Profesor Nasho Jorgaqi është i njohur në fushën e studimeve e në të njëjtën kohë, edhe në atë të krijimeve. Nuk di të ndalet, dhe së shpejti përgatitet me një botim të ri. Ka krijuar dhe ka bërë studime. Krijimi letrar dhe studimi janë dy elementët e qenësishëm të cilët jo vetëm e dominojnë por edhe përcaktojnë prej vitesh punën e profesorit të njohur, Nasho Jorgaqi. Në rrëfimin e tij të thjeshtë, pa stisjen e zakonshme të njerëzve me kaq spaleta, mund të gjesh njëkohësisht rrëfimtarin e udhëve, shkrimtarin, studiuesin dhe kuptohet se zhanret e humbasin vetvetiu formën.
Studimi i thellë dhe me aparat shkencor për letërsinë shqipe dhe çështjet e saj estetike por dhe udhë-përshkrimet e tij, e kanë bërë që të njohë raste dhe histori të gjalla për çdokënd prej letrarëve.
"Çlirimi i Shqipërisë e gjeti vendin me shumë pak autorë. Një nga këta ishte Ernest Koliqi, një prozator i mirë, por që tash kishte marrë arratinë. Koliqi kishte një stof të veçantë rrëfimtari dhe bënte lidhjen e vërtetë të asaj force të letërsisë evropiane, ku gjendej letërsia psiko-analitike. Kishte ndikim shumë nga D'Anunzio, ndërsa më vonë pas Luftës proza dhe poezia e tij më kanë zhgënjyer...".
Profesor Nasho Jorgaqi ka qenë drejtues në Shtëpinë Botuese "Naim Frashëri" ...
Por, nuk ka vend për lavdërim. Do e ndjente këtë, kur shumë kohë më pas u ribotua libri i tij i parë "Dashuria e Mimozës". U prit mirë dhe inkurajimi e bëri, që të besojë se puna e tij s'kishte kohë. Por, edhe pakënaqësia ndaj vetes. "Në momentin që do më pëlqejë vepra ime atëherë padyshim do them se tashmë diçka nuk shkon".
Pedagogu i letërsisë shqipe, që do pensionohej jashtë dëshirës së tij më vitin 1993, siç mund të kuptohet lehtë është shumë i dedikuar pas letrave shqipe dhe jo vetëm atyre. Falë kësaj pune të paepur studimore, lexuesi shqiptar ka "Antologjinë e Mendimit Estetik shqiptar 1504-1944" (1979); "Estetikën e fjalës shqipe", "Probleme dhe profile letrare", "Siluetën letrare", dy antologjitë në gjuhë të huaj, botuar së fundi etj..etj...Por, padyshim puna më titanike që i ka kushtuar mbi njëzet vjet punë, kërkime, gjurmime dhe studime ishte ajo që lidhej me figurën poliedrike të Fan Nolit.
I duhej të ringjallte një njeri si Noli që kishte jetuar në katër kontinente, në tre epoka dhe kishte kontribuar njëkohësisht në disa fusha. Hija e rëndë, por më shumë thellësia e mendimit të Nolit, nuk përbënte më angazhim por sfidë për Profesor Nasho Jorgaqin, që e solli pak vjet më parë në dy vëllime.
Ndërsa, veprimi i tij më i madh aktiv do mbetej udhëtimi dhe kërkimi në kohë, i figurave, që pastaj do t'i ringjallte përmes udhë-përshkrimeve dhe studimeve të tij. "Jam i bindur se e kam lexuar krijuesin tim dhe kjo është aq e rëndësishme sa dhe vepra që kam shkruar". Më poshtë shton:"Jam mes krijimit dhe studimit. Ato e kanë ndihmuar njëra-tjetrën dhe kanë penguar, kur ndokush e ka tepruar sadopak. Krijimi i ka dhënë krahë shijes së të bukurës, ndërsa gjuha e pastër e studimit ka bërë të njoh faktin. Jo të fluturoj".
Nasho Jorgaqi lindi në vitin 1931 në Fier, Shqipëri është shkrimtar, skenarist, hulumtues dhe studiues shqiptar, doktor i shkencave dhe titullar, është i njohur me titullin “Mjeshtër i Madh i Punës”.
Ai është autor botimesh letrare, skenarësh filmash, përkthimesh dhe botimesh shkencore
Tituj te veprave
Dashuria e Mimozës - 1960
Ëndrra dhe plagë
Atentatori i Perandorit
Manastiri i dashurisë
Tomka - 1968
Tregimet e mbrëmjes - 1972
Atologji e mendimit estetik shqiptar - 1979
Poetika e dokumentit - 1987
Udhëtim me Fan Nolin 1995
Larg dhe afër
Mërgata e Qyqeve
[redakto]Botimet shkencore
Në botimet e tij shkencore përfshihen:
Antologji për Skënderbeun, (1968),
Antologji e mendimit estetik shqiptar (1504-1944), 1994
Udhëtim me Fan Nolin', (1995)
Estetika e fjalës shqipe, (studime, artikuj, ese, 1995)
Portrete dhe gjurmime (artikuj dhe studime letrare, 2002)
[redakto]Skenaret
Tomka dhe shokët e tij (1977)
Mimoza llastica (1973)
Duel i Heshtur (1967)
Tana (1958)
(Flori Bruqi)
Nasho Jorgaqi boton përmbledhjen me studime dhe ese.
“Enver Hoxha e pëlqeu librin aq sa ia rekomandoi edhe pjesëtarëve të tjerë të familjes për ta lexuar”
Mbikëqyrja nga specialistët e Sigurimit dhe mbledhja e fakteve.
Incidentet në Amerikë me përfaqësues të mërgatës.
“Nasho Jorgaqit i bie merita për afirmimin e mendimit estetik shqiptar… Shumë çështje të problematikës i merr në mënyrë të çliruar”. Kështu do të shprehej vite më parë një nga figurat më të shquara të politikës dhe letrave në Kosovë, Ibrahim Rugova, për shkrimtarin dhe studiuesin, i cili rikthehet te lexuesi me një tjetër vepër shumëdimensionale, titulluar “Hire letrare, shpalime historike”. Është një përmbledhje rreth 500-faqëshe me studime, vështrime kritike, ese, portrete, përshtypje udhëtimi dhe biseda. Një vepër që tregon diapazonin e shkrimtarit dhe studiuesit, i cili nuk e kursen penën as në lëmë të kritikës, as të historisë letrare dhe zbulimit të fakteve të reja mbi figura të shquara sa historike, edhe letrare, si Noli, Konica, Migjeni, Skiroi, Sami Frashëri, Sejfulla Malëshova, Eqrem Çabej, Jul Variboba, por edhe personazhe më pak të njohura, të cilët i nxjerr prej humbellave të harresës.
Në veprën e konceptuar në 6 kapituj, i fundit, por jo më pak i rëndësishëm, është ai i titulluar “Dialog”. Përmes intervistash dhënë në faqet e shtypit, Jorgaqi zbulon diçka më shumë për veten apo për “prapaskenat” e krijimtarisë letrare. Një ndër to është intervista “Mbi historikun e romanit ‘Mërgata e qyqeve’ dhënë me rastin e ribotimit të romanit të tij “Mërgata e qyqeve”. Një vepër që ka hapur jo pak debate, duke qenë se mbështetet mbi misionin e zbuluesve shqiptarë jashtë vendit. Një vit më parë, kur u nda nga jeta një ish-punonjës i Sigurimit, që e ka ndihmuar Jorgaqin në krijimin e kësaj vepre, u rihap sërish diskutimi mbi romanin. Në këtë intervistë, vetë shkrimtari tregon se si lindi ideja për ta shkruar atë, cili ishte reagimi i pushtetarëve, i lexuesit të thjeshtë dhe impakti i tij pas viteve ’90.
Mbikëqyrja nga specialistët e Sigurimit dhe mbledhja e fakteve.
Incidentet në Amerikë me përfaqësues të mërgatës.
“Nasho Jorgaqit i bie merita për afirmimin e mendimit estetik shqiptar… Shumë çështje të problematikës i merr në mënyrë të çliruar”. Kështu do të shprehej vite më parë një nga figurat më të shquara të politikës dhe letrave në Kosovë, Ibrahim Rugova, për shkrimtarin dhe studiuesin, i cili rikthehet te lexuesi me një tjetër vepër shumëdimensionale, titulluar “Hire letrare, shpalime historike”. Është një përmbledhje rreth 500-faqëshe me studime, vështrime kritike, ese, portrete, përshtypje udhëtimi dhe biseda. Një vepër që tregon diapazonin e shkrimtarit dhe studiuesit, i cili nuk e kursen penën as në lëmë të kritikës, as të historisë letrare dhe zbulimit të fakteve të reja mbi figura të shquara sa historike, edhe letrare, si Noli, Konica, Migjeni, Skiroi, Sami Frashëri, Sejfulla Malëshova, Eqrem Çabej, Jul Variboba, por edhe personazhe më pak të njohura, të cilët i nxjerr prej humbellave të harresës.
Në veprën e konceptuar në 6 kapituj, i fundit, por jo më pak i rëndësishëm, është ai i titulluar “Dialog”. Përmes intervistash dhënë në faqet e shtypit, Jorgaqi zbulon diçka më shumë për veten apo për “prapaskenat” e krijimtarisë letrare. Një ndër to është intervista “Mbi historikun e romanit ‘Mërgata e qyqeve’ dhënë me rastin e ribotimit të romanit të tij “Mërgata e qyqeve”. Një vepër që ka hapur jo pak debate, duke qenë se mbështetet mbi misionin e zbuluesve shqiptarë jashtë vendit. Një vit më parë, kur u nda nga jeta një ish-punonjës i Sigurimit, që e ka ndihmuar Jorgaqin në krijimin e kësaj vepre, u rihap sërish diskutimi mbi romanin. Në këtë intervistë, vetë shkrimtari tregon se si lindi ideja për ta shkruar atë, cili ishte reagimi i pushtetarëve, i lexuesit të thjeshtë dhe impakti i tij pas viteve ’90.
“Mërgata e qyqeve” është një nga romanet e rrallë të letërsisë së realizmit socialist, që pëlqehet edhe sot. Ç’ndjesi ju krijon ky fakt?
Ndjesinë që të krijon çdo vepër me vlerë që ke shkruar, po “Mërgata e qyqeve” ka disa veçori dalluese, vështruar në kontekstin social-psikologjik dhe letrar. Është pa dyshim vepra ime më e lexuar, që zgjoi shumë interes në kohën kur u botua për herë të parë, por edhe sot lexohet, bile ngjall debate dhe pse jo, edhe probleme. Është një temë e vështirë, një subjekt delikat, që kalon në majë të thikës së historisë sonë moderne, ku plekset historia me politikën, politika me jetën, e jeta me njeriun, me psikologjinë e tij në shumë plane. Dhe të gjitha këto përmes gërshetimit të dramës me komedinë. Është fati i një shtrese shoqërore shqiptare, ai i të mundurve që tentojnë të bëjnë histori, por që janë të mundur prej saj dhe fati i të mundurve është fat shpesh tragjikomik. Kjo përbën edhe tharmin e romanit, atë tharm që e ngjizi veprën dhe i dha një origjinalitet, tanimë të pranuar.
Nga botimi i parë dhe deri më sot ka kaluar më shumë se një çerekshekulli, cilat kanë qenë arsyet që ju shtynë ta ribotoni këtë vepër?
Ishte një kërkesë e vazhdueshme e lexuesve dhe e kolegëve, por edhe një dëshirë e imja si autor. Pavarësisht nga bindja që kisha, për vlerat e saj të qëndrueshme, doja që veprat përballej me kohën e provës. A i kishte qëndruar dhe sa i kishte qëndruar kohës. Në radhë të parë artistikisht, por edhe për brendinë e saj, për ngjarjet, personazhet, për idetë, për vërtetësinë historiko-psikologjike. Të provonte hapur edhe një herë se nuk ishte një roman propagandistik, por një vepër e qenësishme letrare. Dhe vepra të tilla sfidojnë ndryshimet e sistemeve dhe e bëjnë jetën e tyre të pavarur. Mirëpritja e romanit nga lexuesit e sotëm tregoi se kjo pavarësi ishte arritur.
Domethënë, vepra sfidoi me sukses kohën e vështirë të tranzicionit, kohën e përmbysjes së një sistemi, idealet e të cilit ishin në themel të veprës. Fakti është që romani gjeti tregun, tërhoqi përsëri lexuesin, u pranua prej tij krejt normalisht. U pranua si nga lexuesit e brezit të vjetër, të ashtuquajturit lexuesit nostalgjikë, ashtu edhe nga lexuesit e brezit të ri. Pra, koha nuk e rrëzoi, por e qasi, e vlerësoi, i dha atë vend që i takon. Më bërë përshtypje fakti që kundërshtarët e romanit nuk iu kundërvunë publikisht dhe këtë nuk dua ta marr si një shpërfillje apo nënvlerësim, por si një vështirësi për t’u ballafaquar me realitetin e pamohueshëm që ngërthen dhe përshkruan vepra ime. Natyrisht për mua si autor, kalimi me sukses i provës së kohës përbën një kënaqësi të veçantë.
Ishte një kërkesë e vazhdueshme e lexuesve dhe e kolegëve, por edhe një dëshirë e imja si autor. Pavarësisht nga bindja që kisha, për vlerat e saj të qëndrueshme, doja që veprat përballej me kohën e provës. A i kishte qëndruar dhe sa i kishte qëndruar kohës. Në radhë të parë artistikisht, por edhe për brendinë e saj, për ngjarjet, personazhet, për idetë, për vërtetësinë historiko-psikologjike. Të provonte hapur edhe një herë se nuk ishte një roman propagandistik, por një vepër e qenësishme letrare. Dhe vepra të tilla sfidojnë ndryshimet e sistemeve dhe e bëjnë jetën e tyre të pavarur. Mirëpritja e romanit nga lexuesit e sotëm tregoi se kjo pavarësi ishte arritur.
Domethënë, vepra sfidoi me sukses kohën e vështirë të tranzicionit, kohën e përmbysjes së një sistemi, idealet e të cilit ishin në themel të veprës. Fakti është që romani gjeti tregun, tërhoqi përsëri lexuesin, u pranua prej tij krejt normalisht. U pranua si nga lexuesit e brezit të vjetër, të ashtuquajturit lexuesit nostalgjikë, ashtu edhe nga lexuesit e brezit të ri. Pra, koha nuk e rrëzoi, por e qasi, e vlerësoi, i dha atë vend që i takon. Më bërë përshtypje fakti që kundërshtarët e romanit nuk iu kundërvunë publikisht dhe këtë nuk dua ta marr si një shpërfillje apo nënvlerësim, por si një vështirësi për t’u ballafaquar me realitetin e pamohueshëm që ngërthen dhe përshkruan vepra ime. Natyrisht për mua si autor, kalimi me sukses i provës së kohës përbën një kënaqësi të veçantë.
Si ju lindi ideja për ta shkruar këtë roman?
Ideja e veprës lindi krejt rastësisht. Aty nga fillimi i viteve ’70 u gjenda në Durrës me shkrimtarin Resul Bedo, ku kishim shkuar për muajin e letërsisë. Pasi mbaruam punë, ai më propozoi të vizitonim një bashkëfshatar të tij. Unë iu shmanga ftesës, por kur ai më tha “E di si është puna? Bashkëfshatari im ka qenë zbulues jashtë vendit përmbi 10 vjet dhe tashti sa është kthyer. Hajde ta takojmë se do jetë me vlerë për të shkruar diçka”.
Prapë unë nuk tregova ndonjë interes të veçantë, sepse nuk isha marrë ndonjëherë me këtë temë dhe nuk kisha ndërmend të merresha. Mirëpo në momentin kur ky më tha: “Hajde, o derëzi, hajde shkojmë se është një rast i rrallë. Ky njeri, kur ka vdekur Zogu, i ka mbajtur fjalim mbi varr”. Mjaftoi kjo që unë të lidhesha, të dorëzohesha, dhe shkuam. Ky ishte bashkëfshatari i tij nga Fushëbardha, Isuf Mullai. Shkuam, na priti me përzemërsi, por në rrëfimet e tij tregohej tepër i përmbajtur.
Dukej që kishte bërë jetën e një zbuluesi. Dhe kur unë i propozova se a mund të shkruaja ndonjë tregim për episodin që lidhej me fjalimin e tij mbi varrin e Zogut, ai më tha që “Kjo nuk varet prej meje, për këtë punë duhet të pyesni lartë”. Pas kësaj, unë vij në Tiranë dhe takohem me një mikun tim, Jorgaq Mihalin, që punonte në sektorin e zbulimit pranë Ministrisë së Jashtme. Ai ishte një burrë me kulturë, me horizont dhe e mirëpriti dëshirën time, por më tha se kjo nuk ishte në kompetencën e tij. Ai më premtoi një takim me Kadri Hazbiun, me të cilin u takova pas disa kohësh dhe ia parashtrova dëshirën time. Ai më dëgjoi me vëmendje dhe më mirëkuptoi, por edhe pse ishte ministër i Brendshëm, nuk më dha zgjidhje që në takimin e parë. Problemi ishte se zyrtarisht nuk pranohej që shteti shqiptar kishte një rrjet zbulimi jashtë vendit dhe informatorë në radhët e emigracionit politik. Prandaj dhe Hazbiu nuk u tregua menjëherë i gatshëm për të më dhënë autorizimin që të shkruaja një vepër që të kishte në qendër punën e një zbuluesi në mërgim. Kështu doli nevoja që të bisedohej në Komitetin Qendror të Partisë. Atëherë unë iu drejtova Ramiz Alisë, që mbulonte Sektorin e Propagandës dhe të Kulturës. Ai nuk pati asnjë dilemë, e miratoi kërkesën time menjëherë. Mbasi u mor leja që ishte aq e rëndësishme, atëherë unë fillova nga puna. Të them të drejtën, nuk mendoja të shkruaja një vepër policeske, aq më tepër një roman “shalo”. Doja të shkruaja një roman në radhë të parë psikologjik. Kryesore të mos ishte aventura, por jeta e këtyre njerëzve të mërgatës, bota e tyre, hallet e tyre, dramat e tyre me theks tragjikomik. Kjo mua më tërhiqte.
Gjëja e parë që bëra mbaj mend, që lexova një vepër me këtë temë, romanin “Emigrantët”, të shkrimtarit të shquar sovjetik Aleksej Tolstoi. Ishte një roman që fliste për fatin e rusëve të bardhë në Paris pas Revolucionit të Tetorit. Të them të drejtën, romani nuk më entuziazmoi, megjithëse ai ishte një shkrimtar goxha me vlera, por lënda që kisha unë, kushtet shqiptare, më diktonin gjë tjetër. Tjetër psikologji, tjetër mjedis e të tjera kushte historike, të tjera fate njerëzish. Kështu që e lashë burimin letrar dhe fillova punë për njohjen e burimeve të historisë dhe jetës shqiptare. Për këtë m’u caktua një konsulent, një nga kuadrot e Zbulimit shqiptar, një diplomat me eksperiencë, siç ishte Hasan Luçi.
Nëpërmjet tij unë do të njihesha me dokumente, të cilat ai nuk do të m’i jepte në dorë, por do të m’i lexonte. Pra, të dhënat dokumentare do të më jepeshin me pikatore. Kishte rregulla shumë të ngurta dhe ndonëse unë Hasanin e bëra mik, ai gjithmonë rrinte i distancuar dhe kur bëja pyetje përtej normave zyrtare, ai ndonjëherë buzëqeshte dhe ia bënte “no coment”. Pra, nuk jepte përgjigje, por unë pastaj u mësova dhe megjithëse nuk më pëlqente kjo gjë, sepse më pengonte në ndërtimin e veprës, prapë isha i detyruar ta pranoja këtë qëndrim si një rregull që duhej respektuar. Natyrisht, për mua burimi kryesor ishin zbuluesit që kishin kryer detyrat dhe ishin kthyer në atdhe, në shtëpitë e tyre. Shumica qenë në pension, por prej tyre në radhë të parë ndihmën më të madhe ma ka dhënë Isuf Mullai, i cili kishte jetuar mbi dhjetë vjet në emigracion, duke kaluar nëpër kalvarin e zbulimeve të huaja dhe ishte vendosur pastaj në Belgjikë, ku kishte bërë karrierën e tij “politike”.
Ideja e veprës lindi krejt rastësisht. Aty nga fillimi i viteve ’70 u gjenda në Durrës me shkrimtarin Resul Bedo, ku kishim shkuar për muajin e letërsisë. Pasi mbaruam punë, ai më propozoi të vizitonim një bashkëfshatar të tij. Unë iu shmanga ftesës, por kur ai më tha “E di si është puna? Bashkëfshatari im ka qenë zbulues jashtë vendit përmbi 10 vjet dhe tashti sa është kthyer. Hajde ta takojmë se do jetë me vlerë për të shkruar diçka”.
Prapë unë nuk tregova ndonjë interes të veçantë, sepse nuk isha marrë ndonjëherë me këtë temë dhe nuk kisha ndërmend të merresha. Mirëpo në momentin kur ky më tha: “Hajde, o derëzi, hajde shkojmë se është një rast i rrallë. Ky njeri, kur ka vdekur Zogu, i ka mbajtur fjalim mbi varr”. Mjaftoi kjo që unë të lidhesha, të dorëzohesha, dhe shkuam. Ky ishte bashkëfshatari i tij nga Fushëbardha, Isuf Mullai. Shkuam, na priti me përzemërsi, por në rrëfimet e tij tregohej tepër i përmbajtur.
Dukej që kishte bërë jetën e një zbuluesi. Dhe kur unë i propozova se a mund të shkruaja ndonjë tregim për episodin që lidhej me fjalimin e tij mbi varrin e Zogut, ai më tha që “Kjo nuk varet prej meje, për këtë punë duhet të pyesni lartë”. Pas kësaj, unë vij në Tiranë dhe takohem me një mikun tim, Jorgaq Mihalin, që punonte në sektorin e zbulimit pranë Ministrisë së Jashtme. Ai ishte një burrë me kulturë, me horizont dhe e mirëpriti dëshirën time, por më tha se kjo nuk ishte në kompetencën e tij. Ai më premtoi një takim me Kadri Hazbiun, me të cilin u takova pas disa kohësh dhe ia parashtrova dëshirën time. Ai më dëgjoi me vëmendje dhe më mirëkuptoi, por edhe pse ishte ministër i Brendshëm, nuk më dha zgjidhje që në takimin e parë. Problemi ishte se zyrtarisht nuk pranohej që shteti shqiptar kishte një rrjet zbulimi jashtë vendit dhe informatorë në radhët e emigracionit politik. Prandaj dhe Hazbiu nuk u tregua menjëherë i gatshëm për të më dhënë autorizimin që të shkruaja një vepër që të kishte në qendër punën e një zbuluesi në mërgim. Kështu doli nevoja që të bisedohej në Komitetin Qendror të Partisë. Atëherë unë iu drejtova Ramiz Alisë, që mbulonte Sektorin e Propagandës dhe të Kulturës. Ai nuk pati asnjë dilemë, e miratoi kërkesën time menjëherë. Mbasi u mor leja që ishte aq e rëndësishme, atëherë unë fillova nga puna. Të them të drejtën, nuk mendoja të shkruaja një vepër policeske, aq më tepër një roman “shalo”. Doja të shkruaja një roman në radhë të parë psikologjik. Kryesore të mos ishte aventura, por jeta e këtyre njerëzve të mërgatës, bota e tyre, hallet e tyre, dramat e tyre me theks tragjikomik. Kjo mua më tërhiqte.
Gjëja e parë që bëra mbaj mend, që lexova një vepër me këtë temë, romanin “Emigrantët”, të shkrimtarit të shquar sovjetik Aleksej Tolstoi. Ishte një roman që fliste për fatin e rusëve të bardhë në Paris pas Revolucionit të Tetorit. Të them të drejtën, romani nuk më entuziazmoi, megjithëse ai ishte një shkrimtar goxha me vlera, por lënda që kisha unë, kushtet shqiptare, më diktonin gjë tjetër. Tjetër psikologji, tjetër mjedis e të tjera kushte historike, të tjera fate njerëzish. Kështu që e lashë burimin letrar dhe fillova punë për njohjen e burimeve të historisë dhe jetës shqiptare. Për këtë m’u caktua një konsulent, një nga kuadrot e Zbulimit shqiptar, një diplomat me eksperiencë, siç ishte Hasan Luçi.
Nëpërmjet tij unë do të njihesha me dokumente, të cilat ai nuk do të m’i jepte në dorë, por do të m’i lexonte. Pra, të dhënat dokumentare do të më jepeshin me pikatore. Kishte rregulla shumë të ngurta dhe ndonëse unë Hasanin e bëra mik, ai gjithmonë rrinte i distancuar dhe kur bëja pyetje përtej normave zyrtare, ai ndonjëherë buzëqeshte dhe ia bënte “no coment”. Pra, nuk jepte përgjigje, por unë pastaj u mësova dhe megjithëse nuk më pëlqente kjo gjë, sepse më pengonte në ndërtimin e veprës, prapë isha i detyruar ta pranoja këtë qëndrim si një rregull që duhej respektuar. Natyrisht, për mua burimi kryesor ishin zbuluesit që kishin kryer detyrat dhe ishin kthyer në atdhe, në shtëpitë e tyre. Shumica qenë në pension, por prej tyre në radhë të parë ndihmën më të madhe ma ka dhënë Isuf Mullai, i cili kishte jetuar mbi dhjetë vjet në emigracion, duke kaluar nëpër kalvarin e zbulimeve të huaja dhe ishte vendosur pastaj në Belgjikë, ku kishte bërë karrierën e tij “politike”.
Deri atëherë, ju kishit shkruar prozë dhe vepra studimore e dokumentare, por me një roman të tillë ju u afirmuat akoma më shumë si shkrimtar. A mund të na thoni mbresat nga suksesi i atyre viteve?Ky është një fakt i njohur për bashkëkohësit, i pasqyruar edhe në shtypin e kohës, që romani pati një pritje shumë të mirë. Shkroi shtypi letrar, por edhe gazetat e përditshme, mora letra nga lexuesit, mora ftesa, bëra plot takime. Romani u nderua me çmimin e parë në konkursin kombëtar të vitit 1979, si romani më i mirë dhe njohu tri botime, me një tirazh që sot është i pakonceptueshëm, në 100 mijë kopje. Natyrisht, për mua ky ishte shpërblimi më i mirë, një stimul në punën time si krijues. Romani u shpërnda edhe në diasporë, hyri dhe në Kosovë, ku gjeti një pritje shumë të ngrohtë. Linja më e dashur e romanit për mua është linja e kosovarëve, fati i familjeve të tyre, i luftës që zhvillonte UDB-ja për t’i bërë për vete, për t’i përçarë dhe kujdesi që tregonte shteti shqiptar përmes zbuluesve të vet, për të ruajtur dhe për të kultivuar patriotizmin e tyre. Kjo linjë mua edhe sot e kësaj dite më emocionon. Zbuluesit tanë, mbështetjen kryesore e kishin pikërisht te vëllezërit e tyre kosovarë. Nga vitet 1978-80, kur sapo ishte botuar romani dhe unë shkoja në Kosovë si pedagog për të dhënë mësim në Universitetin e Prishtinës, kam kujtime dhe emocione të paharrueshme. Ishte pragu i ngjarjeve të viteve ’81, dhe njerëz të panjohur, sidomos studentë, më kapnin në rrugë, vinin në hotel, më ftonin për kafe, më jepnin letra nën dorë. Të gjithë donin të dinin diçka më shumë për “Mërgatën e qyqeve”. Një nga udhëheqësit e demonstratave të famshme të asaj kohe, Idajet Hyseni, që thonë se është më i torturuari nga UDB-ja nga të gjithë të burgosurit, kur e kam takuar për herë të parë në Amerikë (pastaj në Kosovë), më ka thënë: “Me këtë libër ne jemi edukuar dhe ky ka qenë libri më i dashur për Jusuf Gërvallën. Libri qarkullonte dorë më dorë në burgjet ku vuanin shqiptarët në Kosovë e në Serbi”. Të them të drejtën, kur shkoj në Kosovë edhe tani vepra që më prezanton është “Mërgata”. Edhe pse kohët kanë ndryshuar, lexuesit e mbajnë si një libër që ka luajtur rol në edukimin e tyre, në luftën e përpjekjet e tyre për liri. Duke lënë mënjanë modestinë, mund të them se “Mërgata” i ka ndihmuar të rinjtë revolucionarë të Kosovës në ngjarjet e vitit 1981 dhe kjo më bën të ndihem krenar.
Sa vite ju deshën për ta shkruar?
Gjithsej, për ta mbledhur e për t’u njohur me materialin jetësor të vjela nga burime të ndryshme, dhe për ta shkruar pastaj m’u deshën 2-3 vjet. Por, zgjati miratimi nga instancat zyrtare për ta botuar. Gati një vit u mbajt vëllimi i parë, po aq edhe vëllimi i dytë. Duke e parë në retrospektivë, çuditem për druajtjen, për një lloj pasigurie që kishte, qoftë edhe nga ministri i Brendshëm. Nga vërejtjet që m’u bënë, m’u desh të heq pjesë që mua m’u dhimbsën. Kalimi përmes kësaj censure, jo vetëm ma vonoi veprën, por edhe ma cungoi, duke prekur në një farë mase objektivitetin. Në vitin 1978 u botua vëllimi i parë dhe në 1979 vëllimi i dytë. Në vitet ’80 romani njohu edhe dy botime të tjera. U përkthyen disa kapituj në frëngjisht në revistën “Les letres française” dhe një përkthyes gjerman e përktheu edhe në gjermanisht, por ndodhën ngjarjet e ‘90-s dhe ai nuk e pa dritën e botimit.
Gjithsej, për ta mbledhur e për t’u njohur me materialin jetësor të vjela nga burime të ndryshme, dhe për ta shkruar pastaj m’u deshën 2-3 vjet. Por, zgjati miratimi nga instancat zyrtare për ta botuar. Gati një vit u mbajt vëllimi i parë, po aq edhe vëllimi i dytë. Duke e parë në retrospektivë, çuditem për druajtjen, për një lloj pasigurie që kishte, qoftë edhe nga ministri i Brendshëm. Nga vërejtjet që m’u bënë, m’u desh të heq pjesë që mua m’u dhimbsën. Kalimi përmes kësaj censure, jo vetëm ma vonoi veprën, por edhe ma cungoi, duke prekur në një farë mase objektivitetin. Në vitin 1978 u botua vëllimi i parë dhe në 1979 vëllimi i dytë. Në vitet ’80 romani njohu edhe dy botime të tjera. U përkthyen disa kapituj në frëngjisht në revistën “Les letres française” dhe një përkthyes gjerman e përktheu edhe në gjermanisht, por ndodhën ngjarjet e ‘90-s dhe ai nuk e pa dritën e botimit.
Pas viteve ’90 ndodhi përmbysja e sistemit socialist. A keni pasur kontakte me njerëz të mërgatës? Çfarë ju kanë thënë ata për romanin tuaj?
Po, kam pasur. Kanë qenë kontakte dhe takime shumë interesante, jo pa emocione, jo pa telashe. Me këta njerëz unë do të takohesha në kushte të reja. Ndonëse më përpara i kisha parë nga larg ose kisha dëgjuar për ta, tani në rrethana të reja do të përballesha edhe fizikisht. Natyrisht, në atmosferën e gjithë asaj që ngjau në vitet ’90, nuk do të ishte i kollajtë ky ballafaqim. Mund të them se unë u takoj atyre njerëzve, që duke evoluar me kohën, nuk i kanë mohuar idealet e tyre humane. Kontaktin e parë e kam pasur në Tiranë me një nga përfaqësuesit e mërgatës politike, siç ishte kryetari i partisë monarkiste Guri Durollari, i cili në mënyrë të mirësjellshme erdhi e më takoi. U prezantua dhe pastaj më tha: “E kam lexuar veprën. Sigurisht, pozicionet tona politike janë krejt të kundërta, por kur kam lexuar ‘Mërgatën’ jam tronditur. Mund të them me plot gojë se ju keni shkruar të vërtetën, madje e vërteta ka qenë akoma më e rëndë, por në qoftë se do ta shkruanit ashtu si ishte, nuk do t’ua besonte njeri”. Durollari mbronte idetë e tij, pozitën e tij politike, por pati ndershmërinë të pohonte se vepra ngrihej mbi të vërtetën. Për mua si autor kjo është thelbësore, është gjëja më e rëndësishme. Kam takuar pastaj të tjerë, prapë përfaqësues të partisë zogiste, si z. Nderim Kupin, i cili kur më njohu rastësisht, u befasua dhe u revoltua, madje më tha se “në qoftë se do t’u kisha takuar atëherë, kur lexova romanin, nuk di se çfarë do të kishte ndodhur mes nesh”. Ai nuk e pranonte atë, e quante një falsifikim të historisë, për sa i takon figurës së Zogut. Por, biseda jonë pastaj rrodhi krejt normalisht, gati-gati në mënyrë miqësore, shkëmbyem mendime, secili qëndronte në të vetat, veç edhe ai nuk tentoi ta rrëzonte romanin si vepër letrare. Për hir të së vërtetës, situatën më të vështirë e kam kaluar në Amerikë, kur shkova për herë të parë në vitin 1993. Duke qenë në një vend të huaj dhe duke rënë në kontakt me njerëz të mërgatës politike që më njihnin kryesisht si autor të “Mërgatës së qyqeve”, madje shumë prej tyre kujtonin se unë kisha qenë eksponenti i Ministrisë së Brendshme, ose që kisha kryer detyra si zbulues, u krijuan edhe situata të pakëndshme. U ndodha në vitin 1993 në Neë York, në një mbledhje të shqiptarëve dhe në kohën kur mbaroi mbledhja dhe dola nga salla, jashtë më priste një grup i madh njerëzish nga ata të mërgatës. Ata më provokuan me sjelljen e tyre dhe pastaj më bënë pyetje nga më të ndryshmet, madje dhe fyese. Në mes të tjerash, më pyetjen: A je penduar për atë që ke shkruar? Unë thashë: “A doni të vërtetën si burri-burrit?”. -Po, thanë ata, duam të vërtetën. -”Unë po ju them: nuk jam penduar”. Atëherë, njëri prej tyre u turr në drejtimin tim për të më goditur, por u mblodhën burra gjakftohtë dhe të urtë, që jo vetëm nuk e lanë, por më dhanë dorën dhe filluam të bisedojmë, siç mund të bëhet një bisedë mes shqiptarëve që takohen në vend të huaj. Por, ndërkaq miqtë e mi njoftuan policinë dhe ishin ata që evituan ndonjë pasojë të padëshirueshme që mund të kishte ndodhur. Nga ana tjetër, më vjen mirë të përmend me këtë rast fjalët që kam dëgjuar në një bisedë televizive në TVSH, që tha një monarkist. Ai tregoi se kur erdhën krerët e Partisë së Legalitetit nga mërgimi, kuptova se ç’ishin ata në të vërtetë. “Unë, tha ai, kam qenë në burg për Mbretin dhe jam rritur këtu në Shqipëri. Mirëpo, kur ata u kthyen këtu, ne kujtonim se ç’ishin. Në fakt, kishin mbetur shumë prapa nga bota, ishin tamam si personazhet e “Mërgatës së qyqeve”!
Po, kam pasur. Kanë qenë kontakte dhe takime shumë interesante, jo pa emocione, jo pa telashe. Me këta njerëz unë do të takohesha në kushte të reja. Ndonëse më përpara i kisha parë nga larg ose kisha dëgjuar për ta, tani në rrethana të reja do të përballesha edhe fizikisht. Natyrisht, në atmosferën e gjithë asaj që ngjau në vitet ’90, nuk do të ishte i kollajtë ky ballafaqim. Mund të them se unë u takoj atyre njerëzve, që duke evoluar me kohën, nuk i kanë mohuar idealet e tyre humane. Kontaktin e parë e kam pasur në Tiranë me një nga përfaqësuesit e mërgatës politike, siç ishte kryetari i partisë monarkiste Guri Durollari, i cili në mënyrë të mirësjellshme erdhi e më takoi. U prezantua dhe pastaj më tha: “E kam lexuar veprën. Sigurisht, pozicionet tona politike janë krejt të kundërta, por kur kam lexuar ‘Mërgatën’ jam tronditur. Mund të them me plot gojë se ju keni shkruar të vërtetën, madje e vërteta ka qenë akoma më e rëndë, por në qoftë se do ta shkruanit ashtu si ishte, nuk do t’ua besonte njeri”. Durollari mbronte idetë e tij, pozitën e tij politike, por pati ndershmërinë të pohonte se vepra ngrihej mbi të vërtetën. Për mua si autor kjo është thelbësore, është gjëja më e rëndësishme. Kam takuar pastaj të tjerë, prapë përfaqësues të partisë zogiste, si z. Nderim Kupin, i cili kur më njohu rastësisht, u befasua dhe u revoltua, madje më tha se “në qoftë se do t’u kisha takuar atëherë, kur lexova romanin, nuk di se çfarë do të kishte ndodhur mes nesh”. Ai nuk e pranonte atë, e quante një falsifikim të historisë, për sa i takon figurës së Zogut. Por, biseda jonë pastaj rrodhi krejt normalisht, gati-gati në mënyrë miqësore, shkëmbyem mendime, secili qëndronte në të vetat, veç edhe ai nuk tentoi ta rrëzonte romanin si vepër letrare. Për hir të së vërtetës, situatën më të vështirë e kam kaluar në Amerikë, kur shkova për herë të parë në vitin 1993. Duke qenë në një vend të huaj dhe duke rënë në kontakt me njerëz të mërgatës politike që më njihnin kryesisht si autor të “Mërgatës së qyqeve”, madje shumë prej tyre kujtonin se unë kisha qenë eksponenti i Ministrisë së Brendshme, ose që kisha kryer detyra si zbulues, u krijuan edhe situata të pakëndshme. U ndodha në vitin 1993 në Neë York, në një mbledhje të shqiptarëve dhe në kohën kur mbaroi mbledhja dhe dola nga salla, jashtë më priste një grup i madh njerëzish nga ata të mërgatës. Ata më provokuan me sjelljen e tyre dhe pastaj më bënë pyetje nga më të ndryshmet, madje dhe fyese. Në mes të tjerash, më pyetjen: A je penduar për atë që ke shkruar? Unë thashë: “A doni të vërtetën si burri-burrit?”. -Po, thanë ata, duam të vërtetën. -”Unë po ju them: nuk jam penduar”. Atëherë, njëri prej tyre u turr në drejtimin tim për të më goditur, por u mblodhën burra gjakftohtë dhe të urtë, që jo vetëm nuk e lanë, por më dhanë dorën dhe filluam të bisedojmë, siç mund të bëhet një bisedë mes shqiptarëve që takohen në vend të huaj. Por, ndërkaq miqtë e mi njoftuan policinë dhe ishin ata që evituan ndonjë pasojë të padëshirueshme që mund të kishte ndodhur. Nga ana tjetër, më vjen mirë të përmend me këtë rast fjalët që kam dëgjuar në një bisedë televizive në TVSH, që tha një monarkist. Ai tregoi se kur erdhën krerët e Partisë së Legalitetit nga mërgimi, kuptova se ç’ishin ata në të vërtetë. “Unë, tha ai, kam qenë në burg për Mbretin dhe jam rritur këtu në Shqipëri. Mirëpo, kur ata u kthyen këtu, ne kujtonim se ç’ishin. Në fakt, kishin mbetur shumë prapa nga bota, ishin tamam si personazhet e “Mërgatës së qyqeve”!
Cilat kanë qenë vlerësimet e personaliteteve të shtetit shqiptar të asaj kohe, Enver Hoxhës, Mehmet Shehut, Ramiz Alisë dhe Kadri Hazbiut, për romanin “Mërgata e qyqeve”?
Kadri Hazbiu më ka bërë vlerësime të drejtpërdrejta gojarisht dhe e ka çmuar veprën. Natyrisht, ai e ka çmuar nga pozita e ministrit, e specialistit, nga pikëpamja profesionale, jo aq nga pikëpamja artistike e letrare. Kurse nga figurat e tjera, opinionet më kanë ardhur në vesh në rrugë të tërthortë. P.sh., nga njerëz të familjes Hoxha kam dëgjuar se Enveri e kishte lexuar veprën, por a e kishte lexuar pjesërisht a të gjithin, nuk di të them, veç tema e romanit i ishte dukur shumë interesante, e guximshme, origjinale. Pra, vepra i kishte pëlqyer aq sa ua kishte rekomanduar edhe pjesëtarëve të tjerë të familjes. Nuk di gjë për opinionin e Mehmet Shehut. Di vetëm se Fiqirete Shehu, kur më takoi një herë, më përgëzoi për veprën. Por ajo që më ka bërë më shumë përshtypje dhe nuk di ta shpjegoj edhe sot e kësaj dite, kryesekretari i Kadri Hazbiut, kur doli vëllimi i parë më takonte, më pyeste nëse kisha dëgjuar ndonjë gjë se çfarë kanë thënë ata lartë për romanin. E kishte këtë një pyetje shqetësuese. As sot e kësaj dite nuk e kam kuptuar përse ai ishte aq i shqetësuar dhe aq i interesuar se çfarë mund të kishin thënë udhëheqësit për këtë vepër. Nuk e kuptoja se përse e kërkonin nga unë këtë gjë, kur ata kishin kanale të tjera, që mund ta dëgjonin.
Po Ramiz Alia, ju ka thënë gjë për veprën?Jo, nuk më ka thënë gjë.
Në të vërtetë ky është një roman, që për ndërthurjen e situatave, ngjarjeve, të lë përshtypjen e një historie të jetuar…
Vepra nuk është histori e një personi, nuk janë kujtimet e një njeriu. Ky është roman, një vepër artistike, ku duke u nisur nga një realitet konkret, kam gatuar veprën mbi principet dhe kërkesat që lyp një vepër arti, ku ka një raport normal mes ngjarjeve të vërteta dhe fiksionit. Një mori personazhesh e kanë prototipin në jetë. P.sh., personazhi i romanit Ihsan Maçi ka një prototip të tillë në bashkësinë e mërgatës shqiptare të Brukselit apo Anton Kumaçi. Sigurisht, këto janë pikënisje, disa të dhëna embrionale që mua më kanë shërbyer pastaj për të krijuar personazhin, të marrë në kontekst social, politik e psikologjik. Kam krijuar karaktere që nuk janë figura anekdotike, por figura që përfaqësojnë dhe mishërojnë ide të caktuara.
…
Personazhi kryesor është një zbulues i përgatitur dhe i dërguar nga Sigurimi i Shtetit jashtë Shqipërisë. A ka një model konkret të personazhit kryesor Manush Kelmendi?
…E përsëris që unë pata fatin të njoh disa zbulues, të cilët kishin punuar me vite dhe dekada të tëra jashtë vendit, të ngarkuar me detyra tepër të vështira dhe delikate, në radhët e emigracionit politik, por edhe në instanca shtetërore dhe jo shtetërore të vendeve perëndimore, e sidomos në vendet fqinje. Kuptohet se shumë nga këta më dhanë materiale që i shërbyen ngritjes së veprës. Për hir të së vërtetës, dua të them që nga të gjithë zbuluesit, ai të cilin e kam ndjerë më afër dhe që e kam pasur pak a shumë prototip në krijimin e figurës së protagonistit, të personazhit Manush Kelmendi, ka qenë Isuf Mullai. Unë u miqësova me të, por ai për shkak të sekreteve, të detyrave që kishte kryer, jo gjithnjë do të m’i thoshte të gjitha. Nga intervistat e tij në shtyp para disa muajve, u njoha me të dhëna shumë interesante që mund ta pasuronin romanin. Gjithnjë jeta është më e pasur se letërsia, por edhe vjelja e burimeve ka një kufi, pasi një mbingarkesë faktesh e rëndon veprën, i asfikson në një farë mënyre situatat, apo i leton personazhet.
Kadri Hazbiu më ka bërë vlerësime të drejtpërdrejta gojarisht dhe e ka çmuar veprën. Natyrisht, ai e ka çmuar nga pozita e ministrit, e specialistit, nga pikëpamja profesionale, jo aq nga pikëpamja artistike e letrare. Kurse nga figurat e tjera, opinionet më kanë ardhur në vesh në rrugë të tërthortë. P.sh., nga njerëz të familjes Hoxha kam dëgjuar se Enveri e kishte lexuar veprën, por a e kishte lexuar pjesërisht a të gjithin, nuk di të them, veç tema e romanit i ishte dukur shumë interesante, e guximshme, origjinale. Pra, vepra i kishte pëlqyer aq sa ua kishte rekomanduar edhe pjesëtarëve të tjerë të familjes. Nuk di gjë për opinionin e Mehmet Shehut. Di vetëm se Fiqirete Shehu, kur më takoi një herë, më përgëzoi për veprën. Por ajo që më ka bërë më shumë përshtypje dhe nuk di ta shpjegoj edhe sot e kësaj dite, kryesekretari i Kadri Hazbiut, kur doli vëllimi i parë më takonte, më pyeste nëse kisha dëgjuar ndonjë gjë se çfarë kanë thënë ata lartë për romanin. E kishte këtë një pyetje shqetësuese. As sot e kësaj dite nuk e kam kuptuar përse ai ishte aq i shqetësuar dhe aq i interesuar se çfarë mund të kishin thënë udhëheqësit për këtë vepër. Nuk e kuptoja se përse e kërkonin nga unë këtë gjë, kur ata kishin kanale të tjera, që mund ta dëgjonin.
Po Ramiz Alia, ju ka thënë gjë për veprën?Jo, nuk më ka thënë gjë.
Në të vërtetë ky është një roman, që për ndërthurjen e situatave, ngjarjeve, të lë përshtypjen e një historie të jetuar…
Vepra nuk është histori e një personi, nuk janë kujtimet e një njeriu. Ky është roman, një vepër artistike, ku duke u nisur nga një realitet konkret, kam gatuar veprën mbi principet dhe kërkesat që lyp një vepër arti, ku ka një raport normal mes ngjarjeve të vërteta dhe fiksionit. Një mori personazhesh e kanë prototipin në jetë. P.sh., personazhi i romanit Ihsan Maçi ka një prototip të tillë në bashkësinë e mërgatës shqiptare të Brukselit apo Anton Kumaçi. Sigurisht, këto janë pikënisje, disa të dhëna embrionale që mua më kanë shërbyer pastaj për të krijuar personazhin, të marrë në kontekst social, politik e psikologjik. Kam krijuar karaktere që nuk janë figura anekdotike, por figura që përfaqësojnë dhe mishërojnë ide të caktuara.
…
Personazhi kryesor është një zbulues i përgatitur dhe i dërguar nga Sigurimi i Shtetit jashtë Shqipërisë. A ka një model konkret të personazhit kryesor Manush Kelmendi?
…E përsëris që unë pata fatin të njoh disa zbulues, të cilët kishin punuar me vite dhe dekada të tëra jashtë vendit, të ngarkuar me detyra tepër të vështira dhe delikate, në radhët e emigracionit politik, por edhe në instanca shtetërore dhe jo shtetërore të vendeve perëndimore, e sidomos në vendet fqinje. Kuptohet se shumë nga këta më dhanë materiale që i shërbyen ngritjes së veprës. Për hir të së vërtetës, dua të them që nga të gjithë zbuluesit, ai të cilin e kam ndjerë më afër dhe që e kam pasur pak a shumë prototip në krijimin e figurës së protagonistit, të personazhit Manush Kelmendi, ka qenë Isuf Mullai. Unë u miqësova me të, por ai për shkak të sekreteve, të detyrave që kishte kryer, jo gjithnjë do të m’i thoshte të gjitha. Nga intervistat e tij në shtyp para disa muajve, u njoha me të dhëna shumë interesante që mund ta pasuronin romanin. Gjithnjë jeta është më e pasur se letërsia, por edhe vjelja e burimeve ka një kufi, pasi një mbingarkesë faktesh e rëndon veprën, i asfikson në një farë mënyre situatat, apo i leton personazhet.
No comments:
Post a Comment