Shkrimtari dhe Eruditi shqiptar nga Kllodernica e Kosovës ,z.Mehmet Kajtazi më 29 mars 2002 me rastin e shfaqjes së dramës “Nata e Fundit në Goli Otok”, tha : Fjala FALEMINDERIT (në kuptimin e bimës dhe në kuptimin e tokës), ua drejtojë sonte deri në përulje drejtë NJËREZVE që qëndruan dhe u flijuan që ne të mos jetojmë përherë me erë të mollës, por mollën ta kemi në duart tona”.
Mehmet Kajtazi u lind në vitin 1944 në Kllodernicë të Drenicës (komuna e Skenderajt). Një kohë punoi arsimtar i gjuhës dhe letërsisë shqipe në vendlindje, në Turiqefc, në Runikë, në Klinë të Epërme dhe në shkollën e mesme “Isa Boletini” në Skënderaj, ndërsa, prej vitit 1973 ishte gazetar dhe redaktor i fejtonistikës në të përditshmen “Rilindja” dhe së fundi deri në vdekje punoi si redaktor profesional për prozë në Ndërmarrjen Botuese “Rilindja”, Prishtinë. Më së shumti lëvroi reportazhin ku trajtoi tema të aktualitetit dhe të historisë. Ka botuar tregime, reportazhe dhe shkrime të ndryshme në revista dhe gazeta që botoheshin në gjuhën shqipe në Prishtinë, Tiranë, Shkup, Podgoricë dhe Zvicër. Me krijimtari letrare merrej që nga shkolla e mesme. Ka shkruar kryesisht prozë për të rritur: romane, tregime, novela. Pjesë nga veprimtaria e tij artistike janë përkthyer dhe botuar në frëngjisht.Mehmet Kajtazi ishte krijues që ka shfrytëzuar ngjarje të vërteta, personalitete historike e figura tjera, por edhe situata të veçanta të gërshetuara me ndodhi e personazhe fiktive, të cilat në laboratorin e krijuesit janë përpunuar artistikisht. Tema e fakte të realitetit tonë kombëtar e historik janë brumosur në një varg veprash letrare të Mehmet Kajtazit, të cilat me ngjyrime artistike janë fuqizuar”. Mehmet Kajtazi ka botuar pesëmbëdhjetë romane dhe dy përmbledhje tregimesh, “ku kryesisht përpush katrahurat e mëdha të etnisë, sfidat, shpresat dhe udhët që e ngjitën në majat e mbijetesës. Pra në të shumtën, në fabulën e veprave të këtij prozatori gëlojnë luftërat, varrëtarët, nënat shamizeza dhe heronjtë, të cilët përcjellin nga një brez në tjetrin gjëmimet e rrufeve, zinë e riteve mortore, kujet dhe prapë kumbimet e betejave dhe sërish kapërcimi i rrethakut të motjes. Të gjitha këto rrjedhin nga një rrafsh rrëfimor plot thyerje e kontraste dhe thuren me nje gjuhë që duket sikur mezi e bart baladën, vëren Rushit Ramabaja. Mehmet Kajtazi ka botuar këto vepra:1. ''Nata në gur'' (roman, 1984), botoi “Rilindja”, Prishtinë, 2. ''Plaku dhe urat'' (roman, 1986), botoi “Flaka”, Shkup. Nuk janë të rralla rastet kur një vepër letrare shkruhet si reagim ndaj një modeli pararendës të llojit të vet, duke tentuar njëherit që mohimin e atij modeli ta mbështesë në argumentet që ofron përmes veprës së rë...Një dukuri të tillë e ndeshim edhe tek romani i Mehmet Kajtazit ''Plaku dhe urat''. Te ky roman, të bëjmë një paralele me konstatimet e deritashme, kemi tekstin që i shqipton situatat e jetës dhe tekstin që komenton këtë formë të shqiptimit dhe artikulimit artistik. ... Romani ''Plaku dhe urat'' ka një kompozicion do të thoshim mozaik, ku tërësinë e rrëfimit e sajojnë reminishencat nga kujtimet e personazhit kryesor (Amnitore Fatorini). Pse është kompozicion mozaik kur pjesa më e madhe e rrëfimit realizohet në veten e parë? Autori mbase edhe qëllimisht ikën nga një mënyrë strikte e zhvillimit të veprimit dhe rrëfimit romanësor, Shkruante R. Musliu për romanin''Plaku dhe urat'' më 22.11.1986.3. ''Zemër e Thyer'' (tregime, 1987), botoi “Rilindja”, Prishtinë, 4. ''Fundi i legjendave'' (roman, 1990), botoi “Rilindja”, Prishtinë, (Teatri Shqiptar “Kurora” nga Nyoni-i Zvicër (Theatre Albanais “Kurora” de Nyon) dramatizoi dhe shfaqi romanin ''Fundi i legjendave'') 5. ''Shqiptarët në Goli Otok'' (roman, 1991), botoi “Dielli”, Zagreb. Proza ''Shqiptarët në Goli Otok'' ka për temë tragjikën e të burgosurve politikë në kohën e inkuizicionit sllavokomunist, të njohur si periudha e Informbyrosë. Në gjithë veprën ''Shqiptarët në Goli Otok'' të Mehmet Kajtazit, shkruante Rushit Ramabaja, rrëfimi është ndërtuar në formë mozaiku, ku si në ekran ravijëzohen fatet njerëzore.Teatri Popullor i Prishtinës ka inskenuar dramën “Nata e fundit në Goli Otok”, sipas romanit ''Shqiptarët në Goli Otok''-5 nëntor 1992 u shfaq premiera e kësaj drame dhe kjo dramë theu të gjitha rekordet duke patur mbi 300 repriza dhe është shfaqur në të gjitha trojet shqiptare dhe jashtë vendit. Drama “Nata e fundit në Goli Otok”, sipas romanit të Mehmet Kajtazit, është dramë e dhembjes, dramë e ndërgjegjejes së vrarë, e mllefit të frenuar, e zhgënjimit, e përpjekjes për ta mundur frikën, tmerrin, vdekjen, e përpjekjes për të tejkaluar vetveten, brenda greminave të thella shpirtërore të shkaktuara nga malli për lirinë e largët, që si fatomorganë sillet brenda grilave, shkruante Fadil Hysaj. 6. ''Kodra e pajtimit'' (tregime, 1993), botoi “Ylberi”, Prishtinë, Duke lexuar tregimet e Mehmet Kajtazit, shkruante Rifat Kukaj, lexuesi gjithsesi do të provokohet me ngërthimet, psherëtimat, gjëmat dhe shpresën e njeriut tonë që nga kohërat më të hershme e deri më sot.7. ''Ushtimë e Alboderit'' (roman, 1993), botoi “Shkëndija”, Prishtinë. Zeqir Gërvalla lidhur me veprën ''Ushtimë e Alboderit'' shkruante: Trekëndëshi tredimensional i romanit ''Ushtimë e Alboderit'' janë tri kohërat-në një kohë-Harmoni në shesh të Brukselit duke hyrë në dimensionin e katërt të ringjalljes së një kohe të Re të Ribashkimit tonë Kombëtar Shpirtëror e Tokësor në një rend të ri të Ballkanit-Evropës e Botës liridashësë e përparimtare nën Diellin e të gjithëve falë Zotit Një- Krijuesit të Gjithësisë8. ''Shote Galica'' (roman, 1995), botoi Shoqata e Shkrimtarëve të Kosovës, Prishtinë. Për këtë roman, Rushit Ramabaja shkruante: ''Shote Galica'' është një transponim i sukseshëm i njërës nga baladat tona kombëtare që në rrethakun e historisë sikur nuk po e presin njëra rjetrën9. ''Minatorët'' (roman, 1995), botoi “Onufri”, Elbasan. Vangjush Saro shkruante: Vepër e frymëzuar drejtpërdrejtë nga ngjarjen në minierën e Trepçës në Kosovë, libër prej nga mesazhi i rezistencës, artistikisht dhe dokumentarisht, vjen e plotëson kuadrin e luftës për të drejtat kombëtare e qytetarëve. Autori i sjell kështu lexuesit një botë të pasur që vlon në galeritë e minierave, por me shumë në galeritë e shpirtit.10. ''Thikë në portokall' (roman, 1995), botoi Shoqata e Shkrimtarëve të Kosovës, Prishtinë, 11. ''Gjeli i katedrales'' (roman, 1996), botoi NB “Rilindja”, Prishtinë, 12. ''Santa Ana'' (roman, 1998), botoi NB “Rilindja”, Prishtinë, 13. ''Guri i dallëndyshes'' (roman, 1998), botoi NB “Rilindja”, Prishtinë, 14. ''Lindja në qiell'' (roman, 2000), botoi “Rilindja”, Prishtinë. Ngjarja e romanit ''Lindja në qiell'', janë vitet tona të përgjakshme nën okupim, personazhet si Agon Zhuka, Adem Jashari, Curr Yjëzimi, Yllkë Dhogaqi, Gëzim Dushi e shumë të tjerë, i bëjnë jëtë veprës e që është shumë e afërt me kohën dhe traumat që i përjetoi populli ynë në Kosovë. Mehmet Kajtazi me këtë roman tregoi edhe njëherë se është i lidhur ngushtë me fatin e kombit dhe historinë e tij, shkruante H. Perloka.15. ''Udha I'' (roman, 2000), botoi “Rilindja”, Prishtinë, 16. ''Ndezja e shiut'' (roman, 2001), botoi NB “Rilindja”, Prishtinë, (Romani Ndezja e shiut u nderua me çmimin “Hivzi Sylejmani” të Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës, për veprën më të mirë në prozë në vitin 2001).Edhe në këtë roman shkrimtari Mehmet Kajtazi preokupohet me kohë, hapësirat e ekzistencës e të etnisë shqiptare. Kjo unazë narrative-kompozicionale-figurative ka zbritur shumë afër kohës sonë: kalvaret e golgotat e dëbimit masiv të shqiptarëve gjatë luftës së fundit, tek e nisë me Bllacën famëkqe, e vazhdon...17. ''Një diell tjetër'' (roman, 2003). botoi NB “Rilindja”, Prishtinë, Edhe në këtë vepër autori, ashtu si edhe në veprat tjera, lëndën e merr nga jeta e përditdshme në Kosovë, nga njerëzit e saj, nga problemet ekzistenciale me të cilat ballafaqohen shqiptarët, për ti bërë ballë gjithë katrahurave që ranë mbi ne nga pushtuesit e huaj tash e sa shekuj. Romani ''Një diell tjetër'' i Mehmet Kajtazit paraqet tragjedinë shqiptare të viteve nëntëdhjetë, e cila triumfoi me luftën për çlirim. Duke u zhytur në dramën e etnisë Mehmet Kajtazi jep me ngjyra të theksuara kohën e aparteidit serb në vitet nëntëdhjetë të shekullit që lam pas. Romani ''Një diell tjetër'', siç vëren edhe shkrimtari i mirënjohur Rushit Ramabaja në pasthënie, i shkruar sipas modusit të ironisë së qëndrueshme, e shqipton dramën më të re shqiptare me një gjuhë e me një stil të mvetësishëm duke vendosur në një kompleks modern sintetizues. Shkrimtari dhe miku ynë i mirënjohur z.Mehmet Kajtazi ndërroi jetë më 25 shtator 2003 në Lozanë të Zvicrës dhe u varros në Prishtinë më 27 shtator 2003.
Për shkrimtarin drenicar fjala Zoti ishte nocion shumëdimensional, por boshti rreth të cilit sillej kureshtja e tij për Zotin, ishte shumëdimensionale: Njëditë me pati thenë: Djalo, e njeh ti Zotin? E do ti Zotin? E ke pare ti Zotin? Unë e gjeta Zotin tim: Atdheun! Mbushur toka është me zota. Tokë e zotave. Jetë e zotave. Kohë e zotave.Dihet vetëm kjo: secili njeri mban nga një zot në kraharor. M’i nguli bebëzat e syve midis ballit. Na,merre, lexoje, dua përgjigje! Më tha.Shfletova gazetën “Rilindja”, dhe në rubrikën: Reportazhi, lexova titullin e shkrimit të një pene për respekt dhe lakmi të Mehmet Kajtazit, me titullin: E GJETA ZOTIN TIM! … pastaj vinte nëntitulli:Vijnë zotat – njerëz, shkojnë zotat-njerëz.Vijnë të rinjtë, shkojnë të vjetrit. Secili zot-njeri, më pak se njeri. Më i uritur se tjetri. Më i kobshëm se tjetri. Më zezonë se tjetri. Shyqyr, o Perëndi, edhe zotat-njerëz janë të vdekshëm! Po citoj edhe ca rreshta të një reportazhi të tij: S’i duam, sepse, na urrejnë. Nuk i njohim, sepse nuk na duan.. Nuk i duam, sepse, nuk na çmojnë. Nuk i vlerësojmë, sepse, na fyejnë.I dashurojmë, sepse, i duam. I duam, sepse, na dashurojnë. S’i duam,sepse, na urrejnë. Na urrejnë, sepse, s’i duam.Eee, sa ditë më pastaj unë, Shyqa (Galica), Rushiti (Ramabaja), e të tjerë, e patëm komentuar atë margaritar gazetarie me emrin Reportazh, që shkruante, kush tjetër, pos Mehmet Kajtazi. Si e njoha Mehmet Kajtazin? Unë dhe Mehmet Haziri tashmë ishim shokë të Normales në Mitrovicë. A shkrunter vargje për të rritur më mire se unë, kurse unë shkruaja vargje për fëmijë më mire se ai! Në pushim vere,Rilindja për fëmijë kishte botuar vjershën time: “Ata me plisa të bardhë!”. Merr gazetën dhe shkon në Leçinë të Mehmet Haziri. E lexojnë poezinëtime disa here. I thotë Mehmet Hazirit: Pa tjetër duhet me thirr Rizanë tek ti,dhe shihemi e rrijmë bashkë! U takuam. A kanë dalë në male Ata me plisa të bardhë? Me pyeti. Po, i thashë, do janë bashkuar me çetën e Azem Bjetë Galicës, por do të tjerë thonë se do dalin në male pak më vonë. Dhe: interesant, koiçidencë: Ata me plisa të bardhë (kërpudhat!) nëpër male kishin dalë! Qeshi shkurt, por burrash. Hapi krahet dhe u përqafuan si dy vëllezër.Meti (siç e quanim ne shokët, ndofta edhe në shtëpi) shumë vite më vonë, në fillim të vitit 1990 isha shkuar si korrespondent i gazettes Bujku në Drenas (ish-Gllogoc) me tha: Atje! Ku toka puthet me Diellin dhe me Zotin! Atje kur dheut i vie aromë gjaku, eshtrash! Atje ku djepet e nënave rritin krisma! Atje ku maleve dëgjohen thirrje nga toka në qiell: O prite, prite Azem Galicën! Nga atje po shpërthen një ith i ngrohtë me aromë gjaku. Po ndjej vajet e foshnjave nëpër male! Po ndjej hungurimin e bishave të rodit Shën Savë duke pi gjakun nëpër deje foshnjash, fëmijësh, pleqsh, nënash e gjyshesh! Po ndjej mallkimin e Evropëspër malet, kurse alpet shqiptare sikur ua përplasin për fytyre shkrepa e lisa e maja e shpate e lugje hileve e kileve të Gjyshes Plakë! Me vjen mire që të ka ra hise ky fat, o Guguman, fat i maleve, shungullima e krismave, gjirma e thirrjeve nga Drenica deri në vesh të Evropës, të OKB-së, deri në dijeni të Zotit:Skllavët e lumtur janë turpi i njerëzimit!Po zbret Zoti në Kosovë! Nuk jemi pa Zot! E gjeta Zotin tim!“Guguman”, edhe ai me thoshte siç ma “polli” këtë ofiq Shyqa (Galica) në emër të veprës time të pare GUGUMANI: Po përsërisë ca vargje tua që m’i lexove pak ditë pas Pranverës së Studentore të 1981-shës( unë shumë gjëra ia kam lexuar Metit, por jo vetëm unë!): Recitoj ca vargje të mia: Në mos paçim të hamë bukë, do hamë lëkurën e trupit tonë! Në mos paçim të pimë ujë, do pimë gjak nëpër damarët tanë!Në mos paçim ymër tjetër, toka e Kosovës ka një copë tokë për varre tona!
Lufta me djallin…
Njeriu duhet te qeshe pa pritur lumturine, ndryshe ka rrezik te vdeqe pa qeshur. Njeriuuhet të formëzohetme guxim, sepse, tërë jetëndo tam bështjell tuta, dhes’do t’i thonë ndryshe, pos: Ku je, u tutës! Njeriu duhettë mësojë për të kënduarqë në fëmijëri, sepse, zor e ka të mësojë për të këndar në burrëri. E urrej njeriun që sot qan, vajton, hyn në zgavër të miut, gjunjëzohet, për të kënduar nesër, për t’u bërë i lumtur nesër, për t’u bërë nesër trim. Shpesh shtronte në bisedë çështje me interes, sidomos ato çështje që kishin të bënin me punën, me malet, me diellin, me lulet, me nderin dhe me guzimin. Shpesh hapte bisedën: Të gjitha luftërat e derisotme që ka bërë njerëzimi, për veten time, thoshte Meti, s’janë as sohia e luftës që ende njeriu s’e ka nisur, qëende njerëzimi matet e ç’matet për të hyrë në gjirmën e kësaj lufte.Ju mund të mos e quaniluftë, quanie betejë, quanie revolucion shekullor, por pa ndodh kjo luftë, pa ndodh ky revolucion, nuk bën, s’ka rendësi, a ndodh sot, a ndodh nesër. Njerëzimi mund tëi fitojë të gjitha betejat, të gjitha luftërat, furtunat, por zor e ka të fitojë aq lehtë luftën me Djallin! Nga këtu e kam dëgjuar mne veshët e mi, kur thote Meti: Unë mendoj ka dy lloje Djajsh! Soj Djalli që jeton e vepron përjashta qenies së njeriut, dhe Djalli i dytë nuk shihet, as nuk preket, jeton brendpërbrenda qenies së njeriut! Cili Djall është mëogurzi, më shtypës, më fantom, më i kobshëm? Djalli përjashta qenies së njeriut ha e pi lumturinë, gëzimin, buzëqeshjen, ha e pi lirinë, dejtësinë, ha e pi troje etnike të popujve të shtypur e pa liri! KysojDjalli ha e pi ëndrrën e robit për liri. Por, ky soj Djalli ka ilaç:plumbin në ballë! Luftën, malet, gjakun, guximin, trimërinë, besën! Djalli i dytë jeton e vepron brendapërbrenda qenies së njeriut. Ky soj njeriu bren trutë, mendjen, moralin, guximin, vullnetin e qenies së njeriut.Njësoj djalli i tillë gjason në atë krijesen e tmerrshme me emrin: krimb! Lufta kundër Djallit brendapërbrenda njeriut ende s’ka filluar gjthandej rruzullit tokësor. S’ka filluar ende, por do të fillojë pa tjetër. Lufta me këtë soj djalli do të thotë lufta me vetveten! Dhe: kur fitohet lufta me vetveten tënde, ti ke fituar dy here lirinë! Nga këtu, thoshte Meti (sa herë donte të me shtypte pamëshirshëm me këshilla prindore!): Sikur të ishte çdo njeri vërtet njeri, do të zvogëlohej shumë numri i bagëtive...!Gjithë këto gurgullima bisedimesh, porosish, qasjesh shumicën igjëja të shkrira në tematikën e romaneve që Mehmet Kajtazi iala margaritarë letërsisë kombëtare.
Fundi i madh i jetës nuk janë njohuritë, por veprat!
Mbaj ndëmend si sot, ishte redaktor i Fejtonistikës. Çka të them? Gjithça, thonë,duhet t’ia lëmë (servirim) për vlerësim e gjykim kohës. Por kohën e përbëjnë njerëzit, njerëzit e sojit lugat, që përcillnin shtigjet e jetës, përcillnin edhe Diellin, përcillnin edhe Metin për temaikën e fjetonit. Miëpo, se ka krjiesa të njeriut mbi planetin e tokës që fuqishëm shembin frikën, e shkelin, e pështyjnë, e dafnjejnë, s’duhet pohuarse nuk ka, dhe unë me sytë e mi a kam pa kur Meti pa fitores fytafyt me lugetërit e Pallatit të shtypit, në fejtonistikë pati nxjerë tema e motive që deri atëherë mund të kishin fjetur në panteonin e brendisë së moralit e ndërgjegjës të sojit sorollop, zgrop, zhelemel, deledash,ogurzi…Kur me urdhrin e tij n ga terrenisolla temen për gazette: Toleranca ndërfetare në Kosovë, pas përfundimit të vazhdimit të fundit, me tha: Disa aq shume shesin mend, sa qe nje dite do mbesin pa ato që i kanë, nëse vërtet i kanë! Njërëzit që nuk kanë të meta janë të tmerrshëm, sepse nuk keni nga i kapni.Por kur me urdhrin Metit mblodha materialin dhe botova në pesë vazhdime fejtonin: “Rakinica në flakën e tri perandorive”, me qortoi, duke derdhur ca thënie të forta, sikur ta kishin hidhëruar ata demeonët e kuq të Pallatit të shtypit: Ai që nuk di dhe nuk di pse nuk di – është i marrë, prandaj, largohu prej tij!Ai që nuk di dhe e di se nuk di, është fëmijë, mësoje; nëse ti di, e po qe se nuk e meson, ke bërë gabim! Ai që di dhe nuk e di që di, është i fjetur; mos e lë të flejë por zgjoje – nëse nuk e zgjon ti ke bërë mëkat! Ai që di dhe e di se di është i mençur, prandaj, shko pas tij, nëse shkon pas tij do të kesh udhën e ndriçuar! Fare në fund: Secila krijesë njerëzore në kraharorin e tij ban një Zot, një idhull, një kujtim apo shumë kujtime, kur unë, ky që jam kaq u bëra sot, në kraharor kam një tjetër kujtim, që dielli s’e tyhanë, një kujtim që shiu s’e kanë, Mehmet Kajtazi e ka emrin!
Rushit Ramabaja
Sot në këtë të shtunë fund shtatori, të mbledhur në përvjetorin e shtatë të ikjes së Mehmetit në të përtejmen, jemi të kredhur në nostalgji, natyrisht, por edhe krenarë që patëm një koleg e mik me zemër të artë, me fjalën aq të ëmbël dhe me paqe aq të gjerë në shpirt.Ky përvjetor i shtatë më kthen në verën e largët të vitit 1973, kur për herë të parë u takuam me Mehmetin në kryeqytet. Qe një e hënë gushti dhe ishim në provimin pranuaes për gazetar në “Rilindje” bashkë me Jusuf Gërvallën, Flora Brovinën dhe me ca të tjerë, që më vonë u bënë emra të njohur në gazetari e letërsi.Qemë të ulur pranë njëri-tjetrit dhe kur ia thashë emrin, më pa gjatë e thellë sikur të kërkonte shenjat e rinjohes së lashtë. Ishte ai komunikimi i shpirtrave të trazuar, që shohin përtej kohës së vet dhe që njihen shumë përpara se të takohen fizikisht. Qysh atë ditë u vulos miqësia jonë e përjetshme, që s’kish nevojë as për fjalë të mëdha, as për formula paktesh.Gjatë tridhjetë vjetëve të mëvonshme kemi kapërcyer nëpër gjithfarë katrahurash, por pa e trazuar asnjëherë kandilin e shenjtë të miqësisë.Gjatë atyre moteve, Mehmeti, krahas punës në gazetë, shkroi edhe një sërë veprash të suksesshme në prozë ( kryesisht romane e tregime). Kam shkruar për disa prej tyre, por për shkak të kohës së kufizuar, do të ndalem shkurt vetëm te dy romanet e tij: te “NDEZJA E SHIUT” dhe te “NJË DIELL TJETËR”, ngaqë për të parin pati marrë çmimin e LSHK-së, ndërsa tjetri, domethënë “NJË DIELL TJETËR” qe i fundit që e botoi për së gjalli.
Metafora e zjarrit të përbashkët
(Mehmet Kajtazi: "NDEZJA E SHIUT", roman, "Rilindja", Prishtinë, 2001) Përveç romanit voluminoz "NDEZJA E SHIUT", për të cilin mori një nga çmimet e LSHK-së, Mehmet Kajtazi deri tash shkroi edhe veprat: "Nata në gur" (roman), "Plaku dhe urat" (roman), "Zemër e thyer" (tregime), "Fundi i legjendave" (roman), "Shqiptarët ne Goli-Otok" (roman), "Kodra e Pajtimit" (tregime), "Ushtimë e Albodërit" (roman), "Shote Galica" (roman), "Minatorët" (roman), "Thikë në portokall" (roman), "Gjeli i katedrales" (roman), "Santa Ana" (roman), "Guri i Dallëndyshes" (roman), "Lindja në qiell" (roman) dhe "Udha I" (roman), ku kryesisht përpush katrahurat e mëdha të etnisë, sfidat, shpresat dhe udhët që e ngjitën në majat e mbijetesës. Pra, në të shumtën, në fabulën e veprave të këtij prozatori gëlojnë luftërat, varrtarët, nënat shamizeza dhe heronjtë, të cilët përcjellin nga një brez në tjetrin gjëmimet e rrufeve, zinë e riteve mortore, kujet dhe prapë kumbimet e betejave dhe sërish kapërcimi i rrethakut të mortit. Të gjitha këto rrjedhin në një rrafsh rrëfimor plot thyerje e kontraste dhe thuren me një gjuhë që duket sikur mezi e bart baladën.
Ngujimi i Dianës në fanitjen simbolike
Ndonëse fabula e romanit "NDEZJA E SHIUT" fiksohet në Lozanë të Zvicrës, dianoia e tërësishme e veprës vetëm sa e çon një hap më tej kërkimin e misterit së mbijetesës, por tash në një formë tjetërfare, më të avancuar, me një rrëfim më sublim, me një projektim më modern të dramës dhe sidomos me një gjuhë ku plekset mjeshtërisht urtia dhe e bukura.Këtu, megjithatë, më së paku do të merremi me fabulën. Vetëm të themi në nismë se romani hapet me zhdukjen e Dianë Lushtës, që duke kapërcyer Adriatikun për në brigjet italiane (më 9 maj 1999), kish përjetuar një anijethyerje, nga e cila kish mbijetuar, për t'u zhdukur pastaj pa gjurmë. Autori shtron engmën përpara lexuesit: "Deri më sot dy gjëra thelbësore kanë mbetur të panjohura: ku është Diana (është e gjallë apo e ngrirë) dhe si quhet saktësisht vendlindja e saj?" Misterin e zhdukjes së kësaj vajze të bukur e shton edhe më shumë pjesa e dytë e fjalisë "si quhet saktësisht vendlindja e saj". Pra, ndonëse autori më parë pak a shumë e thotë vendin dhe qytetin nga ka ardhur vajza, këtu sërish i hedh përsipri vellon e enigmës, me çfarë e nis metamorfoizimin e saj në simbol, që, pas ciklit të pakëputur të njësive fabulative, vetëm diku nga fundi jep kumtin e "ngushëllimit solemn"(siç do të thoshte Shekspiri): "Dianën do ta gjejë bukuria e vet. Sante! (Shëndet)". Këto janë fjalët që autori i thotë me gojën e stjuardesës Genevieve Baraste.Çfarë ka mbetur nga Diana dhe a do të mjaftojë vetëm kujtimi për ta avancuar bukurinë e saj në simbol? Patjetër: ajo ka lënë gjurmët në pikturën "Këmisha e Bardhë" dhe në romanin "Ndezja e shiut". Pra, ka lënë hiret e bukurisë në vallen e ngjyrave të pikturës dhe ka lënë urtinë e prushin e zërit në faqet e romanit. Dhe mbërrijmë te pandehma: a do të kish nevojë më që Diana të kishte edhe dimensionin e të bukurës fizike, të dukshme e të prekshme, dhe çfarë do të ndodhte po të mos ngujohej kështu në fanitjen simbolike? Më së pari do të zbriste nga piedestali i solemnes dhe tevona do të kridhej në harresë si çdo vdektare. Mehmeti, duke i dhënë këtë përmasë kryeheroinës (që, ndonëse është e pranishme nga fillimi në fund, kurrkund nuk duket), vajzën shqiptare të Lushtës e universalizon si pleksje të bukurisë dhe të mençurisë së botës. Ajo në faqet e dorëshkrimit të romanit të saj do të thotë: "Ai nuk është djalë që bredh lule më lule, unë jam vajzë që kam hyrë midis dy luleve: njëra e ka emrin Drosera Binata, tjetra e ka emrin Sarracenia Flava." Ajo ishte, pra, çupa që po plekste bukurinë e burimit të gjakut të vet me bukurinë e njerëzimit, për të mbetur përherë midis tyre e mbërthyer në ngjyrat e ylberit dhe çdo prill shumëfish e harlisur në ëndrrën e botës për jetën.Kjo gjetje artistike autorit i ka shërbyer jo vetëm për të universalizuar metaforën e së bukurës, por edhe si çelës për kërkimin e vetvetes në bredhje, për kërkimin e urtisë në gjurmë të lashta dhe për kërkimin e identitetit duke ringjallur kujtesën.
Shpërngulja e heronjve dhe kërkimi i gjysmës së vet
Duke lexuar "Ndezjen e shiut", patjetër do të shtrosh pyetjen: për çfarë i degdis autori protagonistët e vet përtej kufirit të atdheut? A kish ardhur kjo spontanisht nga përvoja e bredhëritjeve personale, apo mëtonte që përmes bredhjes së heronjve, të kërkonte formulën e misterit të dashurisë dhe të bashkëjetesës së popujve? Mendoj se është kjo e dyta. Madje kam bindjen se ngjyrimi pesonal është i mezidukshëm. Ta shtyjmë më tej këtë mendim. "Mendoj se të gjitha veprat e mëdha të letërsisë janë vepra bredharakësh, mërgimtarësh, ikanakësh", thotë poeti Patrikios dhe shton: "Odiseu, Simbad detari, Don Kishoti. Mua, për veten time, më pëlqen më shumë Don Kishoti se Fausti, sepse Fausti është tepër statik, ndërsa të shtegtuarit është kërkim në kohë dhe në hapësirë." Mendoj se këtu dikund duhet të kërkohet qëllimi i shpërnguljes së heronjve të "Ndezjes së shiut" dikund nën hijet e alpeve zvicerrane. Mbase këtë më mirë se askush e ka formuluar Klara Janesh: "Sa për të endurit, mendoj se vetë jeta është bredharake, sepse është lëvizje. Nëse vëzhgojmë formën më të vogël të jetës, qoftë edhe një qelizë, vëmë re se është gjithmonë në lëvizje; është një marrëdhënie brenda-jashtë, domethënë një trajtë komunikimi." Kësaj mund t'i shtojmë se Mehmeti, duke i çuar Evropës simbolin e zjarrit të vatrës së përbashkët me anë të metaforës së bredhjes, mëtoi t'ia rikujtonte asaj se, megjithatë, jemi populli i tokës ku u mbrujtën mitet dhe ku vrushkulluan artet e dituritë e njerëzimit. Prandaj, në ato bredhje, heronjtë e romanit gjejnë edhe gjysmën e vetvetes, atë dritësimin e së bukurës që ia dhuruan njerëzimit.Në këto barisje të mëdha të shqiptarëve, autori i tundon heronjtë të kërkojnë edhe gjurmët e urtisë. Njërit prej atyre do t'i kujtohen fjalët që kish thënë gjyshja: "Ata do të fitojnë, sepse e kanë kalin". Gjyshja e protagonistit të "Ndezjes së shiut", ndonëse kurrë s'kish dëgjuar për perandorin romak Kaligula, deshifronte thjesht dhe qartë kodin e fitores së pashmangshme të diktatorit të fuqishëm. (Kaligula, siç dihet, për t'i mundur kundërshtarët në Senat, shpalli kalin e vet senator dhe me fuqinë e votës së tij, doli fitimtar.) Si kish mbërritur te një plakë e pashkolluar kjo sentencë e artë e përvojës historike? Përgjigjen, veç të tjerëve, e jep edhe Meddebi: "Është poetika e gjurmës, e marrëdhënies ndërmjet gjurmës, shenjës kuptimit, domethënë të të shkruarit të asaj që është fshirë dhe të raportit të asaj që është dhe të asaj që mungon." Nga kjo zbulojmë se mençuria shëtiste nga një etni te tjetra, e mistershme dhe e padukshme si era, edhe atëherë kur ndërmjet tyre mungonin kontaktet fizike. Në shpërnguljet dhe bredhëritjet e tyre, heronjtë e "Ndezjes së shiut", megjithatë, më së shumti kërkojnë identitetin e vet. Autori u heq vellon e misterit duke u nxjerrë përpara Nënën Hyjnore Pellazgjike, Vajzën e Praruar (Artën), Skënderbeun, Ismail Qemalin, Gonxhe Bojaxhiun (Nënën Tereze) dhe një sërë simbolesh, ku ata njohin vetveten, dëgjojnë qartë kumbimin e gjakut dhe shohin harlisjen e jetës.Këto ishin disa nga leximet e mundshme të simboleve në kozmogoninë e gjerë të romanit "Ndezja e shiut", ciklet narrative të të cilit krijojnë metaforën e zjarrit të përbashkët të vatrës së njerëzimit.
Fomalho dhe miti i diellit të ri
(Apologji e shkurtër për romanin e Mehmet Kajtazit "NJË DIELL TJETËR") Në romanin më të ri "NJË DIELL TJETËR", Mehmet Kajtazi, më me këmbëngulje se gjetkë në prozën e tij të deritashme, kërkon universin e lirisë e të shpresës për etninë, në veçanti, dhe për njerëzimin, në përgjithësi. Duke rrëmuar deri në rrënjë dramën e etnisë sonë në kohën e aparteidit serb në vitet nëntëdhjetë të shekullit që lamë pas, përkatësisht duke gjetur formulimin e veçantë artistik që do t'i ndihmojë për të zënë majat më zallahitëse të asaj tragjedie, në të njëjtën kohë autori ndërton paralelen e shpresës për diellin e padukshëm FOMALHO, trembëdhjetë herë më i madh se Dielli ynë, ky i dukshmi, për të cilin fatalistët thërrasin me zëra të terratisur nga pikëllimi se së shpejti do të shuhet.Tragjedia shqiptare e viteve nëntëdhjetë, që mundet me anë të luftës e të qëndresës së pashembullt dhe zërat fatalistë për shuarjen e shpejtë të Diellit, që gjithashtu mposhten me zbulimin e Fomalhos, përbëjnë mozaikët e metaforës së mitit të ri për ciklet e pasosura të jetës njerëzore. Të gjithën Mehmeti këtu e ka shtrirë në rrafshin e një strukture të re të procedimit, me një mëvetësi rrëfimtare dhe me një qasje më të thelluar meditative, që e begaton edhe për një nuancë sistemin e tij filozofik për jetën, vdekjen, luftën, mynxyrën, dashurinë e qëndresën. Erëzon Gjeraku, piktori, duke kapërcyer nëpër dyert e mëdha të paradokseve e të absurdeve, vizaton, krahas mynxyrës së kohës, edhe fanitjen e së nesërmes, plot dritë e llamburisje dhe bëhet, në të njëjtën kohë, bartës i universalizimit të shpresës për brezat e nesërm njerëzorë. Ndodh kështu, ngaqë, me vënien në rrezik të njërës nga etnitë më të lashta të botës, rrezikohet shuarja e vërtetë e jetës, por, njëlloj siç është Fomalho diell rezervë për të nesërmen, po ashtu ushtria më e re shqiptare e aleatët e saj luftojnë si dragonjtë me kuçedrën kundër aparteidit të fiseve endacake serbe duke e nxjerrë, më në fund, botën shqiptare në bregun e shpresës së mirë.Edhe heronjtë e tjerë (gruaja me gungë Humë Jeronimi, Dyjarët që pësojnë njëlloj si Kullat Binjake, Ardian Talla që, ndonëse fëmijë, e zbardhë si plakun gjëma e një dite të vetme etj.) vishen pak nga pak me shtresime të njëpasnjëshme alegorike duke u kthye më në fund në karaktere-simbole.Struktura fabulative e prozës "NJË DIELL TJETËR" ndërtohet, në të shumtën, mbi retrospektivën dhe mbi vetërrëfimin e veprimeve të heronjve dhe më pak mbi përshkrimin e drejtpërdrejtë të ngjarjeve. Kjo i jep më shumë mundësi autorit për thellim meditativ dhe për përgjithësime filozofike rreth fenomeneve të historisë njerëzore dhe të etnopsikologjisë së popujve të veçantë. Romani "NJË DIELL TJETËR", i shkruar sipas modusit të ironisë së qëndrueshme, e shqipton dramën më të re shqiptare me një gjuhë e me një stil të mëvetësishëm duke e vendosur të gjithën në një kompleks modern sintetizues. Autori, pra, nuk u është përmbajtur kornizave të kanonizuara të romanit tradicional duke mëtuar një strukturim dhe një semantikë të avancuar, që do t'i shkonte kohës.
Daut DEMAKU
Shëtitja artistike nëpër ndonjë vepër letrare nuk është domosdoshmërisht analizë, madje nuk është e domosdoshme të jetë as studim, por më shumë është dhe mund të jetë një bashkëbisedim i heshtur, një ese i pazëshëm, një invokacion gjatë rileximit e të rikujtimit të një krijuesi e një krijimtarie. Invokacioni nuk është nisje nga rrënja, as nga trupi fizik e raportet e tij me jashtësinë, nuk është madje as qëndrim i gjatë në bulbërinë e lulëzimit, pra të pjesës së bukur që quhet art, por është një pikëtakim me aromën e lules. Pikëtakimi i zërit të brendshëm – të pazëshëm me heshtjen mortore të germave, në shëtitjen apo rileximin artistik, domosdoshmërisht prodhon përjetimin invokativ që prodhon përjetimin gjatë këtij ritakimi. Proza e Mehmet Kajtazit është krijuar në kohën e turbulencave të mëdha, atyre dallgëve shqetësuese politike e ekzistenciale që shtriheshin në dilemën hamletiane të asaj të njohurës: të jesh apo të mos jesh, që nuk preknin apo që nuk rrënon vetëm aromën e lules, që nuk e thyenin butësinë e lules, por që tronditnin tërë trupin fizik, madje edhe vetë rrënjën e jetës. Nëse duam që këtë ta themi edhe më saktë e më prekshëm: kjo prozë u krijua në valën e lëvizjeve idhnake të pllakave tektonike të qenies sonë kombëtare. Përbrenda këtyre tronditjeve dëshpëruese dhe shpresëdhënëse, hyrja në art, në njërën anë kishte kuptim e hyrjes në shpresë dhe, në anën tjetër, kishte kuptimin e harrimit, një ikje artistike nga realiteti brutal. Këto dy elemente: hyrja në shpresë dhe ikja nga realiteti brutal kanë qenë, janë dhe do të mbesin dy ekstreme skajore që përbëhen nga zjarri krijues. Flaka e këtij zjarri – në njërën anë - është sikur dielli i pranverës, që edhe thermisë më të vogël të dheut i jep jetë e gjallëri, e mbushë me lëngun e këndshëm dhe erëmirë të jetës në shpresë. Por, në anën tjetër, flaka e këtij zjarri është edhe shumë e pamëshirshme dhe djeg e bën shkrumb e hi tokën reale nën këmbët e njeriut. Të jetosh me këmbë mbi prush dhe me kokë në freskinë e qiellit, pra të bësh jetë në majat idhnake të dy ekstremeve skajore dhe, në këto kushte të krijosh art, të ndërtosh kredon e gjallimit, nuk është vetëm mjeshtri, por kjo është dhe duhet të jetë: mjeshtëria e krijimit të mjeshtërisë. Në romanet “Ndezja e shiut” dhe “Për një diell tjetër”, Mehmet Kajtazi sikur prek lehtësisht, ama njëmend lehtësisht, aq lehtësisht sa prekja e tij ngjason me një pupël pëllumbi - mbi fjalët që mbushin ajrinë tokësore, të thënat e të bëmat e vijës horizontale, jetësore të përditshmërisë idhnake e rrënimtare dhe, këto të thëna e këto të bëma, lëvizin me shpejtësinë e dritës kah vija tjetër – ajo vija e aromës që di të ngrihet e të shpërndahet vetëm në lartësi, pra në vijën vertikale, do të thotë - në atë vijë që di të ecë vetëm në hapësirën e kaltërsisë së pafundme qiellore. Filozofia e krijimit ndërtohet mbi dy këmbët e fuqishme që kanë emrin: çka thuhet dhe qysh thuhet! Çka thuhet është preteksti artistik, konstrukti, skeleti që mban veprën. Qysh thuhet është mjeshtëria e ndërtimit, e thënies. Të gjitha lëvizjet të tjera estetike janë dhe kanë vlerë, por këto dy postulate përbëjnë dy këmbët e fuqishme mbi të cilat bën jetë një vepër letrare. Kur rilexohet proza e Mehmet Kajtazit, që të dy këto elemente sikur rebelohen dhe bëjnë përpjekje të jenë të paqena. Ajo e famshmja “çka thuhet” sikur merr krah dhe të ikën nga dora, të le në vetmi dhe të mashtron e sikur të thotë: kot më kërkon se unë nuk jam këtu... Ndërkaq, ajo tjetra: “Qysh thuhet” sikur tallet me lexuesin e thotë: kot më kërkon se unë herë jam e herë nuk jam... Lexuesi që është mësuar të ecën me lehtësi nëpër cektinën krijuese do ta ndjej lëvizjen dhe ecjen e lehtë, por pikërisht në lehtësinë e lëvizjes do të përballet me lojën e rebeluar e të qenit e të mos qenit, dhe, pikërisht këtu realizohet ajo sinteza e këndshme: e ikjes dhe kthimit, e zhdukjes dhe ndërtimit. Jeta është lojë. Arti është mjeshtëria e lojës. Loja zhvillohet në tokë, por mjeshtëria e lojës prek lartësinë. Nuk udhëtohet kot në univers, por udhëtimi në univers e ka kuptimin e kthimit në shtëpi. Kjo është mjeshtëria e lojës. Pjesa nuk është tërësia, por tërësia pa pjesën – nuk është e plotë... Njëra pa tjetrën nuk janë as nuk mund të jenë. Sepse: një pikë ujë është H20, dhe të gjitha burimet, lumenjtë, detet dhe oqeanet janë sikur një pikë uji - prapë: H2O. Nëse fillohet udhëtimi për djegien e shiut, kush do ta besoj këtë figurë: shiu nuk digjet as në ëndërr! Por kur zjarri i vijës horizontale është aq idhnak, zjarr që ngrihet e djeg me aq ashpërsi, athua do të këtë shi të qetë? Sado që toka në tërësi është vetëm një pjesë, apo më saktë: një thermi e universit, zjarri në atë thermi, sado i vogël e i imtë të jetë, sado i padukshëm në vogëlsinë e tij, prapë do të prodhojë dridhje e shqetësime që burojnë nga një thermi edhe më e imtë e thermisë tjetër që, me gjuhën e përditshmërisë njerëzore - quhet zemër e njeriut! Disi në të njëjtën rrugë – nga një pikë vese në oqean dhe nga oqeani në një pikë vesë – vazhdon rrugëtimi i prozës, do të thosha më të dendur e më të pjekur, që hyn nën ombrellën e titullit “Për një diell tjetër”. Njësoj siç nuk digjet shiu as në ëndërr, nuk formësohet as figura e diellit tjetër, por vlimi i pjesës, zjarri përvëlues i thermisë, merr funksionin e xixës në depo të barotit... Të tjerat që ndodhin mund t’i kuptojë e qartësojë secila mendje. Mënyra e leximit dhe rileximit duhet të qartësohet në tërësi. Është e ditur se nuk është çdo mënyrë – mënyrë gjithëpërfshirëse. Pse? Sepse: ngjyra e barit është e gjelbër, por është e gjelbër vetëm për syrin që sheh e lexon jashtësinë. Athua, është ngjyra e barit vetëm e gjelbër? Le të ndalemi pak dhe të mendojmë për mënyrën e vështrimit: çfarë ngjyre do të ketë bari kur vështrohet nga të dashuruarit, çfarë ngjyre do të ketë kur vështrohet nga njeriun që rënkon prej dhembjeve, apo: çfarë ngjyre do të këtë kur barin e vështron fëmija apo plaku? Mos dallojnë këto ngjyra apo edhe më tutje bari vazhdon ta ketë ngjyrën e gjelbër. Them se jo. Bari ka ngjyrë të gjelbër, është e vërtetë, por mënyra e vështrimit përcakton këndin dhe thellësinë e të cilat më vonë dëshmojnë se brenda një ngjyre të gjelbër bëjnë jetë mijëra e mijëra nuanca të të njëjtës ngjyrë, që, prapë, duket e njëjtë dhe nuk është e njëjtë. Këtu gjendet madhështia e artit, subjektivja e komunikimit me vlerën, individualja e leximit dhe rileximit. Privilegjin e rileximit do ta kenë të gjitha brezat, ata që jetojnë sot me ne, ata që nesër do të jetojnë pa ne, por besoj e shpresoj, edhe të mëvonshmit që do të vijnë. Le të kënaqen, brezat që vijnë, me veprat që mbesin, sepse njerëzit janë material shpenzues të jetës, kurse veprat që mbesin – janë material ndërtues dhe fisnikërues të botës. Kështu jeta i jep jetës dhe ky ligj vepron me apo pa dashjen tonë. Atyre që lënë vepra për rilexim, atyre u takon përulja jonë.
*****
Im atë përdori armën që t'ma dhuroj pendën!
Bablok, të dytë jemi luftëtarë! (Njeriu nuk është i përjetshëm, le të përpiqet të jetë e pavdekshme ajo që do të thotë dhe ajo që do të bëjë!) Riza GREIÇEVCI Pushka dhe lapsi…!
Ishte kjo thënie e shkrimtarit dhe gazetarit veteran, Nebil Duraku, për të cilin, kishim aq respekt. Tek më vonë e pata kuptuar pse miku im, Mehmet Kajtazi admironte dhe e përsëriste aq shpesh këtë thënie të gazetarit Nebil Duraku, i cili, i vetmi në toka shqiptare informoi për nxjerrjen e eshtrave të kaçakut të maleve Azem Bejtë Galica nga Shpella e Përçevës shtatëdhjetë e pesë metra thellë, nga mësuesi e veprimtari i devotshëm Abdyl Krasniqi. Sa here ia përmendja nxjerrjen e shtrave të Azemit, miku im, i qetë, ashtu si e kishte zakon, i matur në fjalë, ma kthente përgjigjen: Shpesh për të jetuar duhet më shumë burrëri, guxim, dashuri, se sa për të vdekur! Të vdekurit vdesin atëherë kur vdesin të gjallët për të gjallë. Sa hije i ka vdekja të vdekurit të vdekur! Po, ishin të shpeshta ndenjat ku Ai me admirim e epietet çemtonte mesazhin e Nebil Durakut: Im atë përdori armën që t'ma dhuroj pendën! Bablok, të dytë jemi luftëtarë! Babai këtu ishte qëndresa, lufta, pushka, ishin malet me ushtimë krismash ku baballarët tanë luftuan zotin e zotave-njerëz, pushtues, keqbërës, shtypës, të pangopur mbi planetin e tokës. Baballarët që fytafyt u harakuqen me kanunin e maleve, me cuba e lugetër…Shumë fronte lufte bënin baballarët tanë: Luftë kundër analfabetizmit, kundër skllavëve të lumtur, kundër shpresës së robit se vetëm me vuajtje dhe lutje nga toka në qiell do të fitohet xheneti mbi tokë. Dhe, kështu baba katundar drenicar një ditë shiti edhe lëkurën e trupit për t’ia ble djalit një penë (laps). Dy luftëtarë në dy shtigje jete të robërisë: baba luftonte djallin dhe birin e djalllit Shën Savë, kurse i biri luftonte bishën egërtshane me emrin: Analfabetizëm! Fjala Zot ishte ndër më të shpeshtat në rrejdhën e bisedave të mia me Mehmetin.
E gjeta Zotin tim!
Ishte kjo thënie e shkrimtarit dhe gazetarit veteran, Nebil Duraku, për të cilin, kishim aq respekt. Tek më vonë e pata kuptuar pse miku im, Mehmet Kajtazi admironte dhe e përsëriste aq shpesh këtë thënie të gazetarit Nebil Duraku, i cili, i vetmi në toka shqiptare informoi për nxjerrjen e eshtrave të kaçakut të maleve Azem Bejtë Galica nga Shpella e Përçevës shtatëdhjetë e pesë metra thellë, nga mësuesi e veprimtari i devotshëm Abdyl Krasniqi. Sa here ia përmendja nxjerrjen e shtrave të Azemit, miku im, i qetë, ashtu si e kishte zakon, i matur në fjalë, ma kthente përgjigjen: Shpesh për të jetuar duhet më shumë burrëri, guxim, dashuri, se sa për të vdekur! Të vdekurit vdesin atëherë kur vdesin të gjallët për të gjallë. Sa hije i ka vdekja të vdekurit të vdekur! Po, ishin të shpeshta ndenjat ku Ai me admirim e epietet çemtonte mesazhin e Nebil Durakut: Im atë përdori armën që t'ma dhuroj pendën! Bablok, të dytë jemi luftëtarë! Babai këtu ishte qëndresa, lufta, pushka, ishin malet me ushtimë krismash ku baballarët tanë luftuan zotin e zotave-njerëz, pushtues, keqbërës, shtypës, të pangopur mbi planetin e tokës. Baballarët që fytafyt u harakuqen me kanunin e maleve, me cuba e lugetër…Shumë fronte lufte bënin baballarët tanë: Luftë kundër analfabetizmit, kundër skllavëve të lumtur, kundër shpresës së robit se vetëm me vuajtje dhe lutje nga toka në qiell do të fitohet xheneti mbi tokë. Dhe, kështu baba katundar drenicar një ditë shiti edhe lëkurën e trupit për t’ia ble djalit një penë (laps). Dy luftëtarë në dy shtigje jete të robërisë: baba luftonte djallin dhe birin e djalllit Shën Savë, kurse i biri luftonte bishën egërtshane me emrin: Analfabetizëm! Fjala Zot ishte ndër më të shpeshtat në rrejdhën e bisedave të mia me Mehmetin.
E gjeta Zotin tim!
Për shkrimtarin drenicar fjala Zoti ishte nocion shumëdimensional, por boshti rreth të cilit sillej kureshtja e tij për Zotin, ishte shumëdimensionale: Njëditë me pati thenë: Djalo, e njeh ti Zotin? E do ti Zotin? E ke pare ti Zotin? Unë e gjeta Zotin tim: Atdheun! Mbushur toka është me zota. Tokë e zotave. Jetë e zotave. Kohë e zotave.Dihet vetëm kjo: secili njeri mban nga një zot në kraharor. M’i nguli bebëzat e syve midis ballit. Na,merre, lexoje, dua përgjigje! Më tha.Shfletova gazetën “Rilindja”, dhe në rubrikën: Reportazhi, lexova titullin e shkrimit të një pene për respekt dhe lakmi të Mehmet Kajtazit, me titullin: E GJETA ZOTIN TIM! … pastaj vinte nëntitulli:Vijnë zotat – njerëz, shkojnë zotat-njerëz.Vijnë të rinjtë, shkojnë të vjetrit. Secili zot-njeri, më pak se njeri. Më i uritur se tjetri. Më i kobshëm se tjetri. Më zezonë se tjetri. Shyqyr, o Perëndi, edhe zotat-njerëz janë të vdekshëm! Po citoj edhe ca rreshta të një reportazhi të tij: S’i duam, sepse, na urrejnë. Nuk i njohim, sepse nuk na duan.. Nuk i duam, sepse, nuk na çmojnë. Nuk i vlerësojmë, sepse, na fyejnë.I dashurojmë, sepse, i duam. I duam, sepse, na dashurojnë. S’i duam,sepse, na urrejnë. Na urrejnë, sepse, s’i duam.Eee, sa ditë më pastaj unë, Shyqa (Galica), Rushiti (Ramabaja), e të tjerë, e patëm komentuar atë margaritar gazetarie me emrin Reportazh, që shkruante, kush tjetër, pos Mehmet Kajtazi. Si e njoha Mehmet Kajtazin? Unë dhe Mehmet Haziri tashmë ishim shokë të Normales në Mitrovicë. A shkrunter vargje për të rritur më mire se unë, kurse unë shkruaja vargje për fëmijë më mire se ai! Në pushim vere,Rilindja për fëmijë kishte botuar vjershën time: “Ata me plisa të bardhë!”. Merr gazetën dhe shkon në Leçinë të Mehmet Haziri. E lexojnë poezinëtime disa here. I thotë Mehmet Hazirit: Pa tjetër duhet me thirr Rizanë tek ti,dhe shihemi e rrijmë bashkë! U takuam. A kanë dalë në male Ata me plisa të bardhë? Me pyeti. Po, i thashë, do janë bashkuar me çetën e Azem Bjetë Galicës, por do të tjerë thonë se do dalin në male pak më vonë. Dhe: interesant, koiçidencë: Ata me plisa të bardhë (kërpudhat!) nëpër male kishin dalë! Qeshi shkurt, por burrash. Hapi krahet dhe u përqafuan si dy vëllezër.Meti (siç e quanim ne shokët, ndofta edhe në shtëpi) shumë vite më vonë, në fillim të vitit 1990 isha shkuar si korrespondent i gazettes Bujku në Drenas (ish-Gllogoc) me tha: Atje! Ku toka puthet me Diellin dhe me Zotin! Atje kur dheut i vie aromë gjaku, eshtrash! Atje ku djepet e nënave rritin krisma! Atje ku maleve dëgjohen thirrje nga toka në qiell: O prite, prite Azem Galicën! Nga atje po shpërthen një ith i ngrohtë me aromë gjaku. Po ndjej vajet e foshnjave nëpër male! Po ndjej hungurimin e bishave të rodit Shën Savë duke pi gjakun nëpër deje foshnjash, fëmijësh, pleqsh, nënash e gjyshesh! Po ndjej mallkimin e Evropëspër malet, kurse alpet shqiptare sikur ua përplasin për fytyre shkrepa e lisa e maja e shpate e lugje hileve e kileve të Gjyshes Plakë! Me vjen mire që të ka ra hise ky fat, o Guguman, fat i maleve, shungullima e krismave, gjirma e thirrjeve nga Drenica deri në vesh të Evropës, të OKB-së, deri në dijeni të Zotit:Skllavët e lumtur janë turpi i njerëzimit!Po zbret Zoti në Kosovë! Nuk jemi pa Zot! E gjeta Zotin tim!“Guguman”, edhe ai me thoshte siç ma “polli” këtë ofiq Shyqa (Galica) në emër të veprës time të pare GUGUMANI: Po përsërisë ca vargje tua që m’i lexove pak ditë pas Pranverës së Studentore të 1981-shës( unë shumë gjëra ia kam lexuar Metit, por jo vetëm unë!): Recitoj ca vargje të mia: Në mos paçim të hamë bukë, do hamë lëkurën e trupit tonë! Në mos paçim të pimë ujë, do pimë gjak nëpër damarët tanë!Në mos paçim ymër tjetër, toka e Kosovës ka një copë tokë për varre tona!
Lufta me djallin…
Njeriu duhet te qeshe pa pritur lumturine, ndryshe ka rrezik te vdeqe pa qeshur. Njeriuuhet të formëzohetme guxim, sepse, tërë jetëndo tam bështjell tuta, dhes’do t’i thonë ndryshe, pos: Ku je, u tutës! Njeriu duhettë mësojë për të kënduarqë në fëmijëri, sepse, zor e ka të mësojë për të këndar në burrëri. E urrej njeriun që sot qan, vajton, hyn në zgavër të miut, gjunjëzohet, për të kënduar nesër, për t’u bërë i lumtur nesër, për t’u bërë nesër trim. Shpesh shtronte në bisedë çështje me interes, sidomos ato çështje që kishin të bënin me punën, me malet, me diellin, me lulet, me nderin dhe me guzimin. Shpesh hapte bisedën: Të gjitha luftërat e derisotme që ka bërë njerëzimi, për veten time, thoshte Meti, s’janë as sohia e luftës që ende njeriu s’e ka nisur, qëende njerëzimi matet e ç’matet për të hyrë në gjirmën e kësaj lufte.Ju mund të mos e quaniluftë, quanie betejë, quanie revolucion shekullor, por pa ndodh kjo luftë, pa ndodh ky revolucion, nuk bën, s’ka rendësi, a ndodh sot, a ndodh nesër. Njerëzimi mund tëi fitojë të gjitha betejat, të gjitha luftërat, furtunat, por zor e ka të fitojë aq lehtë luftën me Djallin! Nga këtu e kam dëgjuar mne veshët e mi, kur thote Meti: Unë mendoj ka dy lloje Djajsh! Soj Djalli që jeton e vepron përjashta qenies së njeriut, dhe Djalli i dytë nuk shihet, as nuk preket, jeton brendpërbrenda qenies së njeriut! Cili Djall është mëogurzi, më shtypës, më fantom, më i kobshëm? Djalli përjashta qenies së njeriut ha e pi lumturinë, gëzimin, buzëqeshjen, ha e pi lirinë, dejtësinë, ha e pi troje etnike të popujve të shtypur e pa liri! KysojDjalli ha e pi ëndrrën e robit për liri. Por, ky soj Djalli ka ilaç:plumbin në ballë! Luftën, malet, gjakun, guximin, trimërinë, besën! Djalli i dytë jeton e vepron brendapërbrenda qenies së njeriut. Ky soj njeriu bren trutë, mendjen, moralin, guximin, vullnetin e qenies së njeriut.Njësoj djalli i tillë gjason në atë krijesen e tmerrshme me emrin: krimb! Lufta kundër Djallit brendapërbrenda njeriut ende s’ka filluar gjthandej rruzullit tokësor. S’ka filluar ende, por do të fillojë pa tjetër. Lufta me këtë soj djalli do të thotë lufta me vetveten! Dhe: kur fitohet lufta me vetveten tënde, ti ke fituar dy here lirinë! Nga këtu, thoshte Meti (sa herë donte të me shtypte pamëshirshëm me këshilla prindore!): Sikur të ishte çdo njeri vërtet njeri, do të zvogëlohej shumë numri i bagëtive...!Gjithë këto gurgullima bisedimesh, porosish, qasjesh shumicën igjëja të shkrira në tematikën e romaneve që Mehmet Kajtazi iala margaritarë letërsisë kombëtare.
Fundi i madh i jetës nuk janë njohuritë, por veprat!
Mbaj ndëmend si sot, ishte redaktor i Fejtonistikës. Çka të them? Gjithça, thonë,duhet t’ia lëmë (servirim) për vlerësim e gjykim kohës. Por kohën e përbëjnë njerëzit, njerëzit e sojit lugat, që përcillnin shtigjet e jetës, përcillnin edhe Diellin, përcillnin edhe Metin për temaikën e fjetonit. Miëpo, se ka krjiesa të njeriut mbi planetin e tokës që fuqishëm shembin frikën, e shkelin, e pështyjnë, e dafnjejnë, s’duhet pohuarse nuk ka, dhe unë me sytë e mi a kam pa kur Meti pa fitores fytafyt me lugetërit e Pallatit të shtypit, në fejtonistikë pati nxjerë tema e motive që deri atëherë mund të kishin fjetur në panteonin e brendisë së moralit e ndërgjegjës të sojit sorollop, zgrop, zhelemel, deledash,ogurzi…Kur me urdhrin e tij n ga terrenisolla temen për gazette: Toleranca ndërfetare në Kosovë, pas përfundimit të vazhdimit të fundit, me tha: Disa aq shume shesin mend, sa qe nje dite do mbesin pa ato që i kanë, nëse vërtet i kanë! Njërëzit që nuk kanë të meta janë të tmerrshëm, sepse nuk keni nga i kapni.Por kur me urdhrin Metit mblodha materialin dhe botova në pesë vazhdime fejtonin: “Rakinica në flakën e tri perandorive”, me qortoi, duke derdhur ca thënie të forta, sikur ta kishin hidhëruar ata demeonët e kuq të Pallatit të shtypit: Ai që nuk di dhe nuk di pse nuk di – është i marrë, prandaj, largohu prej tij!Ai që nuk di dhe e di se nuk di, është fëmijë, mësoje; nëse ti di, e po qe se nuk e meson, ke bërë gabim! Ai që di dhe nuk e di që di, është i fjetur; mos e lë të flejë por zgjoje – nëse nuk e zgjon ti ke bërë mëkat! Ai që di dhe e di se di është i mençur, prandaj, shko pas tij, nëse shkon pas tij do të kesh udhën e ndriçuar! Fare në fund: Secila krijesë njerëzore në kraharorin e tij ban një Zot, një idhull, një kujtim apo shumë kujtime, kur unë, ky që jam kaq u bëra sot, në kraharor kam një tjetër kujtim, që dielli s’e tyhanë, një kujtim që shiu s’e kanë, Mehmet Kajtazi e ka emrin!
Vepra voluminoze në prozë e Mehmet Kajtazit
Rushit Ramabaja
Sot në këtë të shtunë fund shtatori, të mbledhur në përvjetorin e shtatë të ikjes së Mehmetit në të përtejmen, jemi të kredhur në nostalgji, natyrisht, por edhe krenarë që patëm një koleg e mik me zemër të artë, me fjalën aq të ëmbël dhe me paqe aq të gjerë në shpirt.Ky përvjetor i shtatë më kthen në verën e largët të vitit 1973, kur për herë të parë u takuam me Mehmetin në kryeqytet. Qe një e hënë gushti dhe ishim në provimin pranuaes për gazetar në “Rilindje” bashkë me Jusuf Gërvallën, Flora Brovinën dhe me ca të tjerë, që më vonë u bënë emra të njohur në gazetari e letërsi.Qemë të ulur pranë njëri-tjetrit dhe kur ia thashë emrin, më pa gjatë e thellë sikur të kërkonte shenjat e rinjohes së lashtë. Ishte ai komunikimi i shpirtrave të trazuar, që shohin përtej kohës së vet dhe që njihen shumë përpara se të takohen fizikisht. Qysh atë ditë u vulos miqësia jonë e përjetshme, që s’kish nevojë as për fjalë të mëdha, as për formula paktesh.Gjatë tridhjetë vjetëve të mëvonshme kemi kapërcyer nëpër gjithfarë katrahurash, por pa e trazuar asnjëherë kandilin e shenjtë të miqësisë.Gjatë atyre moteve, Mehmeti, krahas punës në gazetë, shkroi edhe një sërë veprash të suksesshme në prozë ( kryesisht romane e tregime). Kam shkruar për disa prej tyre, por për shkak të kohës së kufizuar, do të ndalem shkurt vetëm te dy romanet e tij: te “NDEZJA E SHIUT” dhe te “NJË DIELL TJETËR”, ngaqë për të parin pati marrë çmimin e LSHK-së, ndërsa tjetri, domethënë “NJË DIELL TJETËR” qe i fundit që e botoi për së gjalli.
Metafora e zjarrit të përbashkët
(Mehmet Kajtazi: "NDEZJA E SHIUT", roman, "Rilindja", Prishtinë, 2001) Përveç romanit voluminoz "NDEZJA E SHIUT", për të cilin mori një nga çmimet e LSHK-së, Mehmet Kajtazi deri tash shkroi edhe veprat: "Nata në gur" (roman), "Plaku dhe urat" (roman), "Zemër e thyer" (tregime), "Fundi i legjendave" (roman), "Shqiptarët ne Goli-Otok" (roman), "Kodra e Pajtimit" (tregime), "Ushtimë e Albodërit" (roman), "Shote Galica" (roman), "Minatorët" (roman), "Thikë në portokall" (roman), "Gjeli i katedrales" (roman), "Santa Ana" (roman), "Guri i Dallëndyshes" (roman), "Lindja në qiell" (roman) dhe "Udha I" (roman), ku kryesisht përpush katrahurat e mëdha të etnisë, sfidat, shpresat dhe udhët që e ngjitën në majat e mbijetesës. Pra, në të shumtën, në fabulën e veprave të këtij prozatori gëlojnë luftërat, varrtarët, nënat shamizeza dhe heronjtë, të cilët përcjellin nga një brez në tjetrin gjëmimet e rrufeve, zinë e riteve mortore, kujet dhe prapë kumbimet e betejave dhe sërish kapërcimi i rrethakut të mortit. Të gjitha këto rrjedhin në një rrafsh rrëfimor plot thyerje e kontraste dhe thuren me një gjuhë që duket sikur mezi e bart baladën.
Ngujimi i Dianës në fanitjen simbolike
Ndonëse fabula e romanit "NDEZJA E SHIUT" fiksohet në Lozanë të Zvicrës, dianoia e tërësishme e veprës vetëm sa e çon një hap më tej kërkimin e misterit së mbijetesës, por tash në një formë tjetërfare, më të avancuar, me një rrëfim më sublim, me një projektim më modern të dramës dhe sidomos me një gjuhë ku plekset mjeshtërisht urtia dhe e bukura.Këtu, megjithatë, më së paku do të merremi me fabulën. Vetëm të themi në nismë se romani hapet me zhdukjen e Dianë Lushtës, që duke kapërcyer Adriatikun për në brigjet italiane (më 9 maj 1999), kish përjetuar një anijethyerje, nga e cila kish mbijetuar, për t'u zhdukur pastaj pa gjurmë. Autori shtron engmën përpara lexuesit: "Deri më sot dy gjëra thelbësore kanë mbetur të panjohura: ku është Diana (është e gjallë apo e ngrirë) dhe si quhet saktësisht vendlindja e saj?" Misterin e zhdukjes së kësaj vajze të bukur e shton edhe më shumë pjesa e dytë e fjalisë "si quhet saktësisht vendlindja e saj". Pra, ndonëse autori më parë pak a shumë e thotë vendin dhe qytetin nga ka ardhur vajza, këtu sërish i hedh përsipri vellon e enigmës, me çfarë e nis metamorfoizimin e saj në simbol, që, pas ciklit të pakëputur të njësive fabulative, vetëm diku nga fundi jep kumtin e "ngushëllimit solemn"(siç do të thoshte Shekspiri): "Dianën do ta gjejë bukuria e vet. Sante! (Shëndet)". Këto janë fjalët që autori i thotë me gojën e stjuardesës Genevieve Baraste.Çfarë ka mbetur nga Diana dhe a do të mjaftojë vetëm kujtimi për ta avancuar bukurinë e saj në simbol? Patjetër: ajo ka lënë gjurmët në pikturën "Këmisha e Bardhë" dhe në romanin "Ndezja e shiut". Pra, ka lënë hiret e bukurisë në vallen e ngjyrave të pikturës dhe ka lënë urtinë e prushin e zërit në faqet e romanit. Dhe mbërrijmë te pandehma: a do të kish nevojë më që Diana të kishte edhe dimensionin e të bukurës fizike, të dukshme e të prekshme, dhe çfarë do të ndodhte po të mos ngujohej kështu në fanitjen simbolike? Më së pari do të zbriste nga piedestali i solemnes dhe tevona do të kridhej në harresë si çdo vdektare. Mehmeti, duke i dhënë këtë përmasë kryeheroinës (që, ndonëse është e pranishme nga fillimi në fund, kurrkund nuk duket), vajzën shqiptare të Lushtës e universalizon si pleksje të bukurisë dhe të mençurisë së botës. Ajo në faqet e dorëshkrimit të romanit të saj do të thotë: "Ai nuk është djalë që bredh lule më lule, unë jam vajzë që kam hyrë midis dy luleve: njëra e ka emrin Drosera Binata, tjetra e ka emrin Sarracenia Flava." Ajo ishte, pra, çupa që po plekste bukurinë e burimit të gjakut të vet me bukurinë e njerëzimit, për të mbetur përherë midis tyre e mbërthyer në ngjyrat e ylberit dhe çdo prill shumëfish e harlisur në ëndrrën e botës për jetën.Kjo gjetje artistike autorit i ka shërbyer jo vetëm për të universalizuar metaforën e së bukurës, por edhe si çelës për kërkimin e vetvetes në bredhje, për kërkimin e urtisë në gjurmë të lashta dhe për kërkimin e identitetit duke ringjallur kujtesën.
Shpërngulja e heronjve dhe kërkimi i gjysmës së vet
Duke lexuar "Ndezjen e shiut", patjetër do të shtrosh pyetjen: për çfarë i degdis autori protagonistët e vet përtej kufirit të atdheut? A kish ardhur kjo spontanisht nga përvoja e bredhëritjeve personale, apo mëtonte që përmes bredhjes së heronjve, të kërkonte formulën e misterit të dashurisë dhe të bashkëjetesës së popujve? Mendoj se është kjo e dyta. Madje kam bindjen se ngjyrimi pesonal është i mezidukshëm. Ta shtyjmë më tej këtë mendim. "Mendoj se të gjitha veprat e mëdha të letërsisë janë vepra bredharakësh, mërgimtarësh, ikanakësh", thotë poeti Patrikios dhe shton: "Odiseu, Simbad detari, Don Kishoti. Mua, për veten time, më pëlqen më shumë Don Kishoti se Fausti, sepse Fausti është tepër statik, ndërsa të shtegtuarit është kërkim në kohë dhe në hapësirë." Mendoj se këtu dikund duhet të kërkohet qëllimi i shpërnguljes së heronjve të "Ndezjes së shiut" dikund nën hijet e alpeve zvicerrane. Mbase këtë më mirë se askush e ka formuluar Klara Janesh: "Sa për të endurit, mendoj se vetë jeta është bredharake, sepse është lëvizje. Nëse vëzhgojmë formën më të vogël të jetës, qoftë edhe një qelizë, vëmë re se është gjithmonë në lëvizje; është një marrëdhënie brenda-jashtë, domethënë një trajtë komunikimi." Kësaj mund t'i shtojmë se Mehmeti, duke i çuar Evropës simbolin e zjarrit të vatrës së përbashkët me anë të metaforës së bredhjes, mëtoi t'ia rikujtonte asaj se, megjithatë, jemi populli i tokës ku u mbrujtën mitet dhe ku vrushkulluan artet e dituritë e njerëzimit. Prandaj, në ato bredhje, heronjtë e romanit gjejnë edhe gjysmën e vetvetes, atë dritësimin e së bukurës që ia dhuruan njerëzimit.Në këto barisje të mëdha të shqiptarëve, autori i tundon heronjtë të kërkojnë edhe gjurmët e urtisë. Njërit prej atyre do t'i kujtohen fjalët që kish thënë gjyshja: "Ata do të fitojnë, sepse e kanë kalin". Gjyshja e protagonistit të "Ndezjes së shiut", ndonëse kurrë s'kish dëgjuar për perandorin romak Kaligula, deshifronte thjesht dhe qartë kodin e fitores së pashmangshme të diktatorit të fuqishëm. (Kaligula, siç dihet, për t'i mundur kundërshtarët në Senat, shpalli kalin e vet senator dhe me fuqinë e votës së tij, doli fitimtar.) Si kish mbërritur te një plakë e pashkolluar kjo sentencë e artë e përvojës historike? Përgjigjen, veç të tjerëve, e jep edhe Meddebi: "Është poetika e gjurmës, e marrëdhënies ndërmjet gjurmës, shenjës kuptimit, domethënë të të shkruarit të asaj që është fshirë dhe të raportit të asaj që është dhe të asaj që mungon." Nga kjo zbulojmë se mençuria shëtiste nga një etni te tjetra, e mistershme dhe e padukshme si era, edhe atëherë kur ndërmjet tyre mungonin kontaktet fizike. Në shpërnguljet dhe bredhëritjet e tyre, heronjtë e "Ndezjes së shiut", megjithatë, më së shumti kërkojnë identitetin e vet. Autori u heq vellon e misterit duke u nxjerrë përpara Nënën Hyjnore Pellazgjike, Vajzën e Praruar (Artën), Skënderbeun, Ismail Qemalin, Gonxhe Bojaxhiun (Nënën Tereze) dhe një sërë simbolesh, ku ata njohin vetveten, dëgjojnë qartë kumbimin e gjakut dhe shohin harlisjen e jetës.Këto ishin disa nga leximet e mundshme të simboleve në kozmogoninë e gjerë të romanit "Ndezja e shiut", ciklet narrative të të cilit krijojnë metaforën e zjarrit të përbashkët të vatrës së njerëzimit.
Fomalho dhe miti i diellit të ri
(Apologji e shkurtër për romanin e Mehmet Kajtazit "NJË DIELL TJETËR") Në romanin më të ri "NJË DIELL TJETËR", Mehmet Kajtazi, më me këmbëngulje se gjetkë në prozën e tij të deritashme, kërkon universin e lirisë e të shpresës për etninë, në veçanti, dhe për njerëzimin, në përgjithësi. Duke rrëmuar deri në rrënjë dramën e etnisë sonë në kohën e aparteidit serb në vitet nëntëdhjetë të shekullit që lamë pas, përkatësisht duke gjetur formulimin e veçantë artistik që do t'i ndihmojë për të zënë majat më zallahitëse të asaj tragjedie, në të njëjtën kohë autori ndërton paralelen e shpresës për diellin e padukshëm FOMALHO, trembëdhjetë herë më i madh se Dielli ynë, ky i dukshmi, për të cilin fatalistët thërrasin me zëra të terratisur nga pikëllimi se së shpejti do të shuhet.Tragjedia shqiptare e viteve nëntëdhjetë, që mundet me anë të luftës e të qëndresës së pashembullt dhe zërat fatalistë për shuarjen e shpejtë të Diellit, që gjithashtu mposhten me zbulimin e Fomalhos, përbëjnë mozaikët e metaforës së mitit të ri për ciklet e pasosura të jetës njerëzore. Të gjithën Mehmeti këtu e ka shtrirë në rrafshin e një strukture të re të procedimit, me një mëvetësi rrëfimtare dhe me një qasje më të thelluar meditative, që e begaton edhe për një nuancë sistemin e tij filozofik për jetën, vdekjen, luftën, mynxyrën, dashurinë e qëndresën. Erëzon Gjeraku, piktori, duke kapërcyer nëpër dyert e mëdha të paradokseve e të absurdeve, vizaton, krahas mynxyrës së kohës, edhe fanitjen e së nesërmes, plot dritë e llamburisje dhe bëhet, në të njëjtën kohë, bartës i universalizimit të shpresës për brezat e nesërm njerëzorë. Ndodh kështu, ngaqë, me vënien në rrezik të njërës nga etnitë më të lashta të botës, rrezikohet shuarja e vërtetë e jetës, por, njëlloj siç është Fomalho diell rezervë për të nesërmen, po ashtu ushtria më e re shqiptare e aleatët e saj luftojnë si dragonjtë me kuçedrën kundër aparteidit të fiseve endacake serbe duke e nxjerrë, më në fund, botën shqiptare në bregun e shpresës së mirë.Edhe heronjtë e tjerë (gruaja me gungë Humë Jeronimi, Dyjarët që pësojnë njëlloj si Kullat Binjake, Ardian Talla që, ndonëse fëmijë, e zbardhë si plakun gjëma e një dite të vetme etj.) vishen pak nga pak me shtresime të njëpasnjëshme alegorike duke u kthye më në fund në karaktere-simbole.Struktura fabulative e prozës "NJË DIELL TJETËR" ndërtohet, në të shumtën, mbi retrospektivën dhe mbi vetërrëfimin e veprimeve të heronjve dhe më pak mbi përshkrimin e drejtpërdrejtë të ngjarjeve. Kjo i jep më shumë mundësi autorit për thellim meditativ dhe për përgjithësime filozofike rreth fenomeneve të historisë njerëzore dhe të etnopsikologjisë së popujve të veçantë. Romani "NJË DIELL TJETËR", i shkruar sipas modusit të ironisë së qëndrueshme, e shqipton dramën më të re shqiptare me një gjuhë e me një stil të mëvetësishëm duke e vendosur të gjithën në një kompleks modern sintetizues. Autori, pra, nuk u është përmbajtur kornizave të kanonizuara të romanit tradicional duke mëtuar një strukturim dhe një semantikë të avancuar, që do t'i shkonte kohës.
HYRJA NË ART NUK ËSHTË IKJE
Daut DEMAKU
Shëtitja artistike nëpër ndonjë vepër letrare nuk është domosdoshmërisht analizë, madje nuk është e domosdoshme të jetë as studim, por më shumë është dhe mund të jetë një bashkëbisedim i heshtur, një ese i pazëshëm, një invokacion gjatë rileximit e të rikujtimit të një krijuesi e një krijimtarie. Invokacioni nuk është nisje nga rrënja, as nga trupi fizik e raportet e tij me jashtësinë, nuk është madje as qëndrim i gjatë në bulbërinë e lulëzimit, pra të pjesës së bukur që quhet art, por është një pikëtakim me aromën e lules. Pikëtakimi i zërit të brendshëm – të pazëshëm me heshtjen mortore të germave, në shëtitjen apo rileximin artistik, domosdoshmërisht prodhon përjetimin invokativ që prodhon përjetimin gjatë këtij ritakimi. Proza e Mehmet Kajtazit është krijuar në kohën e turbulencave të mëdha, atyre dallgëve shqetësuese politike e ekzistenciale që shtriheshin në dilemën hamletiane të asaj të njohurës: të jesh apo të mos jesh, që nuk preknin apo që nuk rrënon vetëm aromën e lules, që nuk e thyenin butësinë e lules, por që tronditnin tërë trupin fizik, madje edhe vetë rrënjën e jetës. Nëse duam që këtë ta themi edhe më saktë e më prekshëm: kjo prozë u krijua në valën e lëvizjeve idhnake të pllakave tektonike të qenies sonë kombëtare. Përbrenda këtyre tronditjeve dëshpëruese dhe shpresëdhënëse, hyrja në art, në njërën anë kishte kuptim e hyrjes në shpresë dhe, në anën tjetër, kishte kuptimin e harrimit, një ikje artistike nga realiteti brutal. Këto dy elemente: hyrja në shpresë dhe ikja nga realiteti brutal kanë qenë, janë dhe do të mbesin dy ekstreme skajore që përbëhen nga zjarri krijues. Flaka e këtij zjarri – në njërën anë - është sikur dielli i pranverës, që edhe thermisë më të vogël të dheut i jep jetë e gjallëri, e mbushë me lëngun e këndshëm dhe erëmirë të jetës në shpresë. Por, në anën tjetër, flaka e këtij zjarri është edhe shumë e pamëshirshme dhe djeg e bën shkrumb e hi tokën reale nën këmbët e njeriut. Të jetosh me këmbë mbi prush dhe me kokë në freskinë e qiellit, pra të bësh jetë në majat idhnake të dy ekstremeve skajore dhe, në këto kushte të krijosh art, të ndërtosh kredon e gjallimit, nuk është vetëm mjeshtri, por kjo është dhe duhet të jetë: mjeshtëria e krijimit të mjeshtërisë. Në romanet “Ndezja e shiut” dhe “Për një diell tjetër”, Mehmet Kajtazi sikur prek lehtësisht, ama njëmend lehtësisht, aq lehtësisht sa prekja e tij ngjason me një pupël pëllumbi - mbi fjalët që mbushin ajrinë tokësore, të thënat e të bëmat e vijës horizontale, jetësore të përditshmërisë idhnake e rrënimtare dhe, këto të thëna e këto të bëma, lëvizin me shpejtësinë e dritës kah vija tjetër – ajo vija e aromës që di të ngrihet e të shpërndahet vetëm në lartësi, pra në vijën vertikale, do të thotë - në atë vijë që di të ecë vetëm në hapësirën e kaltërsisë së pafundme qiellore. Filozofia e krijimit ndërtohet mbi dy këmbët e fuqishme që kanë emrin: çka thuhet dhe qysh thuhet! Çka thuhet është preteksti artistik, konstrukti, skeleti që mban veprën. Qysh thuhet është mjeshtëria e ndërtimit, e thënies. Të gjitha lëvizjet të tjera estetike janë dhe kanë vlerë, por këto dy postulate përbëjnë dy këmbët e fuqishme mbi të cilat bën jetë një vepër letrare. Kur rilexohet proza e Mehmet Kajtazit, që të dy këto elemente sikur rebelohen dhe bëjnë përpjekje të jenë të paqena. Ajo e famshmja “çka thuhet” sikur merr krah dhe të ikën nga dora, të le në vetmi dhe të mashtron e sikur të thotë: kot më kërkon se unë nuk jam këtu... Ndërkaq, ajo tjetra: “Qysh thuhet” sikur tallet me lexuesin e thotë: kot më kërkon se unë herë jam e herë nuk jam... Lexuesi që është mësuar të ecën me lehtësi nëpër cektinën krijuese do ta ndjej lëvizjen dhe ecjen e lehtë, por pikërisht në lehtësinë e lëvizjes do të përballet me lojën e rebeluar e të qenit e të mos qenit, dhe, pikërisht këtu realizohet ajo sinteza e këndshme: e ikjes dhe kthimit, e zhdukjes dhe ndërtimit. Jeta është lojë. Arti është mjeshtëria e lojës. Loja zhvillohet në tokë, por mjeshtëria e lojës prek lartësinë. Nuk udhëtohet kot në univers, por udhëtimi në univers e ka kuptimin e kthimit në shtëpi. Kjo është mjeshtëria e lojës. Pjesa nuk është tërësia, por tërësia pa pjesën – nuk është e plotë... Njëra pa tjetrën nuk janë as nuk mund të jenë. Sepse: një pikë ujë është H20, dhe të gjitha burimet, lumenjtë, detet dhe oqeanet janë sikur një pikë uji - prapë: H2O. Nëse fillohet udhëtimi për djegien e shiut, kush do ta besoj këtë figurë: shiu nuk digjet as në ëndërr! Por kur zjarri i vijës horizontale është aq idhnak, zjarr që ngrihet e djeg me aq ashpërsi, athua do të këtë shi të qetë? Sado që toka në tërësi është vetëm një pjesë, apo më saktë: një thermi e universit, zjarri në atë thermi, sado i vogël e i imtë të jetë, sado i padukshëm në vogëlsinë e tij, prapë do të prodhojë dridhje e shqetësime që burojnë nga një thermi edhe më e imtë e thermisë tjetër që, me gjuhën e përditshmërisë njerëzore - quhet zemër e njeriut! Disi në të njëjtën rrugë – nga një pikë vese në oqean dhe nga oqeani në një pikë vesë – vazhdon rrugëtimi i prozës, do të thosha më të dendur e më të pjekur, që hyn nën ombrellën e titullit “Për një diell tjetër”. Njësoj siç nuk digjet shiu as në ëndërr, nuk formësohet as figura e diellit tjetër, por vlimi i pjesës, zjarri përvëlues i thermisë, merr funksionin e xixës në depo të barotit... Të tjerat që ndodhin mund t’i kuptojë e qartësojë secila mendje. Mënyra e leximit dhe rileximit duhet të qartësohet në tërësi. Është e ditur se nuk është çdo mënyrë – mënyrë gjithëpërfshirëse. Pse? Sepse: ngjyra e barit është e gjelbër, por është e gjelbër vetëm për syrin që sheh e lexon jashtësinë. Athua, është ngjyra e barit vetëm e gjelbër? Le të ndalemi pak dhe të mendojmë për mënyrën e vështrimit: çfarë ngjyre do të ketë bari kur vështrohet nga të dashuruarit, çfarë ngjyre do të ketë kur vështrohet nga njeriun që rënkon prej dhembjeve, apo: çfarë ngjyre do të këtë kur barin e vështron fëmija apo plaku? Mos dallojnë këto ngjyra apo edhe më tutje bari vazhdon ta ketë ngjyrën e gjelbër. Them se jo. Bari ka ngjyrë të gjelbër, është e vërtetë, por mënyra e vështrimit përcakton këndin dhe thellësinë e të cilat më vonë dëshmojnë se brenda një ngjyre të gjelbër bëjnë jetë mijëra e mijëra nuanca të të njëjtës ngjyrë, që, prapë, duket e njëjtë dhe nuk është e njëjtë. Këtu gjendet madhështia e artit, subjektivja e komunikimit me vlerën, individualja e leximit dhe rileximit. Privilegjin e rileximit do ta kenë të gjitha brezat, ata që jetojnë sot me ne, ata që nesër do të jetojnë pa ne, por besoj e shpresoj, edhe të mëvonshmit që do të vijnë. Le të kënaqen, brezat që vijnë, me veprat që mbesin, sepse njerëzit janë material shpenzues të jetës, kurse veprat që mbesin – janë material ndërtues dhe fisnikërues të botës. Kështu jeta i jep jetës dhe ky ligj vepron me apo pa dashjen tonë. Atyre që lënë vepra për rilexim, atyre u takon përulja jonë.
nga Flori Bruqi :
Në vend të falënderimit
(Mehmet Kajtazi 1944-2003)
Në vend të falënderimit,me rastin e 7-të vjetorit të vdekjës së Mehmet Kajtazit
Para se të flasim për jetën dhe veprën e shkrimtarit tonë të mirënjohur Mehmet Kajtazi, në emër të falënderimit për të gjithë pjesëmarrësit e këtij simpoziumi po japim citate nga fjala falënderuese që ka dhënë z. Mehmet Kajtazi më 29 mars 2002 me rastin e shfaqjes së dramës “Nata e Fundit në Goli Otok”: Fjala FALEMINDERIT (në kuptimin e bimës dhe në kuptimin e tokës), ua drejtojë sonte deri në përulje drejtë NJËREZVE që qëndruan dhe u flijuan që ne të mos jetojmë përherë me erë të mollës, por mollën ta kemi në duart tona”.
Mehmet Kajtazi u lind në vitin 1944 në Kllodernicë të Drenicës (komuna e Skenderajt). Një kohë punoi arsimtar i gjuhës dhe letërsisë shqipe në vendlindje, në Turiqefc, në Runikë, në Klinë të Epërme dhe në shkollën e mesme “Isa Boletini” në Skënderaj, ndërsa, prej vitit 1973 ishte gazetar dhe redaktor i fejtonistikës në të përditshmen “Rilindja” dhe së fundi deri në vdekje punoi si redaktor profesional për prozë në Ndërmarrjen Botuese “Rilindja”, Prishtinë. Më së shumti lëvroi reportazhin ku trajtoi tema të aktualitetit dhe të historisë. Ka botuar tregime, reportazhe dhe shkrime të ndryshme në revista dhe gazeta që botoheshin në gjuhën shqipe në Prishtinë, Tiranë, Shkup, Podgoricë dhe Zvicër.
Me krijimtari letrare merrej që nga shkolla e mesme. Ka shkruar kryesisht prozë për të rritur: romane, tregime, novela.
Pjesë nga veprimtaria e tij artistike janë përkthyer dhe botuar në frëngjisht.
Mehmet Kajtazi ishte krijues që ka shfrytëzuar ngjarje të vërteta, personalitete historike e figura tjera, por edhe situata të veçanta të gërshetuara me ndodhi e personazhe fiktive, të cilat në laboratorin e krijuesit janë përpunuar artistikisht. Tema e fakte të realitetit tonë kombëtar e historik janë brumosur në një varg veprash letrare të Mehmet Kajtazit, të cilat me ngjyrime artistike janë fuqizuar”.
Mehmet Kajtazi ka botuar pesëmbëdhjetë romane dhe dy përmbledhje tregimesh, “ku kryesisht përpush katrahurat e mëdha të etnisë, sfidat, shpresat dhe udhët që e ngjitën në majat e mbijetesës. Pra në të shumtën, në fabulën e veprave të këtij prozatori gëlojnë luftërat, varrëtarët, nënat shamizeza dhe heronjtë, të cilët përcjellin nga një brez në tjetrin gjëmimet e rrufeve, zinë e riteve mortore, kujet dhe prapë kumbimet e betejave dhe sërish kapërcimi i rrethakut të motjes. Të gjitha këto rrjedhin nga një rrafsh rrëfimor plot thyerje e kontraste dhe thuren me nje gjuhë që duket sikur mezi e bart baladën, vëren Rushit Ramabaja.
Mehmet Kajtazi ka botuar këto vepra:
- ''Nata në gur'' (roman, 1984), botoi “Rilindja”, Prishtinë,
- ''Plaku dhe urat'' (roman, 1986), botoi “Flaka”, Shkup. Nuk janë të rralla rastet kur një vepër letrare shkruhet si reagim ndaj një modeli pararendës të llojit të vet, duke tentuar njëherit që mohimin e atij modeli ta mbështesë në argumentet që ofron përmes veprës së rë...Një dukuri të tillë e ndeshim edhe tek romani i Mehmet Kajtazit ''Plaku dhe urat''. Te ky roman, të bëjmë një paralele me konstatimet e deritashme, kemi tekstin që i shqipton situatat e jetës dhe tekstin që komenton këtë formë të shqiptimit dhe artikulimit artistik. ... Romani ''Plaku dhe urat'' ka një kompozicion do të thoshim mozaik, ku tërësinë e rrëfimit e sajojnë reminishencat nga kujtimet e personazhit kryesor (Amnitore Fatorini). Pse është kompozicion mozaik kur pjesa më e madhe e rrëfimit realizohet në veten e parë? Autori mbase edhe qëllimisht ikën nga një mënyrë strikte e zhvillimit të veprimit dhe rrëfimit romanësor, Shkruante R. Musliu për romanin''Plaku dhe urat'' më 22.11.1986.
- ''Zemër e Thyer'' (tregime, 1987), botoi “Rilindja”, Prishtinë,
- ''Fundi i legjendave'' (roman, 1990), botoi “Rilindja”, Prishtinë, (Teatri Shqiptar “Kurora” nga Nyoni-i Zvicër (Theatre Albanais “Kurora” de Nyon) dramatizoi dhe shfaqi romanin ''Fundi i legjendave'')
- ''Shqiptarët në Goli Otok'' (roman, 1991), botoi “Dielli”, Zagreb. Proza ''Shqiptarët në Goli Otok'' ka për temë tragjikën e të burgosurve politikë në kohën e inkuizicionit sllavokomunist, të njohur si periudha e Informbyrosë. Në gjithë veprën ''Shqiptarët në Goli Otok'' të Mehmet Kajtazit, shkruante Rushit Ramabaja, rrëfimi është ndërtuar në formë mozaiku, ku si në ekran ravijëzohen fatet njerëzore.
Teatri Popullor i Prishtinës ka inskenuar dramën “Nata e fundit në Goli Otok”, sipas romanit ''Shqiptarët në Goli Otok''-5 nëntor 1992 u shfaq premiera e kësaj drame dhe kjo dramë theu të gjitha rekordet duke patur mbi 300 repriza dhe është shfaqur në të gjitha trojet shqiptare dhe jashtë vendit. Drama “Nata e fundit në Goli Otok”, sipas romanit të Mehmet Kajtazit, është dramë e dhembjes, dramë e ndërgjegjejes së vrarë, e mllefit të frenuar, e zhgënjimit, e përpjekjes për ta mundur frikën, tmerrin, vdekjen, e përpjekjes për të tejkaluar vetveten, brenda greminave të thella shpirtërore të shkaktuara nga malli për lirinë e largët, që si fatomorganë sillet brenda grilave, shkruante Fadil Hysaj.
- ''Kodra e pajtimit'' (tregime, 1993), botoi “Ylberi”, Prishtinë, Duke lexuar tregimet e Mehmet Kajtazit, shkruante Rifat Kukaj, lexuesi gjithsesi do të provokohet me ngërthimet, psherëtimat, gjëmat dhe shpresën e njeriut tonë që nga kohërat më të hershme e deri më sot.
- ''Ushtimë e Alboderit'' (roman, 1993), botoi “Shkëndija”, Prishtinë. Zeqir Gërvalla lidhur me veprën ''Ushtimë e Alboderit'' shkruante: Trekëndëshi tredimensional i romanit ''Ushtimë e Alboderit'' janë tri kohërat-në një kohë-Harmoni në shesh të Brukselit duke hyrë në dimensionin e katërt të ringjalljes së një kohe të Re të Ribashkimit tonë Kombëtar Shpirtëror e Tokësor në një rend të ri të Ballkanit-Evropës e Botës liridashësë e përparimtare nën Diellin e të gjithëve falë Zotit Një- Krijuesit të Gjithësisë
- ''Shote Galica'' (roman, 1995), botoi Shoqata e Shkrimtarëve të Kosovës, Prishtinë. Për këtë roman, Rushit Ramabaja shkruante: ''Shote Galica'' është një transponim i sukseshëm i njërës nga baladat tona kombëtare që në rrethakun e historisë sikur nuk po e presin njëra rjetrën
- ''Minatorët'' (roman, 1995), botoi “Onufri”, Elbasan. Vangjush Saro shkruante: Vepër e frymëzuar drejtpërdrejtë nga ngjarjen në minierën e Trepçës në Kosovë, libër prej nga mesazhi i rezistencës, artistikisht dhe dokumentarisht, vjen e plotëson kuadrin e luftës për të drejtat kombëtare e qytetarëve. Autori i sjell kështu lexuesit një botë të pasur që vlon në galeritë e minierave, por me shumë në galeritë e shpirtit.
- ''Thikë në portokall' (roman, 1995), botoi Shoqata e Shkrimtarëve të Kosovës, Prishtinë,
- ''Gjeli i katedrales'' (roman, 1996), botoi NB “Rilindja”, Prishtinë,
- ''Santa Ana'' (roman, 1998), botoi NB “Rilindja”, Prishtinë,
- ''Guri i dallëndyshes'' (roman, 1998), botoi NB “Rilindja”, Prishtinë,
- ''Lindja në qiell'' (roman, 2000), botoi “Rilindja”, Prishtinë. Ngjarja e romanit ''Lindja në qiell'', janë vitet tona të përgjakshme nën okupim, personazhet si Agon Zhuka, Adem Jashari, Curr Yjëzimi, Yllkë Dhogaqi, Gëzim Dushi e shumë të tjerë, i bëjnë jëtë veprës e që është shumë e afërt me kohën dhe traumat që i përjetoi populli ynë në Kosovë.
Mehmet Kajtazi me këtë roman tregoi edhe njëherë se është i lidhur ngushtë me fatin e kombit dhe historinë e tij, shkruante H. Perloka.
- ''Udha I'' (roman, 2000), botoi “Rilindja”, Prishtinë,
- ''Ndezja e shiut'' (roman, 2001), botoi NB “Rilindja”, Prishtinë, (Romani Ndezja e shiut u nderua me çmimin “Hivzi Sylejmani” të Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës, për veprën më të mirë në prozë në vitin 2001).
Edhe në këtë roman shkrimtari Mehmet Kajtazi preokupohet me kohë, hapësirat e ekzistencës e të etnisë shqiptare. Kjo unazë narrative-kompozicionale-figurative ka zbritur shumë afër kohës sonë: kalvaret e golgotat e dëbimit masiv të shqiptarëve gjatë luftës së fundit, tek e nisë me Bllacën famëkqe, e vazhdon...
- ''Një diell tjetër'' (roman, 2003). botoi NB “Rilindja”, Prishtinë,
Edhe në këtë vepër autori, ashtu si edhe në veprat tjera, lëndën e merr nga jeta e përditdshme në Kosovë, nga njerëzit e saj, nga problemet ekzistenciale me të cilat ballafaqohen shqiptarët, për ti bërë ballë gjithë katrahurave që ranë mbi ne nga pushtuesit e huaj tash e sa shekuj.
Romani ''Një diell tjetër'' i Mehmet Kajtazit paraqet tragjedinë shqiptare të viteve nëntëdhjetë, e cila triumfoi me luftën për çlirim. Duke u zhytur në dramën e etnisë Mehmet Kajtazi jep me ngjyra të theksuara kohën e aparteidit serb në vitet nëntëdhjetë të shekullit që lam pas.
Romani ''Një diell tjetër'', siç vëren edhe shkrimtari i mirënjohur Rushit Ramabaja në pasthënie, i shkruar sipas modusit të ironisë së qëndrueshme, e shqipton dramën më të re shqiptare me një gjuhë e me një stil të mvetësishëm duke vendosur në një kompleks modern sintetizues.
Shkrimtari dhe miku ynë i mirënjohur z.Mehmet Kajtazi ndërroi jetë më 25 shtator 2003 në Lozanë të Zvicrës dhe u varros në Prishtinë më 27 shtator 2003.
*******
nga Mehmet Kajtazi
"KULTURA BASHKON KOMBIN EDHE NË LOZANË TË ZVICRËS"
Ilirët bulbërojnë për Arbërinë... Nuk ishim as të “majtë” e as të “djathtë “. Nuk ishim askushi, ma thanë Hyzer Olluri, Bislim Hoxha dhe Arsim Ferizi.
Ata kanë ardhur nga anë të ndryshme të Kosovës (njëri nga Drenica, tjetri nga Dukagjini dhe i treti nga Ferizaj) dhe askushi do të ngelim, thonë ata, nëse nuk e shohim në harmoni popullin shqiptar në mërgim.
Biseda ka një forcë magjike kur dirigjohet nga vullneti i madh për harmoni kombëtare. Këtë nuk e bënë krerët politikë shqiptarë në Zvicër, thonë ata, këtë po e bëjnë “Ilirët”, po e bën hapërimi i tyre që me kulturë të bëhemi një.
Kështu shprehet edhe Nadire Hoxha dhe tregon se vëllai i saj nuk është vrarë nga dora serbe pse ai luftoi në emër të kësaj apo të asaj partie politike, por u vra nga ajo dorë gjakatare pse ai donte që Kosova të jetë e lirë.
Unë lirinë e Kosovës e shoh edhe në sytë e birit të tij që ka emrin Nëntor, në nëntor më kanë vrarë vëllanë gjakatarët serbë. shtë rregull i përgjithshëm i shteteve të perëndimit që ardhësit në tokat e tyre të mos zhvillojnë aktivitete politike, por nëse ka njerëz të tillë që pandehin se identitetin e tyre mund ta ruajnë dhe ta kultivojnë në korniza politike, këtë edhe ua mundësojnë shtetet mirëpritëse, por gjithnjë duke iu përmbajtur ligjeve të shteteve ku ata kanë emigruar.
Shqiptarët që nga koha e krijimit të pluralizimit politik në atdhe tërë energjinë e tyre e shpenzuan në politikë: krijuan parti të ndryshme politike, ligjet e shteteve mirëpritëse nuk lejuan që ato parti të regjistrohen si parti, por krerët e atyre partive shumë të zhdërvjellët dhe në të njëjtën kohë edhe gënjeshtarë dhe nxituan që partitë e tyre t’i regjistrojnë në organet përkatëse jo si parti politike, por si shoqata me emra të ndryshëm. Kështu vepruan edhe në Zvicër.
Gënjeshtarët mund të gënjejnë veten, por jo edhe shtetet me përvojë shtatëqindvjeqare si shtet, siç është Zvicra.
Zvicra mirëfilli e dinte se krerët e ndryshëm politik të këtyre partive po hargjojnë kot së koti energji, ua tërhiqnin vërjetjen për këtë, por shqiptarët kur vendosin të merren me politikë, janë më ujqër së ujqërit, i prejnë hekurat e të gjithë kafazeve.
Si rezultat i një qëndrimi të tillë kobzi, në të gjitha shtetet e Perëndimit, duke përfshirë edhe Zvicrën, shqiptarëve iu servua në pjata një racion, që nuk kishte emër tjetër pos – PËRÇARJE.
Nga avulli plot xëc i këtij racioni shqiptarët nisën të akuzojnë shoqi-shoin si majtistë e djathtistë, e Atdheu rënkonte në robëri, se nuk punonte as dora e majtë, as dora e djathtë, do të thotë që nga mëngjesi merrte tëposhzën rruga jonë.
E themi kështu, ngase për t’u larë mirë fytyra në mëngjes, duhet të përdoren që të dyja duart. Atdheu jo vetëm që rënkonte në robëri, por symbylltas ecte drejt greminës. Këtë tragjedi ndër të parët e kishte hetuar Jusuf Gërvalla, andaj me nxitim e vrau Jugosllavia, siç e kishte vrarë tërë Kosovën që nga dita kur e kishte ndarë Kosovën nga Shqipëria. Këtë tragjedi të madhe ia kishte sjellë kryesatrapi i Ballkanit, komunisti Tito.
Krerët politikë shqiptarë, duke e njollosur njëri-tjetrin, kishin krijuar mjegull të dendur para syve të tyre dhe fare nuke shihnin vrasësin.
Ai tashmë ishte diku në një varr, por e kishte lënë prapa birin e vet, Slobodan Milosheviqin, i cili dredhinë e Titos nuk e kishte përsosur vrasjen si mjet të vetëm për zhdukjen e shqiptarëve. Krerët e partive politike, edhe kur vritej aq brutalisht Kosova nga “njeriu” që kishte kultivuar deri në shkallë ndërkombëtare fashizimin serb, merreshin në mes veti duke ia shkëputur herë njëri, herë tjetri dorën e majtë ose dorën e djathtë.
Ishin të gjitha sinjalet që shqiptarët po ngelnin pa duar. Këtë e hetuan edhe të rinjtë shqiptarë në Lozanë të Zvicrës, të cilët më 1 nëntor 1994 krijuan shoqërinë kulturore, për të rritur e për të vegjël, krijuan grupin e valleve shqipe, e nxorën nga dheu rrënjën që po venitej pa diell dhe shpejt e shpejt rrënja mori emrin e vet: ILIRËT.
Ata që e quanin veten të djathtë thanë se me urdhrin e politikës sonë u krijua shoqëria kulturore artistike “Ilirët”, kështu thanë edhe ata që pandehnin se i sjell diçka të mirë atdheut majtizmi shqiptar, që i kishte rrënjët te thembra e këpucës së Titos dhe të komunistëve të tjerë më të vegjël se ai edhe për nga pesha e trupit, edhe për nga prestigji, “Ilirët” si ilirët: kishin vendosur t’u takonin të gjithë shqiptarëve. Këtë fjali po e përsëris: të gjithë shqiptarëve.
Ata ishin dhe janë të vetëdijshëm se kultura është mbretëreshë që i bashkon shqiptarët, andaj ata edhe sot “marrin urdhëra” nga kjo mbretëreshë. Krerët politikë shqiptarë edhe sot janë të ndarë në Lozanë, e si rezultat i kësaj të keqe ata insistojnë që Festa e Flamurit të mos festohet bashkërisht, ata edhe përvjetorin e Jusuf Gërvallës e kremtojnë ndaras.
Po patën mundësi ata një ditë edhe Diellin do ta ndanin.
Shqiptarët e rëndomtë e shikojnë këtë punë të tyre (tepër të ligë dhe tepër tragjike) me skep ticizëm dhe me përbuzje, por skepticizmi dhe përbuzja nuk mjaftojnë që të venitet rrënja e përçarjes dhe të zhduket një ditë përgjithmonë.
Të vetëdijshëm për këtë, “ILIRËT” edhe më shumë u mobilizuan që me kulturë t’i bashkojnë shqiptarët.
Më 15 mars 2001, biseduam në Lozanë me disa shqiptarë të perkatësive të “Ilirët” nga dita në ditë po i shtojnë radhët me artistë të rinjë, të talentuar dhe me plot zell që të krijojnë harmoni në mesin e shqiptarëve në tërë Zvicrën. “Ilirët” dy herë zunë vendin e parë në Festivalin e Bernës, ku u prezentuan 25 shoqëri kulturore-artistike nga mbarë Zvicra.
Shpesh kemi qenë në qendër të vëmendjes në shtypin qëndror të Zvicrës, thotë njeriu më përgjegjes dhe më meritor në këtë shoqëri: Ilir Bytyçi.
Në Lozanë, ku e kemi selinë, por edhe në tërë Zvicrën, dhe në shtetet e tjera, ne i kemi vënë vetes për detyrë parësore që të bulbërojmë pak Arbëri edhe në mërgatë, andaj kur këndojmë para publikut ne e sjellim në gjirma të zemrave të shqiptarëve Gjirokastrën dhe Preshevën, Tetovën dhe Ulqinin, Prishtinën dhe Tiranën.
Kur këndojnë “ilirët”, thotë Arjeta Buzhala, ne kthehemi në Kosovë, sadoqë kanë kaluar më shumë se dhjetë vjet që unë nuk kam qenë në Kosovë.
Nuk kam qenë as unë, thotë burri i saj, Afrimi, dhe tregon se krerët politikë ”të djathtë” dhe “të majtë” nëpër tubime të ndryshme bërtitnin dhe klithinin se nuk i nënshtrohemi dot Serbisë dhe detyrë juaj, o bashkatdhetarë, është as ju mos të bëni asnjë hap për nënshtrim, pra as ju mos shkoni në ambasadë të Serbisë për të marrë pasaporta dhe, kur shkumbonin mirë e mirë, bënin me dorë kah një kuti e madhe, bënin me gisht drejt saj, mërgimtarët e gjorë i mbushnin kutitë e mëdha me deviza të shumta, pas një jave i shihnin krerët e partive politike shqiptare që udhëtonin me mercedesa të zezë drejt ambasadës jugosllave për të paguar shuma të majme për t’u pajisur me pasaporta të shtetit jugosllav.
Unë, si nusja ime, Arjeta, nuk deshëm të marrim pasaporta të huaja, andaj edhe për mua kaluan më shumë se dhjetë vjet që nuk e kam parë Kosovën.
Unë në një mënyrë e shoh Kosovën përmes valleve të “Ilirëve”, po presim që këto ditë të marrim pasaporta të Zvicrës, ose të UNMIK-ut në Kosovë, nëse ngjet e kundërta, do të kthehemi përfundimisht në Kosovë: në Atdhe le të punojnë partitë politike, se pa to nuk bën në atdhe, por në mërgatë do të ishte mirë të shënohej fundi i tyre, pra do të shënohej fundi i përçarjeve, harmonia në valle dhe në jetë i gëzon mërgimtarët, shkroi Mehmet Kajtazi.
