Ali Aliu: Don Kishotët e letërsisë shqiptare

Nga Oliverta Lila

Studiuesi i njohur ka promovuar në Tiranë librin e tij më të ri “Don Kishoti shqiptar; një histori ndryshe e letërsisë shqipe”. Nga De Rada deri te shkrimtarët e ditëve tona, Aliu sjell iluzionet e tyre mbi shtetin, kombin, gjuhën. I pranishëm në panair studiuesi bën një analizë të zhvillimeve letrare të ditëve tona, ku dyndjen e madhe të botimeve e sheh si një rrezik të eliminimit të vlerave

I pranishëm në Panairin e Librit në Tiranë, studiuesi Ali Aliu ka promovuar librin më të ri. E ka titulluar “Don Kishoti shqiptar; një histori ndryshe e letërsisë shqipe”. Studiuesi pati merakun ta theksojë që në fillim se ky libër nuk ka ambicie të jetë histori e letërsisë shqipe, por një stil që i sjell shkrimtarët më afër lexuesit. Ali Aliu, nga një nxitje krejt e jashtme, botuesi i “Kulturë” në Maqedoni, zgjodhi të përshkruante donkishotizmin e shkrimtarëve shqiptarë për mënyrën se si ata e kanë përfytyruar shtetin, kombin, gjuhën në këta dy shekujt e fundit. E nisa nga De Rada, Naimi, për të mbërritur te shkrimtarët e kohëve tona si: Fatos Arapi, Dritëro Agolli, Azem Shkreli, Ali Podrimja, Luan Starova, Xhevahir Spahiu dhe Kim Mehmeti. Studiuesi premton se ky do të jetë një libër i hapur, që do ta plotësojë çdo vit me autorë të tjerë. Ndërkohë, nisur nga atmosfera e panairit, Aliu shprehet se zhvillimi i letërsisë në ditët e sotme i ka të dyja anët e medaljes: është hapur ndaj të gjitha rrymave dhe prurjeve, e nga ana tjetër ka sjellë një katrahurë në identifikimin e vlerave të vërteta.

Zoti Aliu, çfarë sjell “Don Kishoti shqiptar”?

Që në titull, libri nënkupton donkishotizmin tonë në përgjithësi, por në këtë rast të shkrimtarëve tanë të dy shekujve të fundit, për mënyrën se si letërsia dhe shkrimtarët e ndryshëm e kanë parë të ardhmen e shqiptarëve, të shtetit, kombit, gjuhës, kulturës. Ky donkishotizëm ka qenë ndryshe te De Rada e Naimi që e imagjinonin në mënyrë virtuale edhe shtetin dhe Shqipërinë dhe ndryshe ka qenë në shek. XX, para luftës, gjatë diktaturës dhe në ditët tona. Ky është këndi që fare rastësisht më ka ardhur në shteg për ta trajtuar, pas një këmbënguljeje disamujore të botuesit më të njohur në Maqedoni, “Kultura” që unë t’i jepja një dorëshkrim. Libri i parë, i cili përfshinte vetëm 7 autorë, aq sa unë arrita të punoj, rezultoi i suksesshëm ndaj edhe unë vazhdova këtë sprovë për ta sjellë tashmë me 14 autorë. Ky libër nuk ka ambicie të jetë një histori e letërsisë, por një pjesë plotësuese e saj.

Cilat kritere ju kanë udhëhequr në përzgjedhjen e shkrimtarëve të marrë në shqyrtim?

Unë jam autor i disa antologjive dhe në përzgjedhjen e autorëve udhëhiqem gjithnjë nga realizimet e tyre, zgjedh ata që unë i konsideroj të arrirë e që kanë lënë ose do të lënë gjurmë në letërsinë tonë. Në këtë rast, nuk pretendoj se janë më të mirët, por ky mbetet një libër i hapur që nëse do të kem jetë do ta plotësoj çdo vit me 3-4 autorë të rinj.

Gjithnjë e më shumë është i pranishëm diskutimi i rishkrimit të historisë së letërsisë shqiptare, referuar këtu sidomos letërsisë së realizmit socialist. Cili është qëndrimi juaj?

Unë kujtoj që ne si popull europian dhe me traditë nuk duhet të trembemi nga e kaluara, duhet të dimë të sillemi me historinë tonë, të dallojmë atë që nuk bën dhe të kultivojmë atë që është e mirë. Kështu duhet të sillemi në parim. Në çdo kohë dhe në çdo letërsi ka më shumë shkrimtarë nga ç’e kanë vendin dhe vlerën. Ka të tjerë që nuk mbërrijnë të vlerësohen drejt dhe zbulohen vetëm pas vdekjes. Kjo do të ndodhë edhe te ne, por nuk mendoj se ka vend për një rivlerësim që tenton të bëjë përjashtime dhe zëvendësime. Edhe nëse i referohemi periudhës së diktaturës, gjatë kësaj kohe kanë lindur vlera që janë kulme të letërsisë sonë, të zhanreve dhe gjinive të ndryshme. Unë kam bindjen se ata që ishin të mëdhenj gjatë 50 viteve të diktaturës edhe pas shembjes së regjimit mbetën të mëdhenj. Shumë të tjerë, që e përdorën si alibi diktaturën për mosarritjet e tyre, nuk u bënë të mëdhenj as pas rrëzimit të saj.

Do të arrihet ndonjë ditë histori e letërsisë mbarëshqiptare?

Kjo është një plagë e hapur jo vetëm në letërsi. Ne nuk arrijmë të koordinojmë edhe gjëra që janë më elementare, por qëndrojnë në themel të kulturës. Nuk arrijmë të bëjmë një abetare të përbashkët, programe shkollore, nuk bëjmë dot që libri të qarkullojë lirshëm, kur nuk janë më kufijtë administrativë që kishim para demokracisë. E gjitha kjo varet nga ne dhe vetë ne nuk e bëjmë.

Pse ndodh kjo, është mosdashje apo indiferentizëm?

Nuk e di. Është një pyetje që ia shtrojmë shpesh vetes. Ne jemi në një fazë ku politikat tona, këtu dhe andej, vlerën shpirtërore e konsiderojnë jo të rëndësishme. Është çështje vizioni. Nuk ka asnjë popull të mençur që ta margjinalizojë kaq shumë kulturën. Në ambientet tona mund të gjeni sa të duash debate politike nga më perverset, por do të ishte përjashtim të kishte një debat për kulturën. Ky është realiteti ynë.

Si e shihni zhvillimin e letërsisë shqiptare pas viteve ’90?

Është një letërsi e hapur ku depërtuan të gjitha rrjedhat e letërsisë. Në këtë panair mund të shihni botime me shumicë, shpesh edhe nga ato që vetëm para disa muajsh kanë qenë ngjarje në qendrat europiane. Por ka një anë të metë të këtij bollëku: sot botohet çdo gjë. Ka një vërshim librash, autorësh skriptomanësh që duan patjetër të kenë një libër. Në këtë vërshim humbin ata që kanë talent dhe që janë vlera. Për fat të keq ne nuk kemi mekanizma që t’i dallojë të vërtetët në këtë kallaballëk. Nuk kemi mekanizma as për të mbrojtur lexuesit nga jo vlerat dhe ky është një dëm i madh për ne.