Poezitë origjinale të Budit - (Studim)

Nga Behar Gjoka

Krijimtaria poetike e Budit, e shtrirë në tre librat kryesorë, tashmë duhet shqyrtuar në nivelin e prurjes dhe origjinalitetit. Emërtimet se poezia e tij është e përkthyer, e përshtatur dhe origjinale, duhen shtjelluar vëmendshëm. Poezi të përshtatura, domethënë që janë pjesërisht të autorit, ku gjithsesi mbetet pezull pronësia.

Kërkimi në veprën poetike ku gjallojnë mbi 3.200 vargje, nga të cilat 3.133 janë në gjuhën shqipe dhe pjesa tjetër në latinisht, do të përbënte një objekt shqyrtimi interesant dhe të dobishëm. Në vazhdën e poezive të përshtatura futen dy poezitë e para të “Doktrinës së Krishtenë”. Megjithëse këto dy poezi janë shkruar më parë, siç bën me dije vetë Budi, nga Pal Hasi. Deri më sot askush nuk ka rënë në gjurmët e teksteve të Pal Hasit. Mungesa e tyre krijon vështirësi serioze për të interpretuar dallimet midis teksteve poetike të të dy autorëve. Më e bukura është se këtë problem e ka krijuar vetë Budi, për çka duhet t’i jemi mirënjohës, sepse me emocion dhe përdëllim e përmend në parathënien e librit të parë.

Në kuptimin artistik dhe stilistik këto poezi i përkasin Budit, si rishkrim poetik, natyrisht poezi me shtysë nga vargjet e Hasit.

Një grup më i madh i vjershërimit të poetit janë poezitë e përkthyera. Lidhur me këtë grupim të poezive ngrihen disa ledhe të larta, të cilat e pengojnë analizën dhe shtjellimin e tyre.

A - Nga cilat gjuhë i mori këto poezi shkrimtari ynë? Fakti që ka shkruar në latinisht, një pjesë të ndërhyrjeve në të tre librat, si dhe disa poezi tek “Rituali”, si dhe italisht relacionin për Kardinal Gocadinon, po ashtu edhe komente të autorit në dy librat e parë, formalisht tregon se dy gjuhët më të mundshme janë italishtja dhe latinishtja.

Midis këtyre dy gjuhëve, po të nisemi nga fakti që dy librat e parë, “Doktrina” dhe “Pasqyra”, janë marrë nga gjuha italiane, ka më shumë gjasa që edhe poezitë të jenë marrë nga kjo gjuhë.

B - Një çështje më vete përbëjnë librat dhe autorët ku P. Budi u mbështet për të përkthyer dhe hartuar poezitë e tjera. Megjithëse pati ndonjë rropatje të pangjashme siç është rasti i R. Elisies për t’ia shënuar paratekstin poezisë së dytë të “Doktrinës”, kjo poezi është shkruar më parë nga Pal i Hasit, e mandej është rishkruar nga Budi. Kërkimi i teksteve dhe parateksteve ku është bazuar poeti, megjithatë, mbetet në nivelin fillestar. Niveli i shqyrtimit të gjertanishëm e bën domosdoshmërish parësore çështjen e qëmtimit dhe gjetjes së teksteve të shfrytëzuara prej shkrimtarit.

 Porse, edhe në këtë situatë të ndërlikuar, nisur nga tekstet poetike të pranishme në librat e Budit, diçka mund të interpretohet. Kështu, poezia e tretë i kushtohet mëkatit të Adamit dhe Evës, dhe i përket Besëlidhjes së vjetër. Në grupin e poezive përkushtuar dy njerëzve të parë hyjnë edhe poezia e katërt, ku zbulohen pasojat e mëkatit të parë, si dhe poezia e pestë, që sendërton bashkëbisedimin sipëror të këtyre qenieve. Po ashtu, poezia e gjashtë lëvron motivin e këtij cikli, si përjetësi e mëkatit.

Këto poezi i përkasin “Dhiatës së Vjetër”, prandaj realisht është e pamundur t’i gjesh autorët ku është mbështetur poeti. Kënga e shtatë e “Doktrinës” paraqet “historinë” e vëllavrasjes, sipas Biblës, që siç përmend Budi në vargjet e tij: “Pasi shatë ndë ligjt plakë”. Edhe poezia e tetë duke trajtuar motivin e shpëtimit të njerëzve nga Noe detyrimisht përfshihet në krijimet e “Dhiatës së Vjetër”. Sa i përket këtij grupimi të poezive, mbetet për të rrëmuar dhe gjetur gjuhën nga i mori, sepse Besëlidhja plakë nuk ka autor.

C - Një grup më vete përbëjnë poezitë, të cilat i marrin motivet nga “Dhiata e Re”. Këtu përmblidhen shtatë poezi të “Doktrinës” dhe një poezi e “Pasqyrës”. Në këtë rast vështirësitë janë disi më të mëdha. Librat e “Dhiatës së Re” janë katër, përkatësisht (Luka, Mateu, Gjoni dhe Marku), dhe nuk është e lehtë të përcaktohet se në cilin prej tyre është mbështetur më shumë poeti. Gjithashtu, një problem i shtuar për zgjidhje është edhe gjuha nga janë marrë motivet e këtyre poezive. Një çështje kyç e krijimtarisë poetike që kërkon përqendrim dhe shqyrtime specifike është edhe niveli i përkthimit.

A janë përkthime të mirëfillta ku duhet interpretuar aftësia e sjelljes në shqip? Apo janë të përshtatura, domethënë është vënë dorë në tekstet burimore? Poezitë ka mundësi të jenë rishikuar. Pra, shtysa merret nga poezi të caktuara dhe në strukturë konceptimi dhe figurshmërie, poezitë rishkruhen nga e para. Gjetja dhe sidomos argumentimi i këtyre hallkave është nga pikat më të mprehta të poetikës së Budit. Vihet re se edhe poezitë e përkthyera, të të dy Dhiatave, vijnë me mjetet tipike të vjershërimit të Budit, posaçërisht tetërrokësh trokaik, strofik katërsh dhe stilit të ngjeshur figurativ.

Ka gjasa që shumica e këtyre poezive të jenë të nivelit të ripërkitjes artistike ose të përkthimit, të çliruara nga rregullat.

Ripërkitja artistike e tiparit të përputhur në poetikën e Budit, si varg me tetë rrokje, si strofa me katër vargje dhe, kryesisht me rimë të alternuar, lëndën e këtyre poezive e vendos në situatë të dyzuar, ku është tejet e vështirë të kapet kufiri ndarës ndërmjet përkthimit dhe pronësisë autoriale.

Në grupin e poezive të krijuara nga vetë Budi futen katër poezitë e fundit të “Doktrinës”, dy nga poezitë e “Pasqyrës”, si dhe poezia e vetme në gjuhën shqipe që gjendet tek “Rituali”. Pra, në poezitë përfshihen gjithsej shtatë poezi, që shkojnë në 650 vargje gjithsej. Vargjet e këtyre poezive janë origjinale, ideuar dhe shkruar prej Budit.

Së pari, në këto poezi lëvrohen edhe motive të tjera, si fati i gjuhës shqipe të trojeve dhe banorëve arbëreshë kudo që jetojnë. Prania e këtyre shqetësimeve shënon të parën përpjekje për ta çliruar poezinë prej vellos fetare.

Së dyti, materia poetike e këtyre poezive shpalos gërshetimin e problematikës fetare me atë jofetare. Gjendja e arbëreshëve, përpjekja për kryengritje, si dhe roli i gjuhës shqipe e kapërcejnë ndjeshëm subjektin fetar të mirëfilltë të poezive të grupimeve të mëparshme.

Së treti, prania e unit lirik më të çliruar nga moraliteti fetar, krahasimisht me poezitë e tjera të autorit. Këtu heroi lirik pothuajse identifikohet, ndërsa në pjesën dërrmuese të poezisë është i padukshëm dhe i shkrirë në përmasën fetare të unit të pashpallur.

Identifikimi i unit këtu vjen natyrshëm dhe si befasi poetike. Vjen natyrshëm, sepse Budi zbulohet qëllimisht për të shënuar vetëdijen gjuhësore, vetëdijen e kombësisë, e gjithashtu vetëdijen letrare.

Zbulohet si befasi poetike ngase brenda lëndës fetare ndërfutet substanca jofetare e problematikës gjuhësore, dhe më gjerë duke i dhënë poezisë së Budit dimensione përtej fetare.

Në vargjet: “Sqip të mundënj me rrëfyem. Ndonjë kombë të re” (1986: 231) shpalohet vetëdija e gjuhës shqipe, si element identifikues themelor, porse ato dëshmojnë dëshirën e poetit për të shënjuar shqipen si gjuhë arti, e kundruar si “kombë të re” ku plazmohet hapur vetëdija poetike. Një studim i papritur i përzierjes së rrezatimit universal më këtë element, madje qartazi pohojnë vetëdijen letrare të autorit, për t’u shprehur në gjuhën e vet, vetëdije e formuluar qartësisht, sepse në gjuhë vegjetojnë gjurmët e jetës universale, pandarasi me to, rrënjët e kombit arbënor. Thjeshtësia e vargjeve:

“N’dorë e merri, e këndomi
Iu ap dim ne kënduom
Kim veshët e ndëgjoni
In gi dim me ndëgjnoni”,

(1986, 253 një tekst poetik shumëplane).

Aty duken shenjat e lutjes, porosisë, kërkesës së vetëdijshme. Shpërfaqet një lloj stilesh poetike, përplotësuar thelbësor të ngjizjes artistike:
- Nevoja e prekjes së librit me lutjen urdhërore të vargut të parë.
- Nevoja e leximit të tekstit poetik, si formulë bazë “e këndomi”.
- Nevoja e dëgjimit tashmë si ligjërim urdhëror i vargut të tretë, të vetë natyrës së poezisë si këngë, e cila duhet dëgjuar.
Vetëdija letrare, në formën e përshtatjes poetike personale, vjen e artikuluar në vargjet:

"Këto fjalë i ligjëroni

Si kombë tue kënduom,

E me za t’i .....

Fort t’ambël e të ngushëlluam”

ku formatohen disa prej përbërësve tekniko-emocional të artit të poezisë:
-Teknika e përcjelljes, si mënyrë thelbësore ekzistenciale e artit poetik, posaçërisht në shprehjen “Fjalë i ligjëromi”.
-Teknika e përjetimit si “Komb” e mendësisë popullore, si dhe e rrethanave shkrimore mbi poezinë.
- Teknika e tonit dhe shprehësisë e formuluar me vargun e tretë.
- Teknika e sugjestionit, e shpaluar në vargun fundit, që e mbivlerëson emocionalitetin, si mëma dhe arti i letërsisë.

Vargjet:
“Posi mendia më përcill
Nd’ Arbënë ne na dërguon,
Për kishë e për mëmështir
Pak ndë mend ne i trazuom...” (1987:263)

evidentojnë karakterin utilitar dobiprurës të librit, padyshim edhe të poezisë, në dy rrafshe:

1-Në Arbën dhe për shqiptarët që kanë vënë në amulli dhe tjetërsim shpirtëror
2-Për kishat dhe manastiret (edhe si tekste mësimore) sidomos për katolikët që gjendeshin të rrezikuar seriozisht nga murtaja e konvertimit fetar.

Pranëvënia e vetëdijes atdhetare dhe fetare, si bashkëshoqërim dhe bashkëveprim unik, shënjon rrezatimin e dyzuar, si akt sublim autorial dhe priftëror, për të zgjeruar hapësirën ndikuese mbi bashkatdhetarët si njeri, bari shpirtëror, edukator dhe si poet.

Në vargjet;

“këtë kafshë (libër) me mbaruem,
Qi e parçë si detyrë,
Natë e ditë tue shkruam
Zemra me gjet të lirë..” (1986:275)

zbulohet jo vetëm kënaqësia e përfundimit të kësaj pune, por ato thjesht dhe pa nëntekst evidentojnë vetëdijen e realizimit të librit, si:

-Fakt i përfunduar,
-Fakt logjik i sipërmarrë,
-Fakt i stërmundimshëm,
-Fakt i çlirimit vetjak,

që rezultojnë edhe si shtylla bazale të vetëdijes krijuese, të artit përgjithësisht, dhe si pika vlimi të poezisë veçanërisht. Një cilësi vetanake shpalohet në vargjet:

“Nd’ Arbënë me ua dërguom,
Sikur një pasqyrë,
Ndë të cit tu’ shukuom,
Të mçilenë ma mirë” (1986:277),

që e shpërfaqin të plotë origjinalitetin e poezisë së Budit, si artikulim dhe shprehësi, sepse:

-Shpallet qëllimi i shkrimtarit për realizimin e librit të dytë, si dhe vlerësimi i poezisë si art.
-Krahasimi i librit me pasqyrën zbulon dhe përthekon vlerat e librit
-Detyrimin shpirtëror, fetar dhe human për t’u vërshuar në të dhe për të pastruar mbetjet.
-Uni lirik i poetit, që e shpall si të shenjtë dashurinë për Arbërinë.
-Në vargjet:
“Këtë kafshë me mbaruam; që paçë për detyrë,
Natë e ditë tue shkruom; zemra me gjet të lirë,
Shokëve me ua dërguom; sikur një pasqyrë...”(1986:281),

shpalohen dy ndryshime thelbësore në teknikën shkrimore të letërsisë:
-Shkrimi në vargun 16-rrokësh ose në 8-rrokëshin e dyzuar, që ka në bazë tetërrokëshin trokaik.
-Shkrimi me vargun monokolor, pra duke shmangur strofat.
Këto ndryshime kanë vlera fondamentale për shkrimin e poezisë së mëvonshme. Gjithashtu, këto vargje të poezisë së vetme të “Ritualit”.
-Janë të njohura, sepse rimarrin të plotë mesazhin e poezisë së fundit të “Doktrinës”.
-Janë të barabarta me vargjet e poezisë së tretë të “Pasqyrës”.
-Janë të papërfillshme ndryshimet ndërmjet tyre qoftë si mesazh, qoftë si shprehje.

Hamendjet e ndryshme vijnë nga natyra e teksteve poetike të autorit, në kuptimin e interpretimit të vjershërimit të tij, si një krijimtari komplekse, brenda rrethanave të lëvrimit, ku teknika e përsëritjes, me dijen e vetëdijshme të domosdoshmërisë të tërheqjes së vëmendjes, të prekjes së shpirtit dhe arsyes, përsëritja e bartur në të tria veprat, në rastin e poezisë së Budit është shenjë e origjinalitetit poetik.