Mergata e Qyqeve,Koha e kujtimeve,Hire letrare ,shpalime historike

Nasho Jorgaqi, këmbëkryq me myzeqarët e tij…

Me detyrimin dhe obligimin e një qytetari të denjë por edhe të një shkrimtari fisnik, fieraku Nasho Jorgaqi vjen këtë herë për lexuesin me një “mal” kujtimesh. Këto të fundit ai i derdh bujshëm në qytetin e lindjes, aty, ku po ulen këmbëkryq me radhë të gjitha personalitet krijuese të qytetit, në moshën e tyre të tretë. “Koha e kujtimeve”, ky është libri i promovuar në qytetin e lindjes së autorit mes miqësh të letërsisië e dashamirës të artit. Merrte pjesë në këtë promovim e gjithë gama krijuese jo vetëm e Fierit, ndërsa një vend të vecantë ka patur edhe kryebashkiakun Zeqaj, me ftesën e të cilit u bë edhe mbërritja në Fier e kujtimeve të Jorgaqit.
Por lotët e autorit, e bënë atë të “gjunjëzohet” në vendin e tij të lindjes duke e shprehur këtë fakt herë me lotë e herë me fjalë zemre.
Në këtë almanak me 560 faqe, vijnë me radhë kujtime mbi kujtime për miq të autorit, por emra të njohur të skenës letrare. Kështu, Jorgaqi flet natyrshëm për raportet e tij me autorë të njohur të letrave shqipe. Kujtimet na japin tablo të marrëdhënieve me Mitrush Kutelin, Lasgush Poradecin, Sejfulla Malshovën, Ismail Kadarenë, Ali Asllanin, Nonda Bulkën, Jakov Xoxën etj.
“E kam patur gati të pamundur që të sjellë këta njerëz të mëdhenjë brenda këtij libri kujtimesh. Në këto kushte e kam thënë edhe më parë, më është dashur të zgjedh të krijoj një galeri modeste me disa prej figurave të letërsisë e të kulturës sonë që hynë në jetën time dhe mbetën aty si një shenjë respekti fuqiplotë. Ata janë tek unë të barabartë të gjithë dhe unë kam dhënë fragmentet që munda të seleksionojë në memorien time”, - ka deklaruar autori.
Autori ka treguar po ashtu, se, më së shumti raportet e tij me këta emra duke nxjerrë në pah, padyshim edhe një pjesë të rëndësishme të kohës së jetuar. Në ato vite, kur lufta e klasave dhunonte e ndrydhte cdo qelizë krijuese e ku shkrimtari “vritej” cdo ditë nga hija e pushtetit syrgjynosës.
“Vetë rrëfimi kujtimor sjell dëshmitë e një kohe, ku njerëzit e letrave ishin të dhunuar e të raskapitur nga lufta e klasave. Ato kohë kur letrarët , poetët liheshin deri në harrim”, - ka vijuar Jorgaqi.
Por një analizë të detajuar i kanë bërë librit njerëz të njohur të letrave, sic është edhe poeti dhe kineasti, Petrit Ruka. Ky I fundit, u shpreh se ky libër i autorit Jorgaqi është në vetvete një libër që ka një studim të mirëfilltë. Ai ka ndërtime të befta dhe sjell karaktere të jashtëzakonshëm.
“Libri i Jorgaqit nuk është vetëm një krijim letrar. Ai është një studim dhe histori. Autori ka arritur të depërtojë thellë në cdo karakter, duke i sjell ata të qenësishëm në cdo kohë. Dua t’ju lutem ta lexoni këtë libër për vetë galerinë që ka brenda. Ky libër është një thesar me gurë mademi, është një sagë që mban brenda emra të njohur, të gdhendur tashmë në arenën letare kombëtare”,- është shprehur ndër të tjera Ruka.
Ndërkohë, në këtë takim të ngrohtë letraro-artistik, foli edhe Naun Kule, i cili u shpreh se të gjithë duhet të ndjekin shembullin jorgaqian.
“Krijimi i fundit i Nasho Jorgaqit është edhe një shembull e model nxitjeje për kujtimet e të tjerëve, pse jo edhe tonat, për autorin dhe kolegë të tij, pasi, “askush s’ka të drejtë t’i marrë ato me vete”. Kësisoj jeton dhe përcillet memoria e brezave, si pjesa më artistike e bukurisë dhe e historisë njerëzore.” - ka vijuar Kule.
Kryebashkiaku Zeqaj deklaroi, se, ashtu si Vilson Kilicia apo Nasho Jorgaqi, do të ketë edhe shumë autorë të tjerë ,që në Fier kanë dhënë të qarën e parë.
“Të gjitha ato figura që janë një vlerë në këtë qytet, do të kthehen këtu. Do të na japin dhe do të marrin nga qyteti. Emocionet do t’i përjetojmë bashkë të gjithë. Ky është Fieri, një qendër e kulturës, e kësisoj, nuk mund të ketë kuptim pa këto personalitete. Kjo praktikë, do të vijojë”,- ka deklaruar Zeqaj, ndërsa ka falenderuar Jorgaqin për gjithcka ka bërë për letërsinë artistike shqipe e deri tek studimet shkencore.
Nasho Jorgaqi lindi në vitin 1931, në Fier. Jorgaqi shquhet si shkrimtar, skenarist, hulumtues dhe studiues shqiptar, doktor i shkencave dhe titullar. Sot Jorgaqi gëzon titullin "Mjeshtër i Madh i Punës". Ai është autor botimesh letrare, skenarist filmash, autor botimesh shkencore dhe përkthyes .

Nasho Jorgaqi ka vendosur të hedhë dritë mbi tipet e karakteret e shkrimtarëve sh qiptarë. Rrëfimet e veta për ata që lëvruan letërsinë shqipe dhe bënë emër me veprat e shkruara, Jorgaqi i ka botuar tek "Koha e kujtimeve", shtëpia botuese "Ombra GVG". Si i mban mend ai Ismail Kadarenë, Dritëro Agollin, Dhori Qiriazin, Fatos Arapin, Kasem Trebeshinën, Mitrush Kutelin, Sejfulla Malëshovën, Drago Siliqin, Mehmet Myftiun, Jakov Xoxën, Nonda Bulkën, Ali Asllanin, etj. Bisedat intime, rrëfimet me zë të ulët, takimet miqësore, raportet e vështira, botimet e ndaluara dhe shkrimtarët problematikë, vijnë në një rrëfim që duket i sinqertë, teksa sheh se autori ka vendosur të tregojë edhe gabimet e veta, herëherë edhe paragjykimet për 'ata të brezit më të vjetër". Një vend të veçantë zë Lasgush Poradeci, si një personazh që Jorgaqi duket ta ketë pasur shumë për zemër. Më tej, prof.Nasho flet edhe për Vorea Ujkon, arbëreshin që i ka rrëfyer dashurinë e zemrës, atë të një prifti për një këngëtare. Jorgaqi nuk përmend emrin e këngëtares së njohur në intervistë, por inicialet L.K. Ndërkaq, në libër emri i saj bëhet më i qartë, ashtu sikundër dëshirat e Ujkos shprehur ndër poezi. Përveç intervistës së vyer të prof. Nashos, kemi shkëputur nga libri edhe një pjesë të rrëfimit të tij mbi Vorea Ujkon, një rrëfim që hedh dritë mbi ndjenjat e poetit arbëresh.
Çfarë motivesh ju shtynë të shkruani kujtimet?
Siç kam thënë edhe në parafjalën time, i kam shkruar kujtimet në këtë kohë pasi kjo mbase është koha më e përshtatshme. Vjen një ditë kur me kalimin e viteve njeriu bëhet një shtëpi kujtimesh. Kam ardhur në një moshë kur kam ç'të them, kam ç'të tregoj. Një pjesë e tyre janë personale, por pjesa më e madhe e tyre kanë interes shoqëror dhe më gjerë. Kur më lindi ideja për të shkruar kujtimet, u gjenda para problemit se si do t'iu qasesha atyre ngjarjeve që kam përjetuar në jetën time. Të shkruaja për veten ishte e vështirë, dhe mbase pa ndonjë vlerë të veçantë. Sipas arsyetimit tim, dolën dy argumente: së pari, sepse unë nuk kam luajtur ndonjë rol protagonist, qoftë në jetë, qoftë në punën time krijuese e studimore. Unë, siç e kam thënë, e quaj veten një korist në korin e kulturës e letërsisë shqipe. Së dyti, nuk u takoj atyre që kanë qenë dëshmitarë në ngjarjet e mëdha, siç ndodh me ndonjë nga miqtë e mi. Unë kam qëndruar në hije se kështu kanë qenë rrethanat dhe i tillë është karakteri e temperamenti im. Ndaj vendosa që të shkruaja për disa nga miqtë e mi e shkrimtarë të nderuar të letërsisë sonë, të cilët kam pasur fatin t'i njoh e të miqësohem me ta. Ky do të ishte një kontribut për njohjen e tyre dhe për historinë e letërsisë, por edhe për të krijuar një ide të përgjithshme për kohën time dhe të brezave që krijonin atëherë. Kështu, në kujtimet e mia, dhe kjo ndofta është një veçori e tyre, në radhë të parë flas për miqtë e mi, ndërsa vetja ime evokohet në raport me ta. Kjo ndodh sidomos me shkrimtarët e brezit të vjetër.
Përse zgjodhët pikërisht këta personalitete?
Po t'i shikoni me kujdes emrat e tyre, do të vini re që unë kam treguar në kujtimet e mia për shkrimtarë që kanë pasur probleme në jetën e tyre qytetare dhe krijuese. Kanë pasur edhe drama edhe pengje. Një pjesë nga ata nuk e quanin kohën e tyre atë kohë që unë e quaj kohën time, por kjo nuk më ka penguar t'i kujtoj e t'i përshkruaj me respekt e nostalgji, bile me venerim, parë në një plan human dhe vlerësues. Nuk më ka penguar as fakti që i takonim brezave e formimeve të ndryshme, karaktereve e bindjeve të ndryshme. Kjo nuk na ka penguar të komunikojmë, të bashkëpunojmë, e c'është më e rëndësishme, të miqësohemi. Madje disa prej tyre i kam pasur edhe miq konfidentë, e kjo them se i jep vlerë e vërtetësi kujtimeve.
Kjo tregohet edhe me faktin se në rini nuk e gjykonit kohën në të cilën jetonit, përkundrazi kishit ëndrra...
Ky është një problem tjetër. Ishte problem i gjithë brezit tim. Ndaj jo rastësisht e kam filluar rrëfimin e kujtimeve me brezin tim dhe nga kjo pikëpamje kam marrë vetëm fillimet e këtij brezi, hapat e para, se si ne nisëm të debutonim në letërsi. Ne qemë produkt i asaj kohe dhe ishim të edukuar me frymën e saj. Vinim nga krahina të ndryshme të Shqipërisë. Shumica qemë nxënës ose studentë, një pjesë adoleshentë. Kështu nisi krosi ynë drejt letërsisë. Atëherë dilte një gazetë, "Letrari i ri", që u bë tribuna jonë. Kjo gazetë dhe disa gazeta të asaj kohe kishin një rubrikë që quhej "Posta e redaksisë", ku shkrimet tona vlerësoheshin përmes përgjigjeve që jepte Posta. "E morëm shkrimin dhe na pëlqeu, ose jo, do e botojmë ose jo" dhe bënin edhe vërejtje e kritika serioze. Atë kohë unë jetoja në konviktin e gjimnazit të Shkodrës, pra bëja jetë kolektive, dhe kur më dilte emri në gazetë sa gëzohesha kur ata shkruanin mirë për mua, aq dëshpërohesha kur më kritikonin. Kështu bëhesha objekt diskutimi nga shokët. Sigurisht këto kritika na bënin mirë. Para se të shkruaja kujtimet m'u desh t'a rishikoja "Letrarin e ri" dhe aty ndesha përgjigjet e Postës për mua, Dritëroin, Dh. Qiriazin, F. Krajën etj. Më i riu nga ne, që do të dërgonte vjershat e para e që do t'ia rrëzonin, ishte Ismail Kadareja, atëherë 12 vjeç, ndonëse më pas do ta cilësonin një emër premtues në fushën e letërsisë.
Pra, kontakti ynë me shtypin, botimi i shkrimeve në gazeta dhe dialogu me to ishte njëfarë shkolle për ne që bënim hapat e para letrare.
Cilët nga emrat e atyre që më vonë u bënë shkrimtarë njohët në atë kohë?
Njoha Drago Siliqin, Mehmet Myftiun e Dhori Qiriazin që i kisha në konvikt. Por ama nuk njihja Dritëro Agollin, Naum Priftin e as Kasem Trebeshinën, me të cilët u njoha më vonë. Brezi im do të ndjente mirëpritjen e opinionit dhe përkujdesjen e shtetit të ri, i cili i jepte rëndësi primare propagandës. Na edukoi me idealet e kohës, prej të cilave do të çmoja idealet e luftës dhe përpjekjet që rindërtuan vendin dhe emancipuan shoqërinë shqiptare. Këto unë i çmoj edhe sot e kësaj dite. Në këto kujtime unë rrëfej për brezin tonë deri nga mesi i viteve 1950. Atëherë kur ishim në fillim të fillimeve. Mendoni sa emocionues ishte botimi i shkrimeve tona të para. Asnjëherë nuk kam arritur të ndjej të njëjtin emocion si në atë kohë. Tani kam botuar gati një raft të tërë me libra dhe jo se nuk kam emocione, por emocionin që kam provuar kur shihja emrin tim në gazetat e kohës si "Letrari i ri", "Zëri i rinisë", apo tek "Drita", qe një gëzim që nuk përsëritet më. Pas kësaj etape, nëse mund ta quaj kështu, do të vinte etapa kur ne do të dilnim para lexuesit me libra. Drago Siliqi, Mehmet Myftiu dhe Selman Vaqarri do të ishin të parët. Selman Vaqarin do ta kisha idhull një kohë, sepse për tre katër vjet botoi 6 libra. Unë nuk do të isha nga të parët, sepse pata një lloj shpërndarjeje në punën time, isha në kërkim të vetvetes. E fillova me poezi dhe pastaj ndonjë tregim, më tej i lashë dhe u mora me kritikë letrare. Më në fund e gjeta veten në prozën e gjatë e të shkurtër. Kështu botova librin tim të parë, novelën "Dashuria e Mimozës" në vitin 1960, e cila u prit mirë, sidomos nga rinia. Unë trajtoja në të një temë deri diku të guximshme, sepse vija në qendër të novelës dashurinë. Në atë kohë dashuria nuk ishte fort e rekomandueshme, ishin temat politike e sociale. Kishte poezi e tregime për dashurinë, por një vepër që t'i kushtohej e gjitha asaj nuk kishte. Ky qe avantazh në suksesin e librit. Ai pasqyronte realitetin e rinisë shqiptae në atë kohë, sepse nuk ishte e lehtë të triumfonte dashuria mes një të riu fshatar dhe një vajze nga qyteti, siç e përshkruaja unë. Brezi ynë arriti të botojë libra me vlerë dhe kjo qe një gjë e rëndësishme, një fenomen që tregonte për prurje talentesh në letërsinë shqipe. Prej këtij brezi dolën shkrimtarë të shquar, si Ismail Kadare, Dritëro Agolli apo Dhori Qiriazi, Fatos Arapi, Kasem Trebeshina etj. Emra që e çuan përpara letërsinë shqipe, zëra krejt të veçantë, pa të cilët s'mund të kuptohet letërsia jonë.
Ju ndaleni gjatë tek Lasgush Poradeci, Sejfulla Maleshova etj...
Siç e keni vënë re, ndonëse unë jam marrë me brezin tim, jam përqendruar më shumë në shkrimtarët e brezit të vjetër. Atëkohë bashkëjetonin e bashkëkrijonin disa breza. Ishte brezi i Rilindjes, i Pavarësisë dhe ai i yni, që i takonim një kohe krejt tjetër. Nga brezi i Rilindjes krijonin akoma Ali Asllani, Milto Sotir Gurra. Pastaj ishte brezi i viteve '20 me në krye Lasgushin. Ky qe fat, jo se ne kishim ndonjë entuziazëm të madh, sepse sipas botëkuptimit të kohës këta dukeshin të kapërcyer. Megjithatë, kishim respekt, ndonëse nuk ndjeheshim të lidhur shpirtërisht. Ne ishim më të lidhur me
shkrimtarët e viteve '30, si Migjeni, një zë novator, një talent i fuqishëm që kish sjellë risi nga letërsia moderne evropiane. Ne ndjeheshim të afërt dhe me ata shkrimtarë që vinin nga Lufta për çlirim, si Dhimitër Shuteriqi, Shefqet Musaraj, Fatmir Gjata etj. Nga ana tjetër, të orientuar nga ideologjia e kohës, ne kishim dhe modele të letërsisë së huaj, veçanërisht asaj sovjetike. Isha me fat që pasi mbarova studimet u emërova në Shtëpinë botuese "Naim Frashëri". Atëherë dy ishin vatrat ku krijohej letërsi, Lidhja e Shkrimtarëve dhe Shtëpia botuese. Këtu unë bëra një shkollë të dytë, sepse do të punoja e do të bashkëpunoja me figura që, për rrethanat politike të kohës, nga shkrimtarë ishin bërë përkthyes, si Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Sotir Caci, Vedat Kokona, Skënder Luarasi etj. Kjo më dha mundësinë të përfitoja prej tyre, sidomos nga pikëpamja gjuhësore dhe formimi letrar. Bashkëpunimi dhe miqësia që pata me ta më la kujtime të paharruara dhe me vlerë, një pjesë të të cilave i kam hedhur në letër, në një ditar që mbaja asokohe. Këto pastaj më ndihmuan në kujtimet që shkrova.
Cilat janë burimet e kujtimeve tuaja për figurat që evokoni e tregoni?
Burimet vijnë kryesisht nga jeta ime nëpër vite. Një jetë që u pleks me jetën e disa brezave, siç thashë, që u shtri në disa vatra artistike e shkencore, në disa mjedise heterogjene, ndaj dhe kujtimet e mia u populluan nga jo pak figura të rëndësishme të kulturës sonë, të cilat qenë të natyrave dhe karaktereve të ndryshme, të profileve të larmishme intelektuale. Sigurisht, raportet e mia me këta individë të shquar qenë në radhë të parë njerëzore e shoqërore, por dhe profesionale, që kishin të bënin me letërsinë dhe shkencën. Nga kjo pikëpamje, ato do të përbënin përvoja të pazëvendësueshme. Sado që distanca kohore dhe nostalgjia mund dhe t'i idealizojnë në një farë mënyre, gjykuar gjakftohtësisht, ato kanë mbetur në thelb vlera në jetën time. Dhe tani kur rri e mendoj dhe i evokoj këta miq të paharruar, që ikën nga kjo jetë, ndjej mall dhe më zgjohet respekti dhe mirënjohja që ruaj për ta. Ju keni pasur fatin të njihni shumë figura të nderuara, nga u nisët për t'u ndalur tek disa? Në pamundësi për t'i sjellë të gjithë në kujtimet e mia më është dashur të marr vetëm disa, ndoshta nga më përfaqësuesit, që u përgjigjeshin kritereve të mia. Dhe kështu u krijua kjo galeri modeste personalitetesh me emër. Kuptohet se sa të vështirë e pata t'i veçoj duke pasur parasysh se ata objektivisht qëndronin para meje si të barabartë midis të barabartëve. Pra, pa asnjë paragjykim apo tendencë. Natyrisht përparësi do të merrnin ato figura për të cilat ruaja më shumë kujtime dhe i njihja më mirë. Sepse njohja kalonte nga rrokja në përgjithësi e figurës për të arritur në konkretizimin e prekshëm të saj. Dhe konkretizimi realizohet përmes ngjarjesh e situatash, detajesh e mbresash që i kishin qëndruar kohës, kur dihet se sa e pamëshirshme është koha. Nga ana tjetër, iu shmanga paraqitjes në përgjithësi, komenteve dhe opinioneve, duke u përqendruar te karakteri, bota shpirtërore, vlerat njerëzore e intelektuale, por dhe te cenet e huqet, për t'i dhënë sa më njerëzore.
Sa ndryshonin ata nga njëri-tjetri?
Kuptohet që secili nga ata kishte personalitetin dhe individualitetin e tij që kishte të bënte me prejardhjen dhe moshën, me formimin dhe aftësitë, me karakterin dhe temperamentin. Dhe unë që i takoja brezit të ri nuk do ta kisha të lehtë të hetoja e pikasja, t'i rrokja, por jo të pamundur. Dhe kjo vihet re në kujtimet e mia. Kësisoj, rruga për te Lasgushi do të ishte me zik-zake, plot kundërthënie, teksa ndryshe dukej e ndryshe ishte në të vërtetë. Duhej të tregoheshe i vëmendshëm dhe i durueshëm, sepse ai nuk të jepej kollaj. Natyra e tij si njeri dhe artist ishte komplekse. Kurse me Ali Asllanin e pata më të lehtë. Ai ishte natyrë e hapur, e sinqertë, njeri i butë e delikat, tepër i sjellshëm dhe çuditërisht i komunikueshëm me brezin e ri. Ndonëse ishte më i moshuari nga poetët e gjallë, ai nuk vihej në rolin e mjeshtrit, po tregohej modest e i afrueshëm deri dhe intim. Mitrush Kuteli qëndronte në mes të dyve. Drama e jetës dhe e artit që përjetonte, e bënte të përmbajtur, shpesh të mbyllur, nuk falte lehtë miqësi e aq më tepër rrallë të jepte konfidencë. Por kish situata e raste të veçanta që ai hapej dhe shpërthente. Dhe atëherë e njihje vërtetë. Ndryshe do të ishte Nonda Bulka. Natyra e tij e çiltër, e gëzuar, humori i hollë e i mençur të bënte të harroje moshën, diferencat e përvojës dhe kulturës dhe të ndjeheshe shok e mik me të. Me Sejfulla Maleshovën, për arsye të ndryshme, raportet do të qenë zyrtare, përjashto raste të rralla kur krijoheshin rrethana dhe hapeshin shtigje komunikimi dhe hynte në mes një farë intimiteti. Ishte hijerëndë dhe tepër serioz, fjalëpakë dhe kjo i vështirësonte marrëdhëniet përtej punës. Jeta prej militanti revolucionar, detyrat e rëndësishme që kish kryer gjatë luftës dhe pas çlirimit, persekutimi nga shteti i vet s'kish si të mos e hermetizonin natyrën e tij. I përafërt me Maleshovën do të qe Selman Riza jo vetëm për të kaluarën politike, por dhe për pozitën delikate qytetare në shoqërinë bashkëkohore dhe për nga natyra e shpirti polemizues. Duke u afruar në kohë, Jakov Xoxa do të bënte lidhjen mes brezit të vjetër dhe brezit tim letrar. Ai i takonte letrarëve të ardhur nga Lufta Nacionalçlirimtare dhe qe i brumosur e i frymëzuar nga idealet e shoqërisë së re. Me Jakovin do të më bashkonte jo vetëm Myzeqeja, deri diku dhe afria e moshës, por dhe një miqësi e pastër dhe e sinqertë.
Në librin tuaj ju keni dhe figura të shquara nga kultura e diasporës.
Po, në librin tim zënë vend dhe disa personalitete të kulturës sonë të diasporës. Nuk mund të mos i përfshija me këtë rast një varg kujtimesh me vlerë që ruaja prej tyre. Ata janë përfaqësues të disa vatrave të njohura të kolonive shqiptare,që njihen për ruajtjen e identitetit të tyre përmes gjuhës dhe kulturës. I tillë ishte poeti i shquar arbëresh Vorea Ujko, studiuesi dhe letrari arvanitas Aritidh Kola, apo poeti dhe kompozitori Shime Deshpali nga Arbneshi i Zarës në Dalmaci. Ata jetonin në kujtimet e mia të gjallë dhe unë s'mund t'i mbaja brenda vetes. Prandaj ia dhashë lexuesve. Mund të na përmendni disa episode që përfshihen në kujtimet tuaja?
Ato janë të shumta dhe lexuesi do të njihet me to kur ta marrë librin në dorë. Secili nga personazhet e kujtimeve të mia zbulohet përmes situatave e rrethanave që unë i kam përjetuar drejtpërdrejtë në raport me ta. Të tilla janë episodet e Lasgushit kur punonim në shtëpinë botuese "Naim Frashëri" dhe që dallonte nga të tjerët për natyrën krejt të veçantë. Mbaj mend që kur prezantova me disa poetë kosovarë, ai u gëzua dhe tha me një ton që s'merrej vesh: "Domethënë të gjithë qenkeni poetë?! Shumë poetë paskesha Kosova! Ah, Kosovë, Kosovë, ti që ke nxjerrë ngaherë trima, tani nxjerr poetë?" Kurse boshti i bisedave të Ali Asllanit ishte dashuria dhe kryefjala që përsëriste shpesh qe shprehja "Amore e felicita". Më kujtohet vjersha e fundit që më dha para se të largohej nga jeta, në të cilën ai u drejtohej vajzave me vargje të tilla: "Tërë jetën ju ndoqa pas, dhe tani që po iki më ndiqni ju. Mitrush Kuteli gjithë dramën që përjetonte e shprehte me fjalët: "Unë jam një ish shkrimtar", për shkak se veprat e tij për një kohë nuk botoheshin dhe kritika heshtte për të. Nonda Bulka, aq i njohur dhe i çmuar për humorin e tij të mençur e të hollë në shkrimet e veta, do të ishte i tillë edhe në jetë. Me natyrën e çiltër, profesori 40 vjeçar i fitoi zemrën nxënëses së tij 18 vjeçare, që bëri bujë në atë kohë. Po kaq interesante është dhe dashuria që i ra në kokë poetit arbëresh Vorea Ujko, ndonëse prift katolik, për një këngëtare të bukur që njohu në Tiranë dhe që ishte gati ta hiqte veladonin e predikuesit vetëm për t'u martuar me të. Të gjitha këto e plot të tjera të shtjelluara gjatë e gjerë lexuesi do t'i gjejë në librin tim të kujtimeve.



Cilat janë disa nga vështirësitë që ndeshët ju në hartimin e kujtimeve?
Kujtimet më shumë se me historinë kanë të bëjnë me jetën e gjallë. Kështu dhe unë nuk kam bërë histori, por kam evokuar ngjarje dhe mbresa të personalizuara në disa prej njerëzve të shquar të kohës sime, që vijnë si dëshmi të mijat për ta dhe që kanë vlerë për lexuesin e sotëm e sidomos për brezat e rinj. As jam vënë në rolin e biografit, por jam përpjekur të përvijoj profile e portrete të tyre nga njohja dhe këndvështrimi im. Por nuk duhet harruar se hedhja në letër e kujtimeve rrezikohet nga subjektivizmi, nga harresa, nga shtrembërimi padashur i hollësive, nga aktualizimi. Gjëja më e rëndësishme është të mbahesh fort pas së vërtetës, ta japësh atë përmes unit tënd, duke paguar sa më pak haraç e duke bërë më pak firo. Në këtë rrugë jam munduar dhe unë të eci. Të jem sa më shumë i sinqertë, i hapur, i saktë, pa sajuar, pra pa bërë letërsi të mirëfilltë, por duke i mbetur besnik të vërtetës reale përmes dokumentimit të drejtpërdrejtë. Për këtë unë kam shfrytëzuar ditarët e mi, letërkëmbimin, shënimet e kohës, kam konsultuar shtypin dhe disa herë edhe burime arkivore. Asnjëherë s'i kam lejuar vetes të bëj "operacione kirurgjikale" në kujtimet e mia, siç thotë nobelisti E. Canetti.
Pra, jeni i kënaqur me kujtimet që keni shkruar?
Deri diku, sepse nuk kam arritur t'i them të gjitha deri në fund dhe t'i shpreh me atë nivel që e meriton kujtimi i tyre. Por gjithsesi, ndjehem i lehtësuar që i nxora nga vetja dhe po i bëj publike. Ishte ky një detyrim shpirtëror, por dhe shoqëror, pasi kujtimet që ruaja brenda qenies time nuk kam të drejtë t'i marr me vete, pasi ato nuk më takojnë vetëm mua, por dhe të tjerëve. Tani pres jo pa emocion fjalën e lexuesve.

Nasho Jorgaqi dhe fenomenologjia e një epoke

Nga Ilir Yzeiri

(Për librin “Koha e kujtimeve”, Ombra GVG 2012)

Kam disa kohë që kërkoj të gjej një titull për të përmbledhur në një të vetme personalitetin e shkrimtarit, studiuesit dhe pedagogut të shquar të letërsisë shqiptare Nasho Jorgaqi dhe e kam pasur të pamundur, sepse koha në të cilën jetojmë nuk të josh as të nxit që të hysh me mendje të kthjellët në hapësirat e shkretuara të memories kolektive për të qëmtuar aty copëza drite në mënyrë që të arrish më pas të ndërtosh një imazh të plotë për historinë e letërsisë shqiptare. Në këta njëzetë vjet të tranzicionit shqiptar Nasho Jorgaqi është ndoshta i vetmi personalitet i kulturës shqiptare që ka vijuar të bëjë të njëjtën punë, ka vijuar të njëjtin ritual; me një biçikletë ai del nga shtëpia dhe ose do të drejtohet në Bibliotekën Kombëtar ose te Friends Book House ose te shtëpia botuese e radhës dhe më pas, aty nga pasditja, me miqtë e vjetër duke pirë një kafe. Rrallë kam takuar njeri që në gjithë këta vjet tranzicion të mos jetë shkëputur për asnjë çast nga puna që ai di ta bëjë më mirë, nga hulumtimi dhe botimi i librave. Më kujtohet para disa kohësh edhe i ndjeri Robert Shvarc, përkthyesi i famshëm dhe poeti delikat, pas vitit 1990, përpiqej të çonte të njëjtën jetë, të bënte të njëjtën punë. Duke u munduar të gjej një titull apo një imazh për Nasho Jorgaqin, më erdhi ndërmend vargu i Lasgushit, “Fluturoi dhe shtërgu i fundit”. Me të vërtetë personalitete të kulturës si Nasho Jorgaqi janë një pasuri e madhe e kulturës shqiptare, dhe e rrallë gjithashtu. Ndërsa libri i tij “Koha e kujtimeve” është një nga librat e çmuar të historisë letrare dhe e ridimensionon procesin e letërsisë shqiptare në vitet 1944-1990. Në këtë libër autori është munduar të rindërtojë biografinë e panjohur në shumë anë të Lazgush Poradecit, Ali Asllanit, Sejfulla Malëshovës alias Lame Kodrës, të Mitrush Kutelit, Nonda Bulkës, të “murgut” të manastirit të letërsisë Jakov Xoxe, ashtu siç është përpjekur të na vizatojë burrërinë intelektuale të Selman Rizës apo besnikërinë e shokut besnik të “Tre shokëve” Robert Shvarc. Një pjesë tjetër më vete zënë edhe kujtimet për shkrimtarin arbëresh Voreo Ujko apo Shime Deshpali e më gjerë akoma për miqtë poetë arbëreshë apo për arvanitasin e Greqisë Aristidh Kola si dhe “takimet” me Nazim Hiqmetin me Nastradin e Hoxhën apo vizita në shtëpinë muze të Çehovit. Nasho ta. Jorgaqi në këtë libër, në hyrje të tij i ka kushtuar natyrisht një vend të posaçëm edhe jetës së tij. Aty ai thotë se “vjen një moshë kur vetja të duket se është kthyer në një shtëpi të mbushur me kujtime.” E thënë me termat e kritikës moderne ky është fenomeni i famshëm e fenomenologjisë letrare. Brenda secilit nga ne ndodhet bota që kemi jetuar. Mirëpo që të mund ta nxjerrësh atë jashtë, që ta bësh reale duhet që të kalosh përmes fjalës, pra duhet ta kthesh në ireale. Dhe Nasho Jorgaqi e ka talentin që të rrëfeje më një lehtësi të madhe dhe me një shije të hollë jo vetëm jetën e tij, por edhe historitë e jetës së autorëve apo të personaliteteve më të shquara të kulturës shqiptare me të cilët ai ka bashkëjetuar e bashkëpunuar në gjysmën e shekullit të kaluar. Personazhet e kujtimeve të librit të Nasho Jorgaqit janë ata që kanë zënë vend në hierarkinë më të lartë të letrave shqipe. Ndaj interesi për të njohur e ditur jetën e tyre është i paçmuar veçanërisht për studiuesit e letërsisë, por edhe për lexuesit e gjerë. Nasho Jorgaqi në këtë libër ka ditur të qëmtojë e më pas të tregojë me stil të hollë dhe me ngjyrë të veçantë tiparet më thelbësore të secilit prej këtyre personaliteteve.

Dëshmia për instalimin
Libri çelet me “Parafjalën” e autorit që ka rolin e hyrjes, pastaj vijon me një kapitull ndër më të rëndësishmit e letërsisë dokumentare të shkruar deri tani. Është fjala për kapitullin “Kthim në fillesat letrare të brezit tim” ku autori për herë të parë ndërton historinë letrare të viteve 1945 deri në mes të viteve ’50. Kjo periudhë të cilën unë e kam quajtur periudha e instalimit të realizmit socialist është kyç për të kuptuar rrjedhat e mëpasme të zhvillimit të letërsisë dhe kulturës shqiptare. Nasho Jorgaqi me skrupulozitetin e njohësit të thellë të letërsisë dhe me talentin për të vizatuar portrete, ambiente, për të dhënë polemika e për ta paraqitur atmosferën e kësaj kohe, na ka dhënë këtu një imazh gati të gjallë të këtij procesi. Rrëfimi nis nga Shkodra, sepse autori në vitin 1947 shkon në atë qytet për të vijuar studimet e mesme. Ai e vizaton me ngrohtësi të veçantë këtë qytet dhe megjithëse terrori komunist kishte nisur të binte mbi klerin katolik, institucionet kishtare dhe ato kulturore ishin ende dhe autori me një vizatim të shpejt bën gjithë historinë e letërsisë shqiptare të fundit të Rilindjes dhe të pavarësisë duke përmendur jo vetëm kishat apo shtypshkronjat, por edhe organet e famshme si “Hylli i dritës” e ndonjë tjetër. Më pas ai i përmend gati të gjithë autorët e shquar të klerit katolik që rindërtuan apo themeluar akademinë e mendimit dhe të kulturës shqiptare që nga Mjeda e Fishta, pastaj Koliqi apo dramaturgu Ndre Zadeja, përkthyesi Lazër Shantoja, prozatori Anton Harapi e me radhë Martin Sirdani, Bernardin Palaj, Benedikt Demaj, Justin Rrota e shumë etë tjerë. Autori nuk harron të përmendë edhe poetin Arshi Pipa, kritikun Muzafer Pipa, poetin Zef Zorba apo kritikun e prozatorin Qemal Draçini. Rindërtimi i Shkodrës kulturore dhe artistike, i Shkodrës perëndimore është një nga vlerat e posaçme të librit. Pastaj vjen jeta në Tiranë dhe këtu autori vizaton me penelata të shpejta e të qarta atmosferën kulturore të Shqipërisë pas ndryshimit të madh që kishte ndodhur, pas instalimit të realizmit socialist. Në gjithë këtë rrëfim më ka tërhequr përshkrimi i atmosferës qoftë për problemin e gjuhës shqipe të standardizuar, qoftë edhe përshkrimi i mjedisit letrar në fazën e parë të zhvillimit të letërsisë shqiptare e cila këtej e tutje do të quhej letërsi e re apo letërsi e realizmit socialist. Autori flet për Kuvendin e tretë të Lidhjes dhe për dënimin e Sejfulla Malëshovës atje, por ajo që tërheq vëmendjen është viti 1954. Në fakt ky vit shënon edhe fundin e instalimit të procesit të realizmit socialist. Është hera e parë që dokumentohet kjo ngjarje kulturore me peshë në historinë e letrave shqiptare që ka për protagonistë tre personazhe Kasëm Trabeshinën Mark Ndojën dhe Mehmet Myftiun. Nasho Jorgaqi shprehet se ishte hera e parë që tre komunistë të bindur ngriheshin kundër vijës zyrtare në letërsi e arte dhe kërkonin që arti dhe letërsia të mos ishte propagandë, por të merrej me temat e përjetshme të letërsisë me dashurinë e vdekjen, me jetën dhe humbjen. Ai ka paraqitur me mjeshtëri portretet e Trebeshinës, të profesor Ndojës dhe të mikut të tij Mehmet Myftiut. Në gjithë këtë rrëfim ajo që të bën përshtypje është ndershmëria intelektuale dhe paraqitja e këtij procesi si një rrjedhë e paracaktuar. Autori nuk merr asnjë pozë apo nuk devijon asnjë fakt. Ai, në më shumë se një rast, thotë se unë vetë e kisha të vështirë ta kuptoja këtë qëndrim të këtyre tre shkrimtarëve, sepse indoktrinimi me “letërsinë e re” me artin e “ ri” ishte shumë i madh, megjithëse më pëlqente të dëgjoja dhe të besoja në ato që thoshin ata. Kjo mëdyshje e një brezi të tërë që e zhvilloi krijimtarinë në vitet e socializmit është paraqitur nga Nasho Jorgaqi me një ndjeshmëri e vërtetësi prekëse. Faqet ku përshkruhet më pas njohja dhe ardhja e Kadaresë në letërsinë shqiptare janë gjithashtu nga më të bukurat. Ai me talentin e studiuesit dhe të shkrimtarit si dhe duke shfrytëzuar shënimet e mbajtura nga koha kur është njohur me Kadarenë, ka arritur të vizatojë portretin e shkrimtarit që do të ndryshonte krejtësisht letërsinë shqiptare dhe do t’i jepte në pjesën më të madhe portretin e tij letrave shqipe. Duke bërë portretin e Kadaresë ai ka nënvizuar me mjeshtëri një fakt. Kadare edhe vetë erdhi me bindjen se “ne duhet të krijojmë një letërsi krejt tjetër”. Ai si të thuash e çmontoi traditën e ngurtë e provinciale të letërsisë dhe krijoi një traditë që do të mbante më pas sharmin dhe performancën e tij.

Monumentet në periferi
Profesor Nashoja siç e thërrisnim edhe ne në fakultet është ndoshta sot nga personalitetet më erudit i letërsisë shqiptare. Ai është ndër të rrallët që njeh gati me themel sidomos letërsinë dhe kulturën, dokumentet, faktet, ngjarjet, personazhet dhe gjithçka që lidhet me anën shpirtërore të jetës shqiptare nga fundi i shekullit XIX, fillimet e shekullit XX e deri më 19990. Nuk ka asnjë detaj që ai të mos e njohë qoftë nga tradita e shtypit, librave, shkrimtarëve, qofshin këta në diasporë, në Stamboll apo në Bukuresht, te arbëreshët e Italisë apo në Zarë. Ai është i vetmi ndoshta që ka në memorien dhe në bibliotekën e tij gjithë këtë traditë të kulturës së letrave shqipe. Nasho Jorgaqi sidomos me veprën e tij monumentale për Fan Nolin, është shembulli më i plotë i personalitetit numër një të letërsisë dokumentare shqiptare. Duke qenë kështu, pasioni i tij për të ndërtuar biografinë dhe jetëshkrimin e personaliteteve të kulturës shqiptare që ai i ka njohur, plekset edhe me talentin e shkrimtarit dhe ligjërimi në këtë rast bëhet i ngrohtë e të ngjan sikur po lexon rrëfimet klasike të letërsisë së Dikensit apo të Tolstoit. Edhe në këtë libër portretet e Ali Asllanit, vizatimi i tij në çastet lirike të jetës e plotësojnë më së miri imazhin për këtë poet të famshëm si këngëtar i gëzimit të jetës. Portreti absurd e kontrastues, sjelljet surealiste të Lasgushit, Nasho Jorgaqi i ka dhën me një mjeshtëri që mund t’i hyjë në punë çdo piktori apo skulptori që do të dëshironte të ndërtonte protetin e tij në të ardhmen. Ndërsa faqet për Mitrush Kutelin dhe marrëdhëniet e tij gati vëllazërore me Sterjo Spassen janë nga më të bukurat në libër. Ti si lexues mbushehsh me trishtim kur autori dëshmon se Mitrush Kuteli, për shkak të mënjanimit tragjik që po i bënte regjimi, e shpallte veten ish-shkrimtar dhe se kishte vendosur të mos shkruante më. Ky martirizim i këtij gjeniu të prozës shqipe paraqitet në libër me një emocion të veçantë dhe profesor Nashoja ka qëmtuar si dokumentet ashtu edhe ngjarjet që e paraqitin me një dritë të trishtë portretin melankolik të Mitrush Kutelit. Të njëjtën magji kanë edhe portretet e Voreo Ujkës apo të Selman Rizës, por vizatimi i portretit të Jakov Xoxës dhe njohja me të janë një roman më vete dhe mund të qëndrojnë si një prozë e veçantë.

Këto munomente që të duket sikur rrinë në periferi të një qyteti me zhurmë dhe harraq janë shkundur e pastruar nga pluhuri dhe janë vendosur në një dritë të mrekullueshme dhe ti ke mundësi që nëpërmjet këtij libri të shohësh udhën e mrekullueshme, por edhe me kontraste tragjike që kanë bërë figurat e dalluara të letërsisë shqiptare. Si në një film ti mund të shohësh në këtë libër të profesor Nasho Jorgaqit historinë e një brezi që jetoi dy epoka, në të cilat njerëzit dhe personalitete u përplasën me dy apo më shumë shkolla të menduari, ku të gjithë paguan dhe që të gjithë, po ashtu, na lanë pas një tradite dhe një histori që, siç e rrëfen Nasho Jorgaqi në këtë libër, të ngjan se është historia moderne e cilitdo komb të qytetëruar e perëndimor, të cilin fati e përplasi politikisht nëpër skaje të historisë që kapluan shekullin që lamë pas. Libri “Koha e Kujtimeve” i Nasho Jorgaqit së bashku me “Kohë e pamjaftueshme” të Helena Kadaresë, “Kujtimet e një europiani” të Jusuf Vrionit, “Endur në tisin e kohës” të Vedat Kokonës, apo “Intervistë me vetveten” të Petro Markos përbëjnë ndihmesën më të vyer për historinë e letërsisë shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit të 

Nasho Jorgaqi, një libër mbi anatominë e kulturës shqiptare

Ilir Yzeiri

Ende pa u shuar jehona e librit me kujtime “Koha e kujtimeve” (2011),Nasho Jorgaqi vjen para lexuesve me përmbledhjen me artikuj e studime “Hire dhe shpalime historike”. Libri ndahet në gjashtë pjesë, apo kapituj, apo sythe që lexuesi mund t’i emërtojë si të dojë. Kapitulli i parë “Hire letrare” përmbledh analiza dhe komente e interpretime për gjini e autorë të ndryshëm. Këtu janë me një rëndësi të posaçme sidomos dy monografitë e vogla për lirikën shqiptare e për prozën. Autori bën një udhëpërshkim nga fillesat e lirikës shqiptare deri në vitet ’30 duke filluar me Buzukun, Budin apo Bogdanin e duke ardhur deri të Gaspër Pali apo Lasgush Poradeci. Në këtë syth tërheq vëmendjen analiza për shqipërimet e panjohura të rubairave të Omar Khajamit nga Sejfulla Malëshova (një pjesë të tyre autori i sjell edhe në libër), si dhe konsideratat për imazhin e Nolit përmes librit me fotografi botuar në nder të tij dhe me fotot e tij. Një vend të dukshëm zënë gjithashtu edhe analizat për vargjet e kujt, do të pyesni ju? Të Eqrem Çabejt. Pikërisht këtu ai ka përfshirë edhe një studim të hollësishëm për jetën dhe krijimtarinë e një poeti thuajse të panjohur. Ai quhet Muhamet Ademi dhe askush nuk e di se Ademi ka qenë bashkëkohës i Arshi Pipës e Gaspër Palit, se ka qenë një ndër të rinjtë e talentuar shkodranë të viteve ’30. Mirëpo, pas ardhjes së komunistëve, ai largohet nga Shkodra dhe humbet në Kërrabë, në fshat e punon si mësues matematike. Vetëm pas viteve ’90 ai zbulon dhe dorëshkrimet dhe poezitë që kishte shkruar në fletore e fletore pafund. Prej tyre Nasho Jorgaqi përzgjedh një vëllim, të cilin e boton bashkë me familjen e Ademit dhe i kushton atij një minimonografi për jetën dhe veprën. E bën kështu të pavdekshëm Muhamet Ademin. Ndërsa paraqitja e Jani Lilit është ndoshta zbulimi më i madh dhe ndihmesa e pazëvendësueshme që Nasho Jorgaqi i bën kulturës shqiptare. Kur ti lexon përshkrimin që autori i bën jetës dhe veprës së Janis Lilit, detyrohesh me çdo kusht që ta njohësh e ta lexosh atë. Dhe kur ti e lexon librin “Ballkani i dehur” bindesh se je përpara një shkrimtari klasik që rri me dinjitet në krah të Migjenit, Kutelit e Koliqit. Në kapitullin apo sythin e dytë “Shpalime historike”, Nasho Jorgaqi ka përfshirë qëmtime dhe analiza për dukuri të kulturës shqiptare që ose nuk njiheshin më parë, ose nuk ishin ndriçuar aq sa duhet. Ndër ato dukuri që ndriçohen më mirë, janë konsideratat e reja për ndihmesën e Nolit në marrëdhëniet shqiptaro-amerikane, ashtu siç janë ndriçuar në një dritë më të plotë ndihmesat e arbëreshëve të Italisë në Pavarësinë dhe bashkimin e Italisë. Ndërsa sythi i tretë, që mban titullin “Portrete”, është ndërtuar me analiza dhe hulumtime të panjohura për figura e personalitete të dalluara të kulturës shqiptare. Kjo pjesë çelet me shkrimin për figurën e profetit Muhamet të vizatuar nga Noli si për të na kujtuar edhe njëherë jo vetëm gjerësinë intelektuale të Nolit të madh, por edhe mirënjohjen e ndërsjellë që kanë shqiptarët për besimet fetare dhe profetët e tyre, të cilët dinë t’i çmojnë edhe si pasuri të historisë njerëzore. Ndërkaq, si një hulumtues i palodhur që duket se mban ngritur antenat që kapin çdo sinjal që ka lidhje me vendndodhjen e pjesëve të panjohura të trupit të kulturës shqiptare, ai të befason me Niazi Sulçen, një studiues kosovar, që sjell për herë të parë dëshmi autentike për jetën e Sami Frashërit, për stilin e tij të punës, për sjelljen e tij në një ditë të zakonshme, për banesën, bibliotekën, ushqimin që ai përdorte. Kapitulli apo sythi i katërt “Ex libris” na dëshmon përsëri për vëmendjen e madhe të autorit për botimet që ndihmojnë kulturën shqiptare. Ai shkruan për librin me kujtime të Aleks Budës, botuar nga e bija e historianit dhe personalitetit të madh e shtyhet më pas te botimi i Pëllumb Xhufit për Voskopojën apo te libri i Sofokli Lazrit për Ramize Gjebrenë e Zaho Kokën, për të kaluar më pas te monografia e Feride Paplekës për Dh. S. Shuteriqin. Më tej, ai shkruan se përveç Durheim, është edhe një zvicerane, përkatësisht Noelle Roger, që ka shkruar një libër me përshtypje për Shqipërinë, pasi e kishte vizituar atë disa herë nga viti 1912-1924.

Në sythin e pestë “Udhëtime dhe mendime” përfshihen reportazhe letrare nga udhëtimet që ka kryer autori herë në viset deradiane e herë në Ibrik-Tepe. Mirëpo udhëtimi në Qipro, në atdheun e perëndeshës së bukurisë, Afërdita, është një tekst brilant, ashtu siç është i ndier reportazhi letrar në kujtim të vajzave e grave fierake që, brenda një nate, me dhjetëra iu bashkuan Lëvizjes Nacionalçlirimtare. Në sythin e fundit, në atë të gjashtin, me titull “Dialog”, Nasho Jorgaqi ka përfshirë tri intervista të gjata dhënë shtypit shqiptar. Të tria janë me një interes të posaçëm për procesin krijues të autorit dhe, qoftë ajo për anën e padukshme të romanit “Mërgata e Qyqeve”, qoftë ajo për jetën e gjatë të tijën si studiues e shkrimtar, apo ajo e para në mbrojtje të Nolit, janë tekste me rëndësi për historinë e kulturës shqiptare, në të cilën Nasho Jorgaqi zë një vend të rëndësishëm. Ndërkaq, Nasho Jorgaqi përfaqëson tipin e studiuesit klasik që e shfaq profilin e tij në disa anë. Ai këtu shfaqet historian letërsie, aty të shfaqet shkrimtar, pastaj të duket si një arkeolog, pastaj diku tjetër si një miniaturist dhe pastaj edhe si gazetar. Pikërisht këtë profil e lashë për në fund, sepse në këtë libër është edhe një reportazh. Nasho Jorgaqi është ndoshta i vetmi gazetar që ka ndërtuar një rrëfim drejtpërdrejt nga vendi i ngjarjes. Dhe çfarë ngjarjeje? 11 shtator 2001. Në ditën që ndryshoi drejtpeshimi i globit, ai ka qenë pikërisht atje, në Manhatan, për të takuar Rrok Camajn, shqiptarin e famshëm që pastronte xhamat e Kullave Binjake. Bashkë me Viktor Gjikën do të realizonin një film dokumentar për shqiptarët në Amerikë. Po çfarë ndodhi më pas? Lexojeni vetë. Jam i sigurt se ky libër që përmbledh të gjitha gjinitë e llojet e shkrimit letrar, është një pasuri për kulturën shqiptare, për studentët e letërsisë, por është edhe një libër i bukur që të jep kënaqësi, që të jep shumë kënaqësi kur e lexon.