeshtë, një i sapolindur zotëron skemat refleksive për ta kapur e shtrënguar fortë, për të thithur dhe për të gëlltitur. Më në fund, fëmija i koordinon këto skema në mënyrë të tillë që ai të mendojë përmes një serie veprimesh dhe të përfytyrojë pasojat e këtyre veprimeve.
Piaget studioj mënyrat me anë të të cilave fëmijët përvetësojnë konceptet dhe organizojnë idetë. Dhe skicoi periudhat e parashikueshme sipas një rendi të caktuar të zhvillimit intelektual. Progresi i këtyre periudhave varet nga përshtatshmëria vazhdimisht në rritje të fëmijës ndaj situatave të reja. Për Piaget-in, zhvillimi motorik dhe eksplorimi i mjedisit janë bazat për mendimin logjik që vjen më pas.
Për zhvillimin konjitiv janë të rëndësishme dy procese: asimilimi dhe akomodimi.
Asimilimi është procesi më anë të të cilit fëmija integron stimujt e ndodhive të reja në skemat tashmë ekzistuese.
Fëmijët përpiqen që të përfshijnë çdo ngacmues të ri në skemat e tyre ekzistuese të botës. Megjithatë, disa herë fëmija nuk mund të asimilojë një stimul të ri në skemat ekzistuese dhe duhet që në vend të kësaj të përdorë akomodimin.
Akomodimi është procesi i krijimit të një skeme të re ose ndryshimit të një skeme ekzistuese, me qëllim që të krijohet hapësirë për një ngacmues ose përjetim të ri. Fëmija akomodon macen nëpërmjet krijimit të skemës së re të maces. Sipas Piagetit, bashkëveprimi dhe balanca e procesit të asimilimit dhe akomodimit, i quajtur ekuilibër, janë përgjegjës për zhvillimin intelektual të fëmijës.
Periudha sensoromotorike. Gjatë dy viteve të para të jetës foshnjat mësojnë të diferencojnë veten prej mjedisit. Në periudhën sensoromotorike ata shpenzojnë një sasi të madhe kohe duke mësuar të koordinojnë përvojat sensore me veprimtaritë motorike. Ata mësojnë të koordinojnë të pamirit, të shijuarit, të prekurit dhe të dëgjuarit me thithje, kapje dhe shtrëngim.
Gjatë periudhës sensoromotorike foshnja mëson gjithashtu vazhdimsinë e objektit. Përderisa në moshën tetë-muajsh foshnja nuk do të kërkojë një objekt, nëse ky objekt largohet nga fusha e tyre e pamjes. Sapo ata mësojnë vazhdimësinë e objektit, aftësinë për të kuptuar që objektet vazhdojnë të ekzistojnë edhe pse nuk mund t’i shohin ato, ata do ta kërkojnë objektin që mungon.
Periudha e të menduarit paraoperacional. Afërsisht prej moshës 2 deri 7 vjeç fëmijët kalojnë në periudhën e të menduarit paraoperacional në të cilën ata përvetesojnë gjuhën dhe mësojnë të përfaqësojnë objektet e tyre me objekte dhe simbole (Wadsworth, 1984). Në fillim të stadit paraoperacional, fëmijët janë duke mësuar të përdorin simbolet dhe përfaqësimet mendore të botës. Ata kënaqen duke luajtur me kafshët e balsamosura ose kukulla, sepse mund të besojnë se gjërat për të lozur janë kafshë reale ose shokë, një koncept ky i quajtur animizëm. Një shembull i animizmit është kur fëmijët thonë, si bie fjala se gjatë natës dielli është duke fjetur.
Në këtë moshë fëmijët kanë një imagjinatë të gjallë. Duke patur figurat e disa personave të shquar të luftës dhe një vend për të lozur, fëmijët mund të bëhen heronj ose banorë të planetëve të tjerë.
Fëmijët në periudhën e të menduarit paraoperacional janë egocentrik. Kjo do të thotë se ata e shohin veten si qendër të universit të tyre. Ata përqendrohen në kënaqësitë, dhimbjet, dëshirat e tyre dhe janë të pavetëdijshëm për ato të të tjerëve. Ata e shohin botën vetëm nga perspektiva e tyre. Kjo është arsyeja që fëmija në këtë moshë e bënë shenjën e kryqit me dorën e majtë duke shikua dorën e djathtë të katekist-it/ës, veçanërisht nëse ju jeni përballë tyre, kur e bënë shenjën e kryqit së bashku.
Teoria Ruse bazohet pak a shumë në konceptin e Pavlovit, ashtu Ivanov - Smolenski e shpjegon zhvillimin psikik të fëmijëve parashkollor. Sinjali i parë është përjetimi i drejtpërsëdrejti dhe sinjali i dytë është gjuha e të folurit, që mund ta zëvendësojë përvojën. Zhvillimin psikik të fëmijës i ndanë në katër pjesë. E para është direket kur fëmija ende nuk flet (dy-vjeçar). Dominon refleksi kushtëzuar. Faza e dytë është verbali direkët, që shfaqet te fëmija, i cili reagon konkretisht, jo verbalist. Pastaj faza e tretë që është verbali direkt që fëmija reagon verbalist. Faza e dytë dhe e treta e ilustron fakti se fëmija e kupton gjuhën e të folurit, atëherë mundet konkretisht ta verbalizojë në situatë konkrete. Në fund faza e katërtë është verbali i verbalit, që zhvillohen te fëmija asociacionet ndërverbale, që dominon në të menduarit e fëmijës.
Psikologu rus P. J. Galperin e shpjegon teorinë e zhvillimit konjitiv te fëmija parashkollor me teorinë e veprimit të të menduarit. Sipas kësaj fëmija duhet të përvetësojë ndonjë veprim konkret në objektet konkrete.
Psikologu J. Bruner, mendon se te fëmija lajmërohet bota reale, reagimi i fëmijës në nxitjet e jashtme janë pak a shumë motorike. Pastaj arninë paraqitjen jo reale. Në këtë fazë perceptimi është seleksionues dhe lëshon anash elemente jo të rëndësishëm (abstraksioni). Pastaj te fëmija zhvillohet simbolika. Me tjera fjalë Bruneri thekson zhvillimin psikik te fëmija procesin e abstraksionit dhe gjeneralisimit dhe simbolikës.
Mundësit e njohjes së fëmijës mund të skematizohen në disa kategori:
1. Fëmija e përvetëson njohjen. Ai imiton, qoftë në mënyrë motorike, qoftë verbalisht dhe ashtu edhe e përvetëson. Ashtu barten njohuritë e njerëzimit prej breznie në brezni.
2. Fëmija arrin deri te njohja nëpërmjet përvojave personale, duke zgjedhur problemet konkretet. Kuptohet se ka edhe gabime të shumta. Për këtë quhet metoda e provimit dhe gabimit. Me një fjalë fëmija mëson nga përvojat e veta.
3. Në disa lëmi fëmija arrin sukses, dhe veprimi i tillë sjellë sukses, dhe lënda bëhet e lehtë dhe suksesi i mëtejshëm është edhe më i plotë.
4. Fëmija arrin deri te një njohuri papritmas, ndonjë problem i situatës konkret.
Për të menduar është e nevojshme orvatje ose puna, që motivohet për të arritur edhe njohuritë e dëshiruara. Motivimi duhet të jetë i brendshëm. E kuptueshme është se fëmija dëshiron për një kohë të shkurtë që të arrijë shumë. Për fëmijën është njohja më e mirë dhe më e suksesshme, po qe se i përgjigjeni në pyetjet e tyre.
Sa shpejt fëmija e zbulon ndonjë emër, si bie fjala dyvjeçari pyet:
- Çka është, kush është?
Trevjeçari pyet:
- Pse?, ku?, kur?, si?
Psikologët Rusë pohojnë, se fëmija katërvjeçar mesatarisht pyet 400 herë në ditë! Po qe se, i moshuari i përgjigjet, atëherë ai nuk do të pyes aq shumë, dhe në fund as nuk pyet më.
Në përgjigjen e pyetjeve të shtruar nga fëmija duhet të respektohen dy të drejta strategjike.
E para duhet të jepen përgjigjet adekuate në pyetjet e shtruara nga fëmija dhe përgjigjet e kthyera të lejojnë fëmijën për të shtruar pyetje të tjera.
Strategjia e dytë është, se nuk duhet t`i përgjigjeni fëmijës në ato pyetje, në të cilat fëmija mund të përgjigjet vet. Si bie fjala, fëmija e pyet nënën: “Pse duhet për çdo ditë ta ushqej qenin?” Nëna kishte dashur të përgjigjet. “Çka mendon, pse duhet ta ushqesh për çdo ditë qenin?”
Menduarit e fëmijës parashkollor janë nën ndikimin e emocioneve. Edhe deri te deformimi i mendimit mund të arrijë edhe nga ndikimi i frikës, errësirës, njerëzve të panjohur. Për këtë frikën e fëmijës duhet zhdukur gradualisht, por vetëm në mënyrë të arsyeshme. Ose shpjegimin e frikës prej rrezikut real (si bie fjala errësira nga kafshët e egra).
Zhvillimi emocional te fëmija parashkollor
Jeta emocionale e njeriut është në përjetime si personal, siç është shprehja e emocioneve, ashtu edhe nevoja e përjetimit të tjetrit (emocionet e tjetrit). Sa i përket fëmijës, është mjaft e rëndësishme sfera emocionale. Në këtë moshë zhvillohet jo vetëm simpatia që është më tepër e të njëjtës moshë e gjini por edhe zhvillohen shoqëria e ngushtë dhe përkushtimi ndaj shokut respektivisht shoqes. Fëmijët e shprehin dashurinë e tyre me përqafime e puthje. Këto manifestime janë sidomos të dallueshme te vajzat. Po ashtu periudha e kësaj simpatie është diçka më e gjatë te vajzat se sa te djemtë. Fëmija edhe më tutje i donë prindërit e vet, vëllezërit e motrat, mirëpo kjo është një periudhë, në të cilën ai fillon ta këpusë “kordelen e kërthizës” që e lidh me familjen dhe që është e domosdoshme për zhvillimin e mëtutjeshëm normal emotiv.
Meqenëse jeta emocionale ka rëndësi jashtëzakonisht të madhe për shëndetin shpirtëror, atëherë është e qartë nevoja për kultivimin e reaksioneve të ardhshme emocionale qy në vegjëli. Delikuenca e të miturve – vrasje, grabitje, vjedhje dhe prostitucioni – nganjëherë janë pasojë e defekteve sociale-emocionale të personalitetit. Rastet e ndryshme të kriminalitetit të tilla tregojnë se delinkuenti ka pasur edukatë të gabueshme emocionale. Mirëpo në edukimin e emocioneve, sikurse edhe edukatë në përgjithësi, nuk ekzistojnë kurrfarë rregullash të përgjithshme, sepse çdo fëmijë zhvillohet në mënyrën e vet, madje edhe atëherë kur ata rriten në kushte të ngjashme. Kjo do të thotë se në edukatë çdo fëmije duhet t’i afrohemi veçanërisht. Por, megjithatë, ekzistojnë disa kushte, të cilat duhet t’i sigurojnë prindërit, kopshti apo çerdhet dhe shoqëria, në mënyrë që fëmija të zhvillohet në një personalitet të shëndoshë emocional.
Nevojat themelore emocionale te fëmija janë:
- përjetimi i sigurisë,
- përjetimi i dashurisë, është i mirëseardhur,
- përjeton mirënjohjen nga mjedisi dhe
- arritja e përvojave të llojllojshme.
Fëmija duhet të ketë vetëdijen e plotë se dikush kujdeset për të. Ai nuk është pasiv por është ngushtë i lidhur dhe aktiv me të moshuarit, dhe mundohet t’i lidhë raportet edhe më ngushtë me personin e rritur, ta përvetësojë për vete. Prej kësaj sigurie del nevoja e fëmijës, se ai duhet t’i takojë dikujt. Si bie fjala, në pyetje se i kujt je: “i nënës apo i babait!”
Po qe se prindërit e mohojnë se nuk është fëmija i tyre, për të është katastrofë.
Shprehja e dashurisë, fëmija dëshiron të jetë i pranuar, jo vetëm verbalist, por edhe me anën e përkëdheljes, puthjes. Fëmija nuk jeton vetëm prej buke por edhe prej dashurisë së prindërve. Fëmija e ndjen veten të sigurt në prehrin e nënës, ndoshta prej këtij edhe i moshuari kur rrinë në pyll mbështet pranë lisit!
Fëmija po qe se nuk përjeton dashurinë, do të jetë i frustruar dhe në martesë është pothuajse i paaftë për ta ndarë dashurinë me tjetrin.
Çdo fëmijë ka nevojë për mirënjohje. Mirënjohja ndikon në rritje, në zhvillim, sa më tepër të dijë, mundet edhe më tepër të bëjë, e ka qëllimin e mirë. Mirënjohja nuk bënë të jetë e zbrazët, por reale.
Përvojat e llojllojshme janë të nevojshme për fëmijën. Siç është shëtitja, dalja në natyrë, në park, në pyll, në kopshtin zoologjik etj. Përvojat fiktive në lëmin e artit, filmit, televizorit, teatrit, librit të përrallave. Shumë është e rëndësishme te përvojat fiktive, të cilat dramatizohen sepse fëmija angazhohet në mënyrë aktive.
Në zhvillimin emocional fëmija zgjedh pyetjet e rëndësishme për kontrollimin e emocioneve.
Kemi dy skaje, disa propozojnë që fëmija t’i shpreh lirishtë të gjitha emocionet; të tjerët pohojnë se fëmija duhet t’i kontrollojë emocionet.
Sot dihet shtypja e emocioneve në sferën e nënvetëdijes apo pavetëdijes sjellë konfliktet e brendshme, konfliktet e pavetëdijshme, që mund të tejkalojnë edhe pengesa neurotike. Fëmijëve duhet t`i lejohet të shfryhen, të hidhërohen dhe nuk bënë të ndëshkohen për çështjet e sjelljes agresive, në qoftë se janë të buta ose të shpërthimeve, të gëzimit ose të të qarit.
Po qe se marrin kahen e agresivitetit, atëherë duhet fëmija të aftësohet për kontrollimin e vetvetes dhe emocioneve. Është mirë që ta përdorin metodën e sublimimit, agresioni ta kanalizojë si bie fjalë në lojë të bukur ose në vizatim ose ndonjë veprim tjetër.
Si bie fjala pas ndëshkimit – një puthje: Fëmija duhet të ndëshkohet nëse e meriton, por ai s’duhet të ketë frikë se nuk është i dashur.
Askush nuk ka rregulla magjike për edukimin e mirë të fëmijëve. Po ashtu të rrahësh fëmijën që nuk mund të mbrohet nuk është akt edukimi por – dobësi e prindërit. Natyrisht, duhet bërë dallimin ndërmjet rrahjes serioze dhe ndonjë shuplake të herëpashershme për fela. Nëse një gjest i tillë nuk ka për qëllim të dëmtojë fëmijën, por ka një vlerë simbolike që fëmija të kuptojë peshën e gabimit që ka bërë, atëherë e ka rëndësinë edukative. Ndërkaq, menjëherë pas shpullës fëmijën duhet përkëdhelur: këto dy gjëra nuk janë në kundërshtim njëra me tjetrën; përkundrazi, vërtetojnë qëndrimin e patundur dhe dashurinë e prindit. Sepse ashpërsia e tepruar dëmton. Në kuptimin pozitiv, fjala ashpërsi mund të barazohet me autoritetin dhe aftësinë e një njeriu që t’ua imponojë të tjerëve rregullat dhe vlerat e veta. Ndërsa, në kuptimin negativ ajo manifestohet përmes një vargu të tërë urdhrash të dhëna pa shpjegim. Në këtë kuptimin e dytë edukimi do të jetë i dëmshëm qoftë kur fëmija përshtatet, qoftë kur reziston. Nëse fëmijët mësohen vetëm të marrin urdhra prej prindërve, atëherë ata në moshën e rritur do t’u mungojnë iniciativa, kureshtja, origjinalitetit dhe mbeten të zbrazët pa imagjinatë dhe të pa vendosur dhe mbesin nën ndikimin e mjedisit.
Ndërsa, nëse fëmija iu kundërshtojnë urdhëratë e ashpra të prindërve, ata atëherë në moshën të rritur do të vazhdojnë të jenë edhe më tej rebelues dhe kapriciozë mu si të ishin fëmijë, duke mos pranuar rregullat shoqërore.
Po ashtu edhe liria e tepruar është gabim. Sepse mund të ndodhë që prindërit të jenë edhe më të papjekur se fëmijët e tyre dhe të mos jenë në gjendje që t’ua mësojnë fëmijëve rregullat e sjelljes: lejojnë të bëjnë çka t’u teket pa kurrfarë ndalimi, rregulli dhe organizimi. Sepse fëmija nuk mund të zhvillohet në person të rritur pas i është lejuar liria e pakufizuar që t’i ndjekë instinktet, dëshirat dhe nevojat e veta, pa u mësuar t’i kontrollojë ato dhe t’i përdorë në kuptimin pozitiv.
Si njerëz të rritur ata do të jenë simpatikë dhe spontanë, por pa aftësinë për t’u përshtatur të tjerëve si gjatë punës, ashtu edhe në botën emotive. Si bie fjala ata do të reagojnë në vështirësi apo në kundërshtim duke “përplasur derën” sepse janë mësuar të bëjnë vetëm atë që u intereson atyre etj.
Emocionet e fëmijës janë komponentë vendimtare për formimin e identitetit - personalitetit. Vijat e para të personalitetit lajmërohen te fëmija parashkollor. Siç është mekanizmi i identifikimi, i imitimit, identifikimi sipas gjinisë, djali sipas babës dhe vajza sipas nënës. Për këtë është e pazëvendësueshëm roli i babës dhe i nënës në gjirin familjar. Aty ku mungon baba fëmijës, si vajzës ashtu edhe djalit i mungon identifikimi i babës, aty ku mungon nëna mungon identifikimi i nënës dhe fëmija do të mbes gjysmak.
Deri vonë psikologjia babin “e merrte” si figurë të rëndësishme për zhvillimin e personalitetit të fëmijës aty diku rreth vitit të tretë, në fillim të asaj faze të zhvillimit që njihet si fazë edipale e jetës psikoseksuale të fëmijës, duke ia dhënë rolin qendror në dinamikën familjare.
Po ashtu është e vërtetë se babai drejtpërsëdrejti ose tërthorazi është i pranishëm dhe i rëndësishëm si figurë prindore në të gjitha fazat e zhvillimit psikoseksual të fëmijës – në aspektin intelektual, emocional dhe social.
Qysh para lindjes së fëmijës, qëndrimet e shprehura dhe të pashprehura të babait lidhur me fëmijën e pritur dhe veçoritë e tij (gjinia, pamja e vetitë etj.) manifestohen në ndjenjat e nënës shtatzënë, ndikojnë në sigurinë e saj dhe gërshetohen me ndjenjat e saj të vetëdijshme dhe të pavetëdijshme ndaj fëmijës të cilin e pret. Sepse shtatzënia e nënës nuk është vetëm çështje vetëm e saj, por edhe e përbashkët e të dy prindërve, sepse fëmija edhe para se të lindë i merr “porositë” dhe “sinjalet” e marrëdhënieve të prindërve. Po ashtu vlen edhe të ushqyerit dhe kujdesi për foshnjën e porsalindur, fjala vjen, për nga vetë natyra i përkasin nënës. Mirëpo, sa do të jetë e suksesshme ajo në këtë rol, varet, përveç përvojës nga fëmijëria e saj personale, pa dyshim edhe nga ndihma dhe përkrahja që asaj i jep babai i fëmijës.
Nga cilësia e marrëdhënieve ndërmjet prindërve, por edhe nga masa sa do të jetë në gjendje nëna që, duke pranuar gjininë dhe identitetin e vet femëror, të bëhet model identifikimi – do të varet shumë efikasiteti i pranimit të gjinisë së saj, por edhe mundësia e pranimit të babait si prindin e vet, kurse si partnerin e mamit.
Babai, po ashtu me qëndrimin e tij të definuar prindëror ndaj të bijës dhe me qëndrimin si partner i mamit të saj, ndihmon shumë në vendosjen e suksesshme të marrëdhënieve midis brezave dhe gjinive në kuadrin e grupit familjar, që janë dy funksione themelore dhe dy detyra themelore të çiftit prindëror, pa të cilat nuk mund të ketë zhvillim normal, të shëndoshë emocional.
Po ashtu është e rrezikshme kujdesi i tepruar ndaj fëmijës, që prindërit i shëmtojnë duke e lidhur fëmijën për vete ose dashurohen në fëmijën e vet dhe iu bëjnë qejfin dhe ia plotësojnë dëshirat e fëmijës. Sjellja e tillë fëmijën e dëmton, e bënë pasiv, të paaftë, pa iniciativë me një fjalë i varur prej tjerëve, qyqan.
Po të dëshirojmë që zhvillimi emocional të jetë i suksesshëm, atëherë prindërit duhet të kultivojnë dhe fisnikërojnë ndjenjat fisnike ndaj mjedisit, ndaj profesionit, ndaj fesë, pikëpamjeve etiko-morale e filozofike etj.
Devijimi i emocioneve te fëmija parashkollor mund t’i shoqërojnë shenjat neurotike, siç është thithja e gishtërinjve, belbëzimi, përmjerrja në shtrat, gjumi i ngarkuar, oreksi i dobët. Për pengesat e tilla është e nevojshme asistenca medicinale dhe e specialistëve.
Zhvillimi Social
Identifikimi. Katër ose pesëvjeçari arrin ta kapërcejë egocentrizmin dhe fillon të identifikohet me prindërit. Ata e shohin veten të ngjashëm me prindërit dhe fillojnë të imitojnë në mënyrë karakteristike, të sjellurit e prindërve. Nëpërmjet procesit të identifikimit fëmijët përshtatin qëndrimet, vlerat dhe sjelljet e prindërve të tyre. Fëmija fillon të imitojë me kujdes prindin e tij të të njëjtit seks. Në këtë moshë, ju shihni djemtë të veprojnë si “baba” ose vajza të vishet si “nëna”. Jerome Kagan (1971) përmend si të mundshme katër procese, që shpien në realizimin e identifikimit të fëmijët: fëmijët duan të jenë si prindërit, besojnë se ata janë të ngjashëm me prindërit, përjetojnë emocione të ngjashme me ato të prindërve dhe sillen si prindërit.
Në këtë mënyrë fillon zhvillimi i konceptit për veten. Ai kalon prej tipareve dhe sjelljeve të jashtme në karakteristika të brendshme të personalitetit në fëmijëri.
Ndikimet e hershme sociale. Duke filluar nga gjashtëvjeçari, tek i cili është zhvillimi social i ndërlidhur me personalitetin e tij, sepse ai përveç familjes në të ndikojnë edhe faktorët e tjerë, si bie fjala shkolla, kishat, klubet, shtypi etj.
Megjithatë, gjatë kësaj periudhe, fëmijët përjetojnë ndikimin e fortë dhe madje presionin e fëmijëve të tjerë të moshës së tyre. Ata bëhen veçanërisht të ndjeshëm ndaj sjelljeve e moshatarëve të tyre dhe vëzhgon me kujdes sesi i gjykojnë ata moshatarët e tyre.
Sipas Freudit fëmija kalon prej lindjes deri në adoleshencë nëpërmjet pesë periudhave të zhvillimit, të quajtura stadet psikoseksuale. Çdo stad ka të bëjë me një zonë të trupit, e cila ka rëndësi të veçantë për individin në një periudhë kohore të caktuar. Gjatë stadit të parë ose stadit oral, foshnja e arrin kënaqësinë kryesisht me anën e thithjes. Gjatë vitit të dytë dhe të tretë foshnja kalon përmjet stadit anal, në të cilin përjetohen kufizimet e para për impulset seksuale në procesin e të mësuarit për t’u veshur dhe zhveshur. Aty nga mosha 4 vjeç fillon stadi falik, në të cilin fëmija nis të gjejë kënaqësi nëpërmjet stimulimit të organeve gjenitale. Prej moshës 6 vjeç gjer të puberteti, ka një stad latent, në të cilin duket se fëmija ka pak nevojë për kënaqësi erotike. Kur arrihet pjekuria fillon stadi gjenital, në të cilin individi mund të fillojë të hyjë në marrëdhënie seksuale me persona të tjerë.
Freud-i konsideronte këto stade të rëndësishme dhe kritike për zhvillimin e një personaliteti të shëndoshë. Eksperiencat e fëmijës gjatë këtyre stadeve, formojnë bazat për zhvillimin e shumë tipareve të personalitetit, që vazhdojnë deri në moshën e rritur. Parregullsitë dhe vështirësitë në kalimin prej një stadi në tjetrin mundet, sipas Freud-it, që të shpien në çrregullime të zgjatura dhe serioze emocionale.
Fëmija i padëgjueshëm: Padëgjueshmëria shfaqet në të gjitha fazat e rritjes së fëmijës. Ai, ndërkaq, këtë e heton vetëm atëherë kur të reagohet me hidhërim. Posa të kuptojë ç‘pritet prej tij, fillon të krijojë sistemin e tij vetë kontrollimit dhe të kufizimit. Në raste të tilla pasojnë reagimet dhe ngacmimet e tij.
Po qe se fëmija përmbush çdo dëshirë të prindërve, individualiteti i tij në tërësi do të ndrydhet. Fëmija i tillë nuk është në gjendje të kryejë asnjë detyrë nëse dikush tjetër nuk ia shpjegon në hollësi. Rritet si fëmijë tepër i dëgjueshëm, pa hove, pa imagjinatë dhe pa iniciativa personale.
Po qe se fëmija përherë është i padëgjueshëm, duhet premtuar se do t’i plotësohet dëshira, por me kusht. Kështu do të mësohet të presë dhe të qetësohet të përmbahet.
Edukimi i fëmijës bëhet edhe më i vështirë nëse njëri prind i lejon atij çdo gjë, kurse tjetri asgjë. Fëmija u eksponohet kërkesave kundërthënëse.
Është me shumë rëndësi që prindërit të bisedojnë mes tyre dhe të merren vesh rreth “rregullave” që do t’ua mësojnë fëmijën, dhe që të dytë në një situatë të njëjtë të reagojnë njësoj.
E njëjta gjë vlen edhe për gjyshin dhe gjyshen të cilët nuk duhet t’u lejojnë nipave dhe mbesave që në shtëpi të bëjnë atë gjë që ua ndalojnë prindërit e tyre. Qëndrimi i kundërt vetëm se çorienton fëmijët.
Në qoftë se fëmija është tepër apatik, nuk tregon interesim për lojë as për fëmijë të tjerë, nëse nuk flet, flet keq dhe han pak, ose e kundërta – ka qëndrim agresiv ndaj sendeve dhe shokëve të vet, mund të jetë që diçka nuk është në rregull.
Në qoftë se një sjellje e tillë nuk është kalimtare por zgjat deri edhe dy-tri javë, prindërit duhet të kërkojnë ndihmën e ekspertit.
Rregullat që duhet ndjekur: Fëmijët kanë nevojë për shpjegime precize, ata duhet të dinë patjetër ç‘është mirë dhe ç‘është keq: kjo u mundëson atyre që ta ndiejnë veten të udhëhequr dhe të mbrojtur, të piqen më shpjet për jetën që i pret dhe të bëhen të vetëdijshëm dhe të pavarur.
Është shumë me rëndësi që shpjegimet të jenë të motivuara. Ilustrim i mirë do të krijojë mirëkuptim ndërmjet prindërit dhe fëmijëve, të cilët do të jenë të stimuluar që më me qejf t’i pranojnë këshillat qëllimmirë sesa urdhrat absurde. Si bie fjala mos lejoni që fëmija juaj të marrë vesh prej personave të tjerë se do të ketë vëlla ose motër. Nëse këtë nuk ia komunikojnë nëna ose babai, fëmija do ta ndiejë veten të shtyrë jashtë jetës familjare, kurse një ndjenjë e këtillë ka për të nxitur edhe më shumë xhelozinë e tij.
Tregojini fëmijës fotografinë e fëmijërisë së tij më të hershme kur ai mësoi të hante ose të ecte. Nëse fotografitë gjenden në album, faqet e fundit të tij leni të zbrazët për foshnjat e ardhshme. Kështu fëmija i madh do të kuptojë se edhe atij një kohë është dashur t’i tregohet një kujdes i posaçëm.
Po ashtu shfrytëzoni rastin që bashkë me fëmijën t’i bëni vizitë ndonjë mikeshe tuaj që ka lindur fëmijë para pak kohe. Takimi me beben e saj do të jetë me dobi të dyfishtë: fëmija do të kuptojë se s’është fjala për ndonjë “lodër të re” dhe se para vetës ka një krijesë të pafuqishme me të cilën duhet sjellë me kujdes.
Tregojini fëmijës se kur foshnja do të rritet pak, ai do të ketë një shok ose shoqe të mirë për lojë.
Po ashtu është mirë edhe babi t’i kushtojë më shumë kohë fëmijës së madh, sepse afria e tyre do t’i ndihmojë nënës kur ajo do të preokupohet rreth foshnjës së porsalindur.
Lejojani fëmijës që të vërë dorën mbi barkun tuaj që t’i ndiejë lëvizjet e bebes – kështu “ëndërrimet” e tij për anëtarin e ri të familjes do të bëhen të “prekshme” dhe më konkrete.
Po ashtu ka rëndësi që sot mos lejoni diçka që keni ndaluar dje. Është me rëndësi që prindi të mbajë qëndrimin e vet edhe kur fëmija kundërshton dhe inatoset. Vetëm kështu rregullat e caktuara do të vërtetojnë rëndësinë e tyre dhe nevojën e qëndrueshmërisë, ndërkohë që fëmijëve nuk do të duken të pakuptimta.
Kur fëmija gabon, prindi kurrë nuk duhet të tregojë vetëm gjykimin negativ që do të meritojë fëmija. Edhe në çaste të vështira fëmijën duhet inkurajuar dhe përkrahur. Në vend që t’i thoni se, kur gabon, kurrgjë s’vlen, më mirë përdorni fjalinë: “Ti je i mrekullueshëm, s’e kam të qartë si u bë që ty të ndodhi kjo”. Fëmijën respektojeni gjithmonë dhe kurrë mos lejoni që ai të dyshojë në vlerat e veta.
Në qoftë se ka gabuar dhe ka bërë diçka për çka jeni marrë vesh se nuk duhet të bëjë, ai duhet edhe të qortohet. Por gjatë qortimit të fëmijës nuk duhet përdoruar fjalitë: “Tash vjen shtriga dhe të merr me vete” ose “Prifti do ta presin gjuhën”. Fëmija duhet ta ruajnë besimin ne vete, prandaj duhet të ketë sigurinë se prindërit e tij s’do ta lënë kurrë vetëm, por do ta duan edhe në mos qoftë i përsosur. Po ashtu tregojini fëmijës se e doni me gjithë arsye për mosmarrëveshje. Mos e mohoni atë: fëmija nuk do të kuptojë gjestin tuaj me qëllim të paramenduar, por do ta interpretojë atë me: “Nuk po më duan më”.
Ndëshkojeni fëmijën kur e meriton, por ai duhet të dijë pse është ndëshkuar, por ai s’duhet të ketë frikë se nuk është i dashur.
Bisedoni haptas me fëmijën:
- Në kohë të vështira dhe me trazira, fëmija nuk duhet të ndahet nga prindërit. Sepse prindi është burimi kryesor i dashurisë dhe i sigurisë për fëmijë, prandaj çdoherë që është e mundur fëmijët duhet të qëndrojnë me prindër.
- Informoni fëmijët për ngjarjet, të cilat i prishin rrjedhat e zakonshme të jetës. Sepse informacionet e dhëna me kohë, e zvogëlojnë frikën nga e panjohura.
- Riktheni ndjenjën e rrënuar të sigurisë tek fëmija dhe mbrojeni atë, sa më shumë që të jetë e mundur. Sepse fuqitë dhe aftësitë personale të fëmijës, me vite të tëra janë të pamjaftueshme, që pavarësisht nga të tjerët të kujdeset për vete, prandaj atij i nevojitet kujdesi i gjithanshëm i të rriturve. Ndjenja që ai është i dashur, i sigurt dhe i mbrojtur, është e domosdoshme për zhvillimin e drejtë të fëmijës.
- Ndjenjat tuaja të këqija shpjegojani fëmijës dhe gjithmonë me përfundime mundësisht të mira. Sepse fëmija e sheh botën përmes ardhmërisë së prindërve, përmes syve të prindërve.
- Fëmijëve duhet t’u kumtohet vdekja ose sëmundja serioze e ndonjë anëtarit të familjes së ngushtë. Sepse lejimi dhe njoftimi që të marrin pjesë në të gjitha ngjarjet, të cilat e goditin familjen, qoftë edhe ato më të rëndat, e shton ndjenjën e përkatësisë dhe të lojalitetit (besnikërisë).
- Provoni që t’u përgjigjeni fëmijëve në pyetjet për vdekjen, duke pasur kujdes për moshën e tyre. Edhe pse fëmija e moshës parashkollore nuk mund të kuptojë vdekjen plotësisht, por ai dëshiron të mësojë shumë hollësi konkrete për procesin e vdekjes dhe ritualet lidhur me vdekjen dhe varrimin.
- Lejoni fëmijët të qajnë, që lirisht të shprehin pikëllimin e tyre. Sepse shfaqja e ndjenjave të pikëllimit përmes të qarit, përmes vizatimit, lojës, pastaj pjesëmarrja në ritualet e varrimit si dhe në komemoracion, në formë të bisedës për të vdekurin, i ndihmojnë fëmijës të “përpunojë” humbjen, ta pranojë si realitet dhe kështu me kohë zvogëlohet dhimbja psikike.
- Është e natyrshme që fëmijët në situata të vështira t’i ndryshojnë sjelljet e tyre dhe të shfaqin shenja të stresit. Sepse disa fëmijë në gjendje të stresit dhe të traumës shfaqin edhe reagime më të fuqishme, siç janë: të rikujtuarit e përnjëhershme dhe të papritur të ngjarjeve të pakëndshme, të përjetuara më herët, vështirësitë në të menduar dhe koncentrim, shqetësimet e forta, ëndrrat e rënda, ankthet e natës, preokupimet tepër të gjata me një temë, ose me një lojë të njëjtë. Po qe se simptomat e tilla në sjelljet e fëmijës shfaqen më gjatë se disa muaj, është mirë që fëmija të dërgohet te specialisti.
- Mundësojuni fëmijëve që tërë atë që e ndiejnë ta shprehin përmes lojës, vizatimit, bisedës. Kushtojuni fëmijëve sa më shumë kohë dhe jepjuni rastin që të ndajnë me ju atë që e kanë përjetuar.
- Së fundit nxitni fëmijët për aktivitetet të zakonshme fëmijësh, për lojë dhe shoqërim me moshatarët e tij.
Zhvillimi religjioz te fëmija parashkollor (prej moshës 4 deri 7 vjeçar)
Në rastet e shumta prindërit më tepër e dëmtojnë fëmijën e tyre se sa u ndihmojnë në zhvillimin religjioz. Sepse fëmijët e kësaj moshe ende nuk mund t’a imagjinojnë fshehtësitë fetare. Por ata dëshirojnë diçka konkret dhe reale. Si bie fjala dhurata e Shën Nikollit apo të Kërshëndellave, më tepër dëmtojnë se sa i’u ndihmojnë për formimin e drejtë religjioz, sepse te fëmija e kësaj moshës krijohet një pamje mashtruese mbi rolin dhe figurën e Jezu Krishtit, dhe pasi të zbulojë realitetin e dhuratave të cilat prindërit i kanë blerë dhe i kanë sjellë në emër ose Jezusit foshnje ose Shën Nikollës, atëherë për atë është vetëm një mashtrim dhe jo vetëm se e braktis mendësinë e tillë por inatoset ndaj prindërve, të cilët gjatë kësaj kohet vetëm e kanë mashtruar, dhe si pas tij Zoti nuk është asgjë tjetër përveç një krijesë e prindërve ose mjedisit për t’i nënshtruar njerëzit dhe për t’i bërë të dëgjueshëm! Prindërit po ashtu edhe kateketët e harrojnë se fëmija e përjeton afërsinë dhe ngrohtësinë e Zotit të mirë, si gjatë ditës ashtu edhe gjatë natës. Edhe pse fëmija në moshën katërvjeçar ende nuk mund ta formulojë dhe t’a shprehin ata çka dëshiron, çka përjeton, por te ai mbetet përherë dëshira e pavetëdijshme se Zoti është i fshehur. Si bie fjala fëmija i për madhohet afërsisë dhe pranisë së nënës, po qe se ajo largohet, atëherë ai fillon të qajë sepse ka mbetur vetun, ashtu ai i për madhohet afërsisë Zotit të panjohur, i cili është i afërt dhe i pranishëm. Te fëmija mbetet dëshira e pavetëdijshme por e zgjuar, të jetë dikush pran tij i pranishëm, për t’a përjetuar sigurinë dhe kënaqësinë. Diçka e tillë ndodh edhe me rastin e festave të Kërshëndellave, ai i përjeton në mënyrë personale. Sepse nga qielli kujdesohet dikush për të, që njëherë në vitë i sjellë edhe dhurata. Fëmija i kësaj moshës nuk bënë dallim të madh mes “foshnjës në Btlehehem” dhe Zotit. Por për të është i rëndësishëm se është i pranishëm dhe i pashëm Si i tillë e përjeton praninë dhe afërsinë e Zotit. Një pamje e tillë jo vetëm se është e gabueshme por do t’i sjellin fëmijës vitet më vonshme kokëçarje dhe ftohtësi religjioze ose fetare.
Të rriturit besojnë se Zoti është afër por radhë e përjetojmë afërsinë dhe praninë e tij, ndërsa fëmija ka dëshirë ta njohin dhe ta përjetojnë praninë e tij reale. Këtë afërsi si bie fjala i’a sjellë Jezusi foshnje i Kërshëndellave. Fëmija e kupton se Jezusi nuk shfaqet personalisht, pastaj as nuk e ndiejë veten të denjët për t’a takuar atë personalisht, por në mynërë tërthorazi Jezusi foshnje kujdesohet për të. Jezusi i’a plotëson dëshirat e vogëla dhe ato të mëdha. Gjithashtu bukuria dhe madhështia e “Btelehemit” dhe qirinjve i’a japin fëmijës një farë përshtypje qiellore. Po ashtu ai përjeton se njerëzit gjatë festave të Kërshëndellave janë më të sjellshëm, më të kujdesshëm njëri me tjetrin.
Në realitet te fëmija e kësaj moshës krijohet një pamje tjetër: Si bie fjala Jezusi është i pranishëm gjatë festave të Kërshëndellave. Ai mund ta shohin atë në shkëlqimin e tij madhëror, qoftë nëpër mes “Betlehemit” qoftë nëpër mes stolive shtëpiake. Ai po ashtu e përjeton fshehtësinë e tij nëpër mjet dhuratave që i’a sjellë personalisht fëmijës. Pas disa viteve fëmija vetëdijesohet, se përvojat e tilla nuk ishin asgjë tjetër përveç mashtrim i prindërve. Shkëlqimi dhe dhuratat ishin të blera në shitore, ndërsa për Jezusin nuk ka ndonjë fjalë apo përvojë konkrete. Ata çka ishte dikur në zemrën e fëmijës aq e shenjtë, me një domethënie të madhe, siç është prania e afërsia e Zotit, tani tregohet si mashtrim. Edhe ne atëherë çuditemi pse fëmija tanë janë të ftohur sa i përket fesë. Po ashtu ringjalltë te fëmija i mëvonshëm kundërshtimi ndaj prindërve, të cilët e kanë mashtruar atë me vite me radhë.
Çka duhet atëherë prindërit dhe kateketët të bëjnë? Në rendin e parë ata duhet t’u shmangen paraqitjes materialist të Zotit apo ndonjë Shenjtit ( Shën Kollit) në përmes dhuratave, ato sa janë në shikimin e parë të mrekullueshme aq edhe dëmtojnë më vonë, me vetëdijesimin e fëmijës. Po ashtu duhet me çdo kusht të shmangemi Zotin si mjet edukues apo frikësues, për t’a nënshtruar fëmijën, apo për t’a frikësuar atë apo diçka të ngjashëm. Fëmija janë më religjioz se ne mendojmë.
Kuptohet se nuk do t’i hedh festat, Kërshëndellat, Krishtin Foshnje etj, por si bie fjala ne do të bisedojmë fëmijës mbi Shën Nikollin, i cili ka qenë ipeshkëv i madh, i cili është kujdesuar shumë për të varfëritë. Ka nda bukën e gojës me të uriturit, i’u ka dhuruar veshmbathjen atyre që nuk kishin. Ishte mik i madh i fëmijëve. Për këtë është arsyeja e mjaftueshme të përkujtohet ky ipeshkëv i madhe dhe i mirë, dhe njëherë t’iu sjellin fëmijëve të mirë një gëzim të veçantë. Për këtë arsye njerëzit e lozin rolin e këtij shenjtit, që veshën me rrobat e ipeshkvit, me mjekër të bardhë dhe dhurata që ne i blejmë për t’u ndarë fëmijëve të mirë. Fëmija mund të jetë i pranishëm gjatë veshjes dhe të kontribuojnë në maskimin e atij që do ta lozin rolin e Shën Nikollit. Madje pas përgatitjes së nevojshëm aktori që e luan rolin e Shën Kollit ka të drejtë për të shtruar pyetje: se cilët fëmijë janë të mirë, të dëgjueshëm, të mirësjellshëm, shembullor etj.? Përparësia e kësaj loje është, se fëmija e ndiej veten pranë Shën Nikollit, i cili ka jetuar para shumë e shumë vitesh. Ai nuk e përjeton si ndonjë figurë qiellore, por ashtu siç edhe ka qenë në realitet: si njeri i mirë, mirëbërës, solidar posaçërisht ndaj varfanjakëve, ndaj fëmijëve etj., i cili e meriton të përkujtohet edhe sot.
Diçka të tillë mund të bëjmë edhe me rastin e festave të Kërshëndellave dhe nuk do ta humbasin shkëlqimin dhe atë madhështinë e vet. Sigurisht do të mungojnë shkëlqimi qiellor, por vëmendja e fëmijës do të jetë në mënyrë intensive te qëllimi i ngjarjes, si bie fjala njerëzit njeri-tjetrit i’u krijojnë gëzimin, sepse gëzohen në kujtimin e lindjes së Krishtit. Ky gëzimi që i’a ka sjellë Jezusi botës shprehet edhe në dhurata, që i’a blejmë njëri-tjetrit për t’i gëzuar dhe njëherë për t’i shpreh ndiejna e gëzimit. Po ashtu ne shpresojmë se një ditë Jezusi do të vijë, por atë ditë ne ende nuk e dimë. Detyra e festës është për t’a zgjuar në fëmijën shpresën pozitive. Sepse Jezusi me ardhjen e dytë do t’i sjellin shpëtimin mbarë njerëzimit. Fëmijës duhet t’ia përkujtojmë për ngjarjet konkretet që e brengos botën e sotme, siç janë, luftat, urretjet, frika, uria, dëshprime, vetmia etj.
Ja një shembull se si duket t’ia paraqesim fëmijës së kësaj moshe, si fjala bie, festen e Kërshëndellave: “Ti e di se Jezusi e ka premtuar se do të kthehet rishtas në tokë. Atëherë Jezusi do të jetë mbretë i tërë tokës. Atëherë ai do të jetojë pran neve, edhe ne do ta njohim. Do të gëzohemi edhe më tepër, bile më tepër se kur na viziton gjyshi. Mendoje se çfar kohe bukur do të mbretëroi. Askush nuk do të jetë i brengosur. Zogjtë e vegjël nuk do të rrëzohen nga çerdhet, as nëna e tyre nuk do të qajë. As qeni ynë nuk do thyer më këmbën, as macen nuk do ta shkel vetura. As gjuni yt nuk do të lëndohet. Nëna nuk do të jetë e brengosur sepse i ka vdekur vëllai imë. Askush prej neve nuk do të jetë i sëmurë. Të gjithë do të jetojmë në paq dhe në rahati. Ti dot mund të lozësh bile edhe me luanin e madh në kopshtin zoologjik dhe nuk do të frikohesh nga kau i egër. Nuk do të jenë më lufta, asnjë njeriu nuk do të vuajnë as nga uria as nga etja. Kjo do të ndodh atëherë kur do të vijë mbreti i botës Jezusi Zot. Për këtë i gëzohemi Kërshëndellave, dhe për këtë edhe shpresojmë në ardhjen e Zotit, një ditë për të cilin ne nuk e dimë!”(shiko Mariele Leist, Prva Iskustva o Bogu, f.57).
Është mjaft e rëndësishëm qoftë për prindërit qoftë edhe për kateketët e çerdhes apo të kopshtit, mos tentojnë për të krijuar në imazhin e fëmijës iluzione fetare. Por gjithherë me një kujdes dhe vetëbesim t’iu paraqitet sa më reale dhe më e kuptueshme edhe vlerat religjioze, duke zgjuar te fëmija shpresën për token e re, për Zotin e mirë etj.
Pyetje dhe detyra:
• Cilat janë shenjat e dukshme të zhvillimit fizik te fëmija parashkollor?
• Çka nënkupton “fëmija mesatar”?
• Numëroji disa norma të zhvillimit sensomotorik te fëmija parashkollor?
• Numëroji kushtet për ta ushtruar dorën e majtë ose të djathtën?
• Definoje lojën?
• Si emërtohen elementet që shërbejnë për lojë?
• Përshkruaje mekanizmin e projeksionit në lodrën e fëmijës?
• Si i kuptoni ndarjet e lodrave sipas gjinive?
• Çka është loja e roleve?
• Numëroji teoritë kryesore të lodrave.
• Përshkruaje metodën biografike për kërkimet e gjuhës te fëmija.
• Çka është faza paralinguistikës - faza e zhvillimit të gjuhës?
• Cilat janë ato konsonante që ia vështirësojnë fëmijës të folurit?
• Me cilin mekanizëm fëmija i shqipton rrokjet (në-na që kthehet në nëna)?
• A di të thuash ndonjënjë, sesi fëmija i lidhë fjalët në fillim?
• Raporti i krijimit të fjalëve në mjedisin, numëroji cilat janë?
• Fëmija si e kupton nocionin e kohës?
• Fakti se fëmija numëron prej një deri në dhjetë, a i kupton numrat? Komentoje!
• Si arrin fëmija deri te numri dy?
• Me çka shërbehet fëmija për të llogaritur ose numëruar?
• Mundohu të definosh zhvillimin konjitiv ose të menduarit aktiv?
• Psikolugu J. Piaget, në sa faza e ndanë zhvillimin konjitiv. Përshkruaji fazat?
• Përshkruaje teorinë e Ivan Smolenskit?
• Përshkruaje shembullin e P. Galperinit.
• Çka është përvoja personale, (në lëkurën tende)?
• Si ndikojnë emocionet në të menduarit e fëmijës?
• Numëroji disa emocione te fëmija parashkollor?
• Çka është përvoja fiktive e fëmijës?
• Si është raporti ndërmjet zhvillimit të identifikimit dhe imagjinatës te fëmija?
• Përshkruaj disa shembuj, raporti mes fëmijës dhe prindërit në sferën e emocionale?
• Si ndikon në formimin e religjioz te fëmija festat, si ajo e Kërshëndellave?
