Nga Kujtim Bytyçi
Frederik Rreshpja, ky bohem shqiptar
Frederik Rreshpja lindi në Shkodër më1940. Edhe në të dhënat në aktakuzën e datës 11.08.1976 viti i lindjes është identik. Duke cituar të dhënat e aktakuzës shohim se viti i lindjes është 1940: “Frederik Rreshpja, i biri i Markut dhe Drandes, i datëlindjes 1940, lindur dhe banues në Shkodër”, por në shkrime të ndryshme për jetën e Frederik Rreshpes si vit i lindjes merret dhe viti 1941. Shkollën fillore dhe të mesme Frederiku i kreu në Shkodër kurse shkollimi i tij i mëtejshëm u ndërpre sepse në vitin e dytë u arrestua përsëri. Fillimet e tij letrare, më saktë daljen e tij para lexuesit me vepra të plota letrare e kemi në vitin 1968 me veprën “Rapsodi shqiptare”. Ky vëllim që në daljen e tij pati suksesin e pritur për vetë faktin se poeti ishte prezantuar para lexuesit edhe në periodikun e kohës. Vepra në fjalë, ashtu si dhe krijimet e botuara në periodikun e kohës, u mirëprit nga kritika e kohës. Ndërkohë që më 1976 po kjo kritikë mohoi vetveten e saj duke hedhur baltë mbi talentin e Rreshpes dhe duke e dhënë si shembull për të ndëshkuar poetin. Dënimi me katër vjet (më 1976) me akuza që dallohen qartë se ishin të fabrikuara, për agjitacion e propogandë, ndoshta do të ndikonte në talentin e tij. Dënimi më i rëndë ishte ndalimi i botimit të veprave të tij, përjashtimi nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë dhe heqja e krijimeve të tij nga programet shkollore. E gjithë kjo “gjueti shtrigash” kishte si synimim mbylljen e gojës së poetit. Nuk ishte i vetmi rast që po ndodhte. Fate tragjike të krijuesve, jo vetëm në këtë periudhë, por më parë dhe më vonë, ka mjaft. (Do të përmendja rastin e poetit disident, Havzi Nela, i cili më 1988 varet në mes të qytetit të Kukësit). Por ndodhi e kundërta. Vetëm pak kohë pas daljes nga burgu, Riku rishfaqet po aq fuqishëm në poezi, e cila për hir të së vërtetës duhet të themi se qe altari në të cilin Rreshpja u fal deri në fund të jetës së tij. “Erdhi koha të vdes përsëri” më 1994 është vepra e parë e botuar pas daljes nga burgu, pasuar dhe nga veprat e tjera “Lirika” më 1996 dhe “Në vetmi” më 2004. Me veprën “Në vetmi” Frederiku fitoi titullin poet i vitit.
Sasia e krijimtarisë letrare të Rikut nuk dihet me saktësi. Mendohet të ketë shumë dorëshkrime të cilat edhe sot e kësaj dite akoma nuk e kanë parë dritën e botimit. Mendohet se është një sasi e konsiderueshme, brenda së cilës ka edhe poezi të cilat janë ripunuar, poezi që nuk e panë asnjëherë dritën e botimit dhe poezi në botime me variante të tjera. “E kishte zakon që poezitë që nuk i pëlqenin i treste. Mjaftonte që të mos i pëlqente një varg ose strofë”, - shprehet Gjovalini, vëllai i Rikut. “I kam mbledhur me kujdes të gjitha ato që i treste dhe i ruaj edhe sot e kësaj dite si një thesar, të vetmin thesar që ka lënë Riku. Një ditë do t`ia botoj ashtu siç janë, siç i ka shkruar. Ndoshta nuk janë të bukura, por mendoj se edhe këto poezi të cilat Riku i ka tretur janë po aq të mira sa ato që ka botuar”.
Në një intervistë të botuar në vitin 1992 Frederik Rreshpja kishte thënë: “Gjithë ç’kam pasur e kam humbur. Nuk ankohem nga fati im… Nëse rri me njerëz, këtë e bëj vetëm për edukatë. Kohën e kaloj në dhomën time, i vetmuar…”. A është kjo gjithçka që mund të themi për Rikun? A mund të themi se ai ishte “zog i vetmuar” i cili kishte dëshirë të cicëronte i vetmuar? Megjithatë, Rikun pas daljes nga burgu e shohim gjithmonë në lëvizje. Pasi rifilloi aktivitetin e tij letrar me gazetën “Ora” e shohim edhe në Tiranë në revistën “Europa”. Po në Tiranë fillon aktivitetin botues me shtypshkronjën “Europa”, aktivitet që në fillim i solli të ardhura të mira, të cilat çuditërisht shumë shpejt i humbi dhe jetoi falë ndihmave financiare të dhëna nga shokët e tij. “E kam gjetur të ulur në qese të mëdha të mbushura me para”, shprehet Moikom Zeqo, miku i tij më i ngushtë. Nuk ishte i interesuar që të përcaktohej politikisht, sepse thoshte: “Mua nuk më intereson politika. Arti është më i gjërë…”, andaj Frederik Rreshpja iu përkushtua punës letrare. Ai ishte pra kryeredaktor i gazetës “Ora”, udhëheqës i një shtypshkronje dhe pronar i Shtëpisë Botuese “Europa”, por pasuria më e madhe ishte bujaria e tij dhe respekti për shokët. Megjithëse pjesën më të mirë të jetës së tij e kishte kaluar në burgjet e diktaturës dhe e dinte se kush e kishte denoncuar, përsëri me shpirtin e tij prej poeti, duke mos njohur hakmarrjen, asnjëherë nuk iu kundërpërgjigj denoncuesve të tij. I tillë mbeti deri në fund të jetës së tij Rreshpja, i cili më shumë se çdo gjë donte njeriun.
Që në fillimet e tij poetike Riku u paraqit para lexuesit si një poet i cili po prezantohej me unin e tij poetik, me individualitetin e tij. Me një individualitet që ndoshta ngjalli dhe xhelozinë e të ashtuquajturve poetë bashkohës të tij. Megjithëse kritika e kohës pak i kushtoi vëmendje, përfaqësimi i tij në tekstet shkollore më tepër ishte një imponim i talentit të tij, një pranim “de facto” i talentit të tij, por me rezerva. Një talent i cili do të ishte që në fillim nën mbikqyrjen e censurës. (Ndoshta një koicidencë, por edhe Migjeni që në fillimet e tij u vu nën vëzhgimin e rreptë të censurës). Frika e censurës del hapur në momentin kur pas denoncimit “…si një person që paraqet rrezikshmëri shoqërore që synon në minimin, dobësimin dhe përmbysjen e pushtetit popullor…”(Pjesë nga vendimi i gjykatës së rrethit Shkodër për dënimin e Frederikut më 14.08.1976) vendosi që të dënohej me 4 vjet heqje lirie. Kjo është vetëm maja e aisbergut të asaj që censura veproi me Rreshpen. Përjashtimi i tij nga LSHA dhe heqja e krijimtarisë së tij letrare nga tekstet shkollore u parashikua si goditja përfundimtare për këtë poet, duke menduar se kështu lau duart një herë e përgjithmonë nga “poeti plangprishës”, i cili nuk kishte formimin e duhur ideo-artistik (pjesë nga vendimi i LSHA dega Shkodër për përjashtimin e Frederik Rreshpes). Ndërkohë që Rreshpja kishte lënë gjurmën e tij poetike dhe kritika letrare, e cila ishte jashtë kuadrit të politikës së diktaturës, shprehte opinionin e saj të pavarur, opinion i cili e vendoste Rreshpen dhe krijimtarine tij letrare në një rrafsh me lirikët më të mirë europianë.
Ja disa nga vlerësimet që janë dhënë për Frederik Rreshpen:
Hans Joacim Lanksch: “Vepra e Frederik Rreshpes është poezi e dorës së parë e kalibrit europian”.
Robert Elsie: “Që në rininë e tij Rreshpja ka qenë një poet tronditës”.
Henri Izrael, botues amerikan: “… është një poezi tronditëse dhe me një mjeshtëri që ne amerikanëve na mungon”.
Ivanov, kritik rus: “Ne kemi Pushkinin, Jeseninin dhe shqiptarët duhet të jenë krenarë që kanë një poet të tillë”.
Leo dë Rua, kritik francez: “U trondita nga ky njeri që përmban një gjenialitet ballkanik, që është vendi i lindjes së artit”.
Ismail Kadare: “Frederik Rreshpja është ndër poetët më të mirë të Shqipërisë”.
Frederik Rreshpja ishte poet i lindur. Ishte poet në shpirt. Poezia e tij ishte poezi që dilte nga shpirti i tij. Dhe poezia e shpirtit është e pavdekshme. Vargu i tij poetik ishte një melodi e pavdekshme.
Frederik Rreshpja vdiq më 17 shkurt 2006 dhe u varros më 18 shkurt 2006 në varrezat e “Rrëmajës” të kishës katolike në Shkodër, në qytetin e tij të lindjes ,të qytetit që e deshi aq shumë. Shtatëmbëdhjetë shkurti nuk është gjë tjetër veçse një datë kalendarike. Jeta është më e gjatë. Poezia e tij ka lashtësinë dhe jetëgjatësinë e kombit. “Rrëmaja” nuk është varrezë, është vendi që mban brenda saj poetin e “melodive të pavdekshme”, Frederik Rreshpen.
Veprimtaria letrare
1967 “ Rapsodi shqiptare” (Poezi)
1968 “Tre përralla për femijë”
1972 “Zëri i largët i kasolles” (Roman)
1973 “Endrra e tokës” (Dramë)
1973 “Në këtë qytet” (Poezi)
1994 “Kompiuteri pa mësues” (Metodë)
1994 “Erdhi ora të vdes përsëri” (Poezi)
1996 “Lirika”
2004 “Në vetmi” (Poezi)
Pra, me pak fjalë, ky është porteti i poetit të mirënjohur Frederik Rreshpja.
Agjencioni floripress.blogspot.com
2010/12/19
Albania invalide... Sos!...
Dikur mbijetoi, por...
Thonë se dikur jetonte e Bukura e Dheut. Ndrinte ajo vetë, ndrinte dhe gjithçka përqark saj. Nuk kishte të krahasuar bukuria e saj, as ditën e as natën: Del o diell të dal, del o hënë të dal.
Thonë se të Bukurën e Dheut fillimisht e quanin Pellazgji. Ishte aq madhështore, e hirshme dhe magjiplotë saqë u dashuruan marrëzisht pas saj tërë fqinjët dhe të largëtit që njiheshin me të, të qytetëruarit dhe barbarët. Po Pellazgjia rrinte krenare në jetën e vet. I nderonte dhe i respektonte tërë ata që i vinin rrotull, pa iu përulur askujt.
Na u bënë ziliqarë barbarët për krenarinë, vlerat dhe thesaret e saj. Dhe dikur iu turrën për ta mposhtur me përdhunë. U kacafytën gjatë barbarët me të, i rrëmbyen aty-këtu edhe copa stolish e thesaresh, megjithatë Pellazgjia nuk u mposht…
Ajo që mbeti pas atyre betejave grabitqare u quajt Iliri. Barbarët u kacafytën edhe me Ilirinë, i rrëmbyen të tjera thesare, të tjera stoli, po ajo nuk u dha. Tashmë e quanin Arbëri dhe trashëgonte ende një pjesë nga hiret e së Bukurës së Dheut, Pellazgjisë. Ashtu e hijshme, si gjithë të Bukurat e Dheut nëpër përralla, megjithëse e lodhur nga kacafytjet e gjata përdhunuese, Arbëria e paepur rrezatonte në sytë e barbarëve që nuk e duronin dot dritën e qytetërimit të saj. Dhe ata vrisnin mendjen si ta mposhtnin. Dhe i turreshin përsëri e përsëri, ditëve e netëve, gjatë dimrave e beharëve, i grabisnin stolitë, e plagosnin, e gjakosnin, i këpusnin gjymtyrët, por ajo, megjithëse mpakej e mpakej prej dhunës, nuk jepej. Ashtu e mpakur dhe e paepur ngjante rishtas e bukur dhe rrezatonte qytetërim në sytë e armiqve barbarë që donin ta zhbënin me çdo kusht.
Tashmë ca e thërrisnin Albani e ca të tjerë Shqipëri. Armiqtë si gjithmonë e kishin halë në sy dhe i turreshin përbindshëm bukurisë së saj...
Shqipëria e vogël, për mendjen e mbrapshtë të barbarëve, ishte Pellazgjia e dikurshme që ende nuk ishte epur prej dhunës grabitëse, prandaj nuk duhej lënë rehat. Ajo duhej zhdukur…
Kjo farë Shqipërie ishte apo nuk ishte Pellazgjia e dikurshme?!… Debatonin e debatonin armiqtë e saj dhe i turreshin përsëri për ta zhbërë që të mos i mbetej as nami e as nishani Pellazgjisë së dikurshme që rronte ende në gjenet e Shqipërisë…
Armiqtë e saj tashmë ishin jo vetëm barbarët, por edhe fqinjët e qytetëruar. Edhe ata i lakmonin ato pak thesare që trashëgonte Shqipëria prej Pellazgjisë së dikurshme…
Ishte apo nuk ishte Pellazgjia?!… Tashmë gjithçka ishte shndërruar në legjendë… Pellazgjia, e Bukura e Dheut, tashmë ishte një përrallë që u rrëfehej netëve kalamajve…
Ndërkohë dilte dikush që vendoste të eksploronte viset e legjendës. Dhe duke kërkuar nëpër udhët e vështira të meditimit muzgjeve të legjendës, si arkeolog i paepur, dikushi po zbulonte copëza stolish, gurë të çmuar, diamante e perla, që përbënin dikur thesaret e bizhuterive të Pellazgjisë…
Dikush, duke kërkuar, zbuluar dhe restauruar copëzat e bizhuve të grabitura nëpër shekuj nga trupi i Pellazgjisë, arrinte të rindërtonte profilin e Albanisë prej të Bukure Dheu… Dhe kështu, dalëngadalë legjenda po shndërrohej në realitet… Mirëpo, ky realitet, megjithëse u përkiste kohëve moderne, vazhdonte të ishte tejet shqetësues për stërnipët e qytetëruar të barbarëve të dikurshëm...
Dhe ata, me mençurinë djallëzore të stërgjyshit Odise, i dhuruan një kalë të bardhë politikës shqiptare, një kalë paqeje, në dukje, mutacion i Kalit të Trojës...
Dhe politika mutante shqiptare ia shaloi kalit të bardhë dhe iu turr për ta shkatërruar Shqipërinë për hesap të padronëve të vet... Dihet se lufta brenda llojit është vdekja më e sigurt... Padronët e rinj të politikës tiranike shqiptare e dinin mirë këtë fakt dhe përfundimin që do të sillte...
Dhe kështu, shpirtrat e barbarëve të dikurshëm më në fund mund të ndiheshin të qetë... Shqipërisë më në fund po i vinte fundi prej vetë politikës shqiptare, prej mutacionit të llojit të vet...
Dikur mbijetoi Shqipëria, por sot po vdes...
Sos!... Shqipëria po vdes!...
Ej, Shqipëria po vdes!... Shqiptarë, zgjohuni prej gjumit të vdekjes!... Shqipëria po vdes!...
Nuk e besoni?!...
Po këlthas se Shqipëria, ku edhe vdekja blihet e shitet, po vdes!... Kuptojeni në kuptimin e mirëfilltë të fjalës: po vdes!...
Besomëni!... Po vdesin shqiptarët dhe shqiptaria!... Po vdesin liria, idealet, shpirti!...
Kuptojeni mirë, fjalët e mia janë klithmë e pashpresë në këtë agoni kolektive më e rëndë se agonitë e shkaktuara nga murtajat e mesjetës evropiane... Sos!... Shqipëria po vdes!... Po vdes nën lëngimin e murtajës politikë!... Politikës shqiptare që blihet e shitet përditë te padronët grekë e serbë... Sos!... Sos!... Sos!...
Nuk më besoni?!... Në këtë vend, gjithçka blihet e shitet prej politikës që blihet e shitet për vete te armiqtë tanë tradicionalë!... Gjithçka blihet e shitet me urdhër të Berishës e të Ramës, nga klanet e Berishës e të Ramës, për klanet e Berishës e të Ramës... Në këtë vend të varfër ku po rrënohen gjenet, traditat dhe kultura, mbijetojnë vetëm injoranca dhe frika!... Dhe vdekja!... Dhe vdekja... Dhe vdekja!...
Po ju kujtoj se në këtë vend ku mbizotëron murtaja e politikës, mbijeton ende i vetmi ideal, Çamëria!...
Po kujt i plasi për Çamërinë, do thotë dikush në prag të vdekjes, kur edhe vet çamët janë ftohur dhe i kanë kthyer prapanicën këtij ideali?!...
Vërtet, nuk i plas askujt prej atyre që përjetojnë agoninë e vet!...
Eeej, ndoshta i plas Amerikës për Çamërinë, njëlloj si për Kosovën, se aha... atdhetarizmi shqiptar po vdes... shqiptarët po vdesin për vete!...
Eeej!... Në këtë agoni mesjetare që ka pllakosur Shqipërinë e kohëve moderne, mundohem të mbijetoj edhe unë... Më besoni, mundohem të mbijetoj me shpirt ndër dhëmbë!...
Dhe në buzë të greminës së mbijetesës, u kujtova dikur dhe i dërgova një mesazh mikut tim çam, deputetit Shpëtim Idrizi: I nderuar, ke Shansin e Madh të Epokës së Madhe të Dinosaurve që të bësh Epokë!... Përqafoje fort idealin çam dhe shpëtoje Çamërinë!... Mos e humb këtë shans!...
Miku im, Shpëtimi, të paktën në dukje, përpiqet për ta mbajtur gjallë idealin çam, për ta shpëtuar Çamërinë!... Ishalla nuk po tjetërsohet edhe ai, të blihet e të shitet si gjithçka tjetër shqiptare me urdhër të Berishës e të Ramës për hesap të klaneve të Berishës e të Ramës!...
Eh!... Në këtë vend, pronë e Zotit, ku politika pretendon rolin e Zotit, duhet që të shesësh edhe prapanicën për t’u “ringjallur” e për të fituar Statusin e Zombit... Duhet t’ia shesësh Berishës ose Ramës... Kështu duan të thonë... Ca që nuk i binden politikës...
Ej, shqiptarë, kujdes!... Tundini prapanicat e mos harroni se edhe ato janë pronë e Zotit!... Dhe dijeni mirë se nuk abuzohet aq lehtë me pronat e Zotit!... Nuk blihen e shiten pronat e Zotit aq lehtës as prej politikës!... Qoftë ajo më e sofistikuara dhe më djallëzorja!...
O Zot!... A ka Zot që ta shpëtojë Shqipërinë prej vdekjes, e cila blihet e shitet si gjithçka tjetër me urdhër të Berishës e të Ramës?!... Na duhet të gjithëve e fortë Albani-Shqipëria, or miq… Na duhet se pa të nuk do të gëzojmë as emrin e ndritur: shqiptar!...
Me siguri, Albania invalide nuk i duhet as Evropës!… Një Shqipëri e vdekur nuk i shërben askujt, besoj as politikës së shitur shqiptare… Sos!…
Eeej, shqiptarë, zgjohuni prej gjumit të vdekjes!... Ngrehuni si stërgjyshët tanë pellazgo-ilirë që u rilindën sa herë si feniksi prej hirit të vdekjes së vet!…
Shpëtojeni Shqipërinë evropiane prej shkretëtirës që i shkakton murtaja politikë që blihet e shitet për hesap të padronëve të vet, pronarë të kalit të bardhë të vdekjes!… Sos!... Sos!... Sos!...
Shefki Hysa
Thonë se dikur jetonte e Bukura e Dheut. Ndrinte ajo vetë, ndrinte dhe gjithçka përqark saj. Nuk kishte të krahasuar bukuria e saj, as ditën e as natën: Del o diell të dal, del o hënë të dal.
Thonë se të Bukurën e Dheut fillimisht e quanin Pellazgji. Ishte aq madhështore, e hirshme dhe magjiplotë saqë u dashuruan marrëzisht pas saj tërë fqinjët dhe të largëtit që njiheshin me të, të qytetëruarit dhe barbarët. Po Pellazgjia rrinte krenare në jetën e vet. I nderonte dhe i respektonte tërë ata që i vinin rrotull, pa iu përulur askujt.
Na u bënë ziliqarë barbarët për krenarinë, vlerat dhe thesaret e saj. Dhe dikur iu turrën për ta mposhtur me përdhunë. U kacafytën gjatë barbarët me të, i rrëmbyen aty-këtu edhe copa stolish e thesaresh, megjithatë Pellazgjia nuk u mposht…
Ajo që mbeti pas atyre betejave grabitqare u quajt Iliri. Barbarët u kacafytën edhe me Ilirinë, i rrëmbyen të tjera thesare, të tjera stoli, po ajo nuk u dha. Tashmë e quanin Arbëri dhe trashëgonte ende një pjesë nga hiret e së Bukurës së Dheut, Pellazgjisë. Ashtu e hijshme, si gjithë të Bukurat e Dheut nëpër përralla, megjithëse e lodhur nga kacafytjet e gjata përdhunuese, Arbëria e paepur rrezatonte në sytë e barbarëve që nuk e duronin dot dritën e qytetërimit të saj. Dhe ata vrisnin mendjen si ta mposhtnin. Dhe i turreshin përsëri e përsëri, ditëve e netëve, gjatë dimrave e beharëve, i grabisnin stolitë, e plagosnin, e gjakosnin, i këpusnin gjymtyrët, por ajo, megjithëse mpakej e mpakej prej dhunës, nuk jepej. Ashtu e mpakur dhe e paepur ngjante rishtas e bukur dhe rrezatonte qytetërim në sytë e armiqve barbarë që donin ta zhbënin me çdo kusht.
Tashmë ca e thërrisnin Albani e ca të tjerë Shqipëri. Armiqtë si gjithmonë e kishin halë në sy dhe i turreshin përbindshëm bukurisë së saj...
Shqipëria e vogël, për mendjen e mbrapshtë të barbarëve, ishte Pellazgjia e dikurshme që ende nuk ishte epur prej dhunës grabitëse, prandaj nuk duhej lënë rehat. Ajo duhej zhdukur…
Kjo farë Shqipërie ishte apo nuk ishte Pellazgjia e dikurshme?!… Debatonin e debatonin armiqtë e saj dhe i turreshin përsëri për ta zhbërë që të mos i mbetej as nami e as nishani Pellazgjisë së dikurshme që rronte ende në gjenet e Shqipërisë…
Armiqtë e saj tashmë ishin jo vetëm barbarët, por edhe fqinjët e qytetëruar. Edhe ata i lakmonin ato pak thesare që trashëgonte Shqipëria prej Pellazgjisë së dikurshme…
Ishte apo nuk ishte Pellazgjia?!… Tashmë gjithçka ishte shndërruar në legjendë… Pellazgjia, e Bukura e Dheut, tashmë ishte një përrallë që u rrëfehej netëve kalamajve…
Ndërkohë dilte dikush që vendoste të eksploronte viset e legjendës. Dhe duke kërkuar nëpër udhët e vështira të meditimit muzgjeve të legjendës, si arkeolog i paepur, dikushi po zbulonte copëza stolish, gurë të çmuar, diamante e perla, që përbënin dikur thesaret e bizhuterive të Pellazgjisë…
Dikush, duke kërkuar, zbuluar dhe restauruar copëzat e bizhuve të grabitura nëpër shekuj nga trupi i Pellazgjisë, arrinte të rindërtonte profilin e Albanisë prej të Bukure Dheu… Dhe kështu, dalëngadalë legjenda po shndërrohej në realitet… Mirëpo, ky realitet, megjithëse u përkiste kohëve moderne, vazhdonte të ishte tejet shqetësues për stërnipët e qytetëruar të barbarëve të dikurshëm...
Dhe ata, me mençurinë djallëzore të stërgjyshit Odise, i dhuruan një kalë të bardhë politikës shqiptare, një kalë paqeje, në dukje, mutacion i Kalit të Trojës...
Dhe politika mutante shqiptare ia shaloi kalit të bardhë dhe iu turr për ta shkatërruar Shqipërinë për hesap të padronëve të vet... Dihet se lufta brenda llojit është vdekja më e sigurt... Padronët e rinj të politikës tiranike shqiptare e dinin mirë këtë fakt dhe përfundimin që do të sillte...
Dhe kështu, shpirtrat e barbarëve të dikurshëm më në fund mund të ndiheshin të qetë... Shqipërisë më në fund po i vinte fundi prej vetë politikës shqiptare, prej mutacionit të llojit të vet...
Dikur mbijetoi Shqipëria, por sot po vdes...
Sos!... Shqipëria po vdes!...
Ej, Shqipëria po vdes!... Shqiptarë, zgjohuni prej gjumit të vdekjes!... Shqipëria po vdes!...
Nuk e besoni?!...
Po këlthas se Shqipëria, ku edhe vdekja blihet e shitet, po vdes!... Kuptojeni në kuptimin e mirëfilltë të fjalës: po vdes!...
Besomëni!... Po vdesin shqiptarët dhe shqiptaria!... Po vdesin liria, idealet, shpirti!...
Kuptojeni mirë, fjalët e mia janë klithmë e pashpresë në këtë agoni kolektive më e rëndë se agonitë e shkaktuara nga murtajat e mesjetës evropiane... Sos!... Shqipëria po vdes!... Po vdes nën lëngimin e murtajës politikë!... Politikës shqiptare që blihet e shitet përditë te padronët grekë e serbë... Sos!... Sos!... Sos!...
Nuk më besoni?!... Në këtë vend, gjithçka blihet e shitet prej politikës që blihet e shitet për vete te armiqtë tanë tradicionalë!... Gjithçka blihet e shitet me urdhër të Berishës e të Ramës, nga klanet e Berishës e të Ramës, për klanet e Berishës e të Ramës... Në këtë vend të varfër ku po rrënohen gjenet, traditat dhe kultura, mbijetojnë vetëm injoranca dhe frika!... Dhe vdekja!... Dhe vdekja... Dhe vdekja!...
Po ju kujtoj se në këtë vend ku mbizotëron murtaja e politikës, mbijeton ende i vetmi ideal, Çamëria!...
Po kujt i plasi për Çamërinë, do thotë dikush në prag të vdekjes, kur edhe vet çamët janë ftohur dhe i kanë kthyer prapanicën këtij ideali?!...
Vërtet, nuk i plas askujt prej atyre që përjetojnë agoninë e vet!...
Eeej, ndoshta i plas Amerikës për Çamërinë, njëlloj si për Kosovën, se aha... atdhetarizmi shqiptar po vdes... shqiptarët po vdesin për vete!...
Eeej!... Në këtë agoni mesjetare që ka pllakosur Shqipërinë e kohëve moderne, mundohem të mbijetoj edhe unë... Më besoni, mundohem të mbijetoj me shpirt ndër dhëmbë!...
Dhe në buzë të greminës së mbijetesës, u kujtova dikur dhe i dërgova një mesazh mikut tim çam, deputetit Shpëtim Idrizi: I nderuar, ke Shansin e Madh të Epokës së Madhe të Dinosaurve që të bësh Epokë!... Përqafoje fort idealin çam dhe shpëtoje Çamërinë!... Mos e humb këtë shans!...
Miku im, Shpëtimi, të paktën në dukje, përpiqet për ta mbajtur gjallë idealin çam, për ta shpëtuar Çamërinë!... Ishalla nuk po tjetërsohet edhe ai, të blihet e të shitet si gjithçka tjetër shqiptare me urdhër të Berishës e të Ramës për hesap të klaneve të Berishës e të Ramës!...
Eh!... Në këtë vend, pronë e Zotit, ku politika pretendon rolin e Zotit, duhet që të shesësh edhe prapanicën për t’u “ringjallur” e për të fituar Statusin e Zombit... Duhet t’ia shesësh Berishës ose Ramës... Kështu duan të thonë... Ca që nuk i binden politikës...
Ej, shqiptarë, kujdes!... Tundini prapanicat e mos harroni se edhe ato janë pronë e Zotit!... Dhe dijeni mirë se nuk abuzohet aq lehtë me pronat e Zotit!... Nuk blihen e shiten pronat e Zotit aq lehtës as prej politikës!... Qoftë ajo më e sofistikuara dhe më djallëzorja!...
O Zot!... A ka Zot që ta shpëtojë Shqipërinë prej vdekjes, e cila blihet e shitet si gjithçka tjetër me urdhër të Berishës e të Ramës?!... Na duhet të gjithëve e fortë Albani-Shqipëria, or miq… Na duhet se pa të nuk do të gëzojmë as emrin e ndritur: shqiptar!...
Me siguri, Albania invalide nuk i duhet as Evropës!… Një Shqipëri e vdekur nuk i shërben askujt, besoj as politikës së shitur shqiptare… Sos!…
Eeej, shqiptarë, zgjohuni prej gjumit të vdekjes!... Ngrehuni si stërgjyshët tanë pellazgo-ilirë që u rilindën sa herë si feniksi prej hirit të vdekjes së vet!…
Shpëtojeni Shqipërinë evropiane prej shkretëtirës që i shkakton murtaja politikë që blihet e shitet për hesap të padronëve të vet, pronarë të kalit të bardhë të vdekjes!… Sos!... Sos!... Sos!...
Shefki Hysa
Fakte për disidencën e Bilal Xhaferrit
DISIDENCÊ
Nga Shefki Hysa
Fakte për disidencën e Bilal Xhaferrit
Të nderuar lexues. Nëpërmjet Valbona Çollakut, vajzës së Qani Çollakut, ish-i dënuar politik i regjimit komunist, më ra në dorë libri "Miqësi e tradhtuar" i Nexhmie Hoxhës, ku ajo ka botuar edhe një letër që ish Kryeministri Mehmet Shehu i dërgonte Enver Hoxhës, me mendimin për të mbajtur qëndrim të ashpër ndaj pikëpamjeve antiparti në letërsi e në art, të Bilal Xheferrit e Qani Çollakun e për t’i demaskuar, shpallur e dënuar ata si armiq të pushtetit popullor.
Pra, më jepet rasti t’ju sjell edhe një fakt të ri që argumenton tezën time se Bilal Xhaferri ishte disident që në Shqipëri dhe se u detyrua të arratisej prej atdheut në vitin 1969, jo për të shprehur disidencën e vet, siç pretendon ndonjë studiues i socrealizmit, por për të shpëtuar veten prej burgimit, gjë të cilën e kam deklaruar edhe në shkrimin "I njohuri i panjohur-Bilal Xhaferri", ku komentoj, midis të tjerash, edhe idetë e motivet antikomuniste që gjallojnë në poezitë e nxjerra nga dosja e sigurimit të shtetit, e hapur në vitet ’60 me synimin për të motivuar dënimin e shkrimtarit në sytë e opinionit publik.
Ja si shprehet Nexhmie Hoxha, me sa kuptohet për të justifikuar veten dhe Enverin:
"Po e botoj edhe këtë letër për të njohur më mirë se kush ishte në fakt "gjahtari" i sëmurë ndaj njerëzve të artit e të letërsisë… dhe jo vetëm kundër tyre"…
"Shoku Enver,
Më ranë në dorë këto dy materiale, të cilat po jua dërgoj që t’i lexoni, po patët kohë.
1.- Një "artikull" me titull "Luftëtarë artizanë të artit", shkruar nga Qani Çollaku (i vëllai i Reshit Çollakut) dërguar redaksisë së Zërit të Popullit për botim;
2.- Një material "Diskutim mbi romanin "Dasma", që është diskutimi i Bilal Xhaferrit në mbledhjen që organizoi këto ditë Lidhja e Shkrimtarëve për të marrë në shqyrtim romanin e Ismail Kadaresë me titull "Dasma".
"Artikulli" i Qani Çollakut është një sulm i egër, i çfrenuar dhe i hapët kundër vijës së partisë në art e letërsi dhe kundër vetë partisë. Qani Çollaku është armik i njohur i partisë. Ka qenë mësues, është demaskuar e hequr nga puna si mësues në Berat, por tash na qenka prapë mësues në Pogradec! Thuhet se ka hedhur votën kundër Frontit në zgjedhjet e fundit. Mejtoj që, duke përdorur këtë material, të mbledhim mësuesit e Pogradecit, ta demaskojmë gjer në fund dhe ta çojmë në gjyq (me dyer të mbyllura), sepse me këtë material i ha gjer 15 vjet burg, ose ta internojmë në fermën e Lushnjës, ku të punojë me kazmë. Është jashtëzakonisht i poshtër!
"Diskutimi" i Bilal Xhaferit është, gjithashtu, një sulm kundër partisë, por i tërthortë – godet egër dhe në mënyrë të poshtër Ismail Kadarenë drejtpërdrejtë, dhe, nëpërmjet tij, godet rëndë dhe vijën e partisë në art e letërsi. Ky "shkrimtar" është i biri i një çami, të cilin ne e kemi pushkatuar si kriminel lufte, ka bërë shkollë vetëm 7 – vjeçaren a të mesmen, pastaj organet tona nuk e kanë lejuar të vazhdonte më tej studimet dhe tash punon si punëtor krahu në fermën e Sukthit. Ka talent si shkrimtar, ka studiuar vetë dhe gjuhë të huaja, shkruan shumë, i ka dërgaur Lidhjes së Shkrimtarëve shumë shkrime, por nuk i janë botuar, si bir armiku dhe sepse shkrimet e tij kanë përmbajtje armiqësore. Më kanë thënë se i kanë botuar një roman dhe e kanë popullarizuar bile dhe me fletë volante në stadium, në një lojë futbolli dhe se Dhimitër Shuteriqi e paska propozuar për t’u futur në Lidhjen e Shkrimtarëve, ku u shqyrtua romani i Ismail Kadaresë. Është enigmë: ai dihej se ishte bir armiku dhe vetë me qëndrim të poshtër, por ja që mori pjesë në diskutim para qindra intelektualëve dhe foli kundër vijës së partisë! Në atë mbledhje ndodhej edhe Thoma Deliana, Fadil Paçrami e të tjerë dhe Fadili, Dhimitri e shumë të tjerë e goditën si provokator. Por fakti është që ai mundi të fliste. Kush e pruri në mbledhje? Nuk dihet! Dihet që dhe Qamil Buxheli "ka punuar" për shumë kohë në Sukth.
Është interesante se si Qani Çollaku, ashtu dhe Bilal Xhaferi, megjithëse njëri në Pogradec e tjetri në Sukth, në ato që shkruajnë të dy u referohen: Majakovskit, Kafkës dhe Heminguejit.
Mejtoj që çështjen e Bilal Xhaferit ta çojmë gjer në fund për të gjetur dhe shokët e tij midis Lidhjes së Shkrimtarëve, pastaj ta demaskojmë si duhet po në atë mbledhje ku ka folur e ta internojmë.
8.4.’68
Mehmeti"
Marrë nga libri "Miqësi e tradhtuar" i Nexhmie Hoxhës, botimi Tiranë, 2004
Nga Shefki Hysa
Fakte për disidencën e Bilal Xhaferrit
Të nderuar lexues. Nëpërmjet Valbona Çollakut, vajzës së Qani Çollakut, ish-i dënuar politik i regjimit komunist, më ra në dorë libri "Miqësi e tradhtuar" i Nexhmie Hoxhës, ku ajo ka botuar edhe një letër që ish Kryeministri Mehmet Shehu i dërgonte Enver Hoxhës, me mendimin për të mbajtur qëndrim të ashpër ndaj pikëpamjeve antiparti në letërsi e në art, të Bilal Xheferrit e Qani Çollakun e për t’i demaskuar, shpallur e dënuar ata si armiq të pushtetit popullor.
Pra, më jepet rasti t’ju sjell edhe një fakt të ri që argumenton tezën time se Bilal Xhaferri ishte disident që në Shqipëri dhe se u detyrua të arratisej prej atdheut në vitin 1969, jo për të shprehur disidencën e vet, siç pretendon ndonjë studiues i socrealizmit, por për të shpëtuar veten prej burgimit, gjë të cilën e kam deklaruar edhe në shkrimin "I njohuri i panjohur-Bilal Xhaferri", ku komentoj, midis të tjerash, edhe idetë e motivet antikomuniste që gjallojnë në poezitë e nxjerra nga dosja e sigurimit të shtetit, e hapur në vitet ’60 me synimin për të motivuar dënimin e shkrimtarit në sytë e opinionit publik.
Ja si shprehet Nexhmie Hoxha, me sa kuptohet për të justifikuar veten dhe Enverin:
"Po e botoj edhe këtë letër për të njohur më mirë se kush ishte në fakt "gjahtari" i sëmurë ndaj njerëzve të artit e të letërsisë… dhe jo vetëm kundër tyre"…
"Shoku Enver,
Më ranë në dorë këto dy materiale, të cilat po jua dërgoj që t’i lexoni, po patët kohë.
1.- Një "artikull" me titull "Luftëtarë artizanë të artit", shkruar nga Qani Çollaku (i vëllai i Reshit Çollakut) dërguar redaksisë së Zërit të Popullit për botim;
2.- Një material "Diskutim mbi romanin "Dasma", që është diskutimi i Bilal Xhaferrit në mbledhjen që organizoi këto ditë Lidhja e Shkrimtarëve për të marrë në shqyrtim romanin e Ismail Kadaresë me titull "Dasma".
"Artikulli" i Qani Çollakut është një sulm i egër, i çfrenuar dhe i hapët kundër vijës së partisë në art e letërsi dhe kundër vetë partisë. Qani Çollaku është armik i njohur i partisë. Ka qenë mësues, është demaskuar e hequr nga puna si mësues në Berat, por tash na qenka prapë mësues në Pogradec! Thuhet se ka hedhur votën kundër Frontit në zgjedhjet e fundit. Mejtoj që, duke përdorur këtë material, të mbledhim mësuesit e Pogradecit, ta demaskojmë gjer në fund dhe ta çojmë në gjyq (me dyer të mbyllura), sepse me këtë material i ha gjer 15 vjet burg, ose ta internojmë në fermën e Lushnjës, ku të punojë me kazmë. Është jashtëzakonisht i poshtër!
"Diskutimi" i Bilal Xhaferit është, gjithashtu, një sulm kundër partisë, por i tërthortë – godet egër dhe në mënyrë të poshtër Ismail Kadarenë drejtpërdrejtë, dhe, nëpërmjet tij, godet rëndë dhe vijën e partisë në art e letërsi. Ky "shkrimtar" është i biri i një çami, të cilin ne e kemi pushkatuar si kriminel lufte, ka bërë shkollë vetëm 7 – vjeçaren a të mesmen, pastaj organet tona nuk e kanë lejuar të vazhdonte më tej studimet dhe tash punon si punëtor krahu në fermën e Sukthit. Ka talent si shkrimtar, ka studiuar vetë dhe gjuhë të huaja, shkruan shumë, i ka dërgaur Lidhjes së Shkrimtarëve shumë shkrime, por nuk i janë botuar, si bir armiku dhe sepse shkrimet e tij kanë përmbajtje armiqësore. Më kanë thënë se i kanë botuar një roman dhe e kanë popullarizuar bile dhe me fletë volante në stadium, në një lojë futbolli dhe se Dhimitër Shuteriqi e paska propozuar për t’u futur në Lidhjen e Shkrimtarëve, ku u shqyrtua romani i Ismail Kadaresë. Është enigmë: ai dihej se ishte bir armiku dhe vetë me qëndrim të poshtër, por ja që mori pjesë në diskutim para qindra intelektualëve dhe foli kundër vijës së partisë! Në atë mbledhje ndodhej edhe Thoma Deliana, Fadil Paçrami e të tjerë dhe Fadili, Dhimitri e shumë të tjerë e goditën si provokator. Por fakti është që ai mundi të fliste. Kush e pruri në mbledhje? Nuk dihet! Dihet që dhe Qamil Buxheli "ka punuar" për shumë kohë në Sukth.
Është interesante se si Qani Çollaku, ashtu dhe Bilal Xhaferi, megjithëse njëri në Pogradec e tjetri në Sukth, në ato që shkruajnë të dy u referohen: Majakovskit, Kafkës dhe Heminguejit.
Mejtoj që çështjen e Bilal Xhaferit ta çojmë gjer në fund për të gjetur dhe shokët e tij midis Lidhjes së Shkrimtarëve, pastaj ta demaskojmë si duhet po në atë mbledhje ku ka folur e ta internojmë.
8.4.’68
Mehmeti"
Marrë nga libri "Miqësi e tradhtuar" i Nexhmie Hoxhës, botimi Tiranë, 2004
Jeta e artistit në diktaturën komuniste
Mendime për romanin "Robër të paqes" të Shefki Hysës
Megjithëse në tërësi librat e shkrimtarit Shefki Hysa trajtojnë një tematikë dhe problematikë të larmishme, ata i përshkon fund e krye fshikullimi dhe demaskimi i diktaturës komuniste, pasqyrimi me realizëm e vërtetësi i jetës së njerëzve të thjeshtë në atë kohë të egër e të mbrapshtë kur populli më i varfër i Europës mbante mbi kurriz peshën, dhunën e terrorin e diktaturës më gjakatare të kontinentit. Në këtë kuptim, ndërsa te romani "Parajsa e mallkuar" autori synoi të nxirrte në pah tablo të jetës së njerëzve në përgjithësi gjatë diktaturës, te "Robër të paqes" ai ngre një problem të rëndësishëm e disi të veçantë, pak të rrahur në letërsinë tonë: problemin e jetës dhe të punës së artistëve gjatë diktaturës komuniste.
Problemi i artistit lidhet ngushtë me problemin e sistemit nën të cilin jeton një popull. Artistët janë shtresa më e ndjeshme e tij dhe opozitarë gjithnjë me çdo lloj force politike që nuk përmbush detyrimet ndaj vendit dhe popullit. Por diktatura komuniste është aq e rreptë dhe e fuqishme sa me terrorin, djallëzinë dhe finokërinë e saj arriti që edhe këta zgalemë të së vërtetës t’i shndërronte në "robër të një lufte të pazëshme nën bekimin e paqes… Po, po! Robër të paqes"… (f.91). Prandaj dhe disa nga figurat më të shquara të letërsisë shqiptare që bëhen personazhe të këtij romani, nuk tregojnë për ndonjë dëshirë, mburrje a servilizëm të autorit për njohjen" me ta, por përkundrazi demostrojnë një përpjekje tejet serioze për të zbuluar mesazhin që gjatë diktaturës edhe talente elitarë si Kadareja apo Agolli u detyruan të mbijetonin me veprat e tyre, pra, në një farë mënyre, pavarësisht nga bindjet dhe fryma opozitare ndaj rregjimit, edhe ata ishin "robër" të paqes. Dhe kur qenë këta, merreni me mend pastaj sesi mund të ishte radha e tërë shkrimtarëve dhe artistëve shqiptarë. Natyrisht, pati edhe shkrimtarë që nuk e duruan më dhunën komuniste, iu mbyllën të gjitha shtigjet, çanë ferrën e u arratisën si p.sh., shkrimtari me të ardhme Bilal Xhaferri, figurën e të cilit Shefki Hysa e ka përshkruar me dashuri jo vetëm në këtë roman, por edhe në vepra të tjera të tij.
Pra, "Robër të paqes" ndonëse i bën një portret tërheqës shkrimtarit të shquar Ismail Kadare, nuk është thjesht roman personal për Kadarenë, por për artistin shqiptar në përgjithësi gjatë diktaturës. Nga ana tipologjike mendoj se është roman artistik me sfond historik e dokumentar. Një lloj letërsie e tillë sa vjen e po e tërheq gjithnjë e më tepër lexuesin e sotëm.
Subjekti i romanit është i thjeshtë. Në një qytet bregdetar të Jugut vjen për pushime shkrimtari Ismail Kadare bashkë me familjen. Krijuesit e qytetit me në krye Cifen, kryetarin e degës së Lidhjes së Shkimtarëve dhe Artistëve të Rrethit gjallërohen dhe veçanërisht Cifja, Xheki dhe Piroja i bëjnë shkrimtarit dhe familjes një pritje të ngrohtë. Gjatë atyre ditëve që qëndron me pushime Kadareja shndërrohet në qendër kryesore të vëmendjes jo vetëm të shkrimtarëve e të artistëve të atjeshëm, por të të gjithë njerëzve. Dhe kështu vazhdon e shtillet romani me biseda e ngjarje të ndryshme për Kadarenë, për veprat dhe mendimet e përparuara për kohën.
Në paraqitjen e figurës së shkrimtarit të madh, autori i romanit veç shfrytëzimit të trillit krijues që i jep figurës karakterin artistik, pra e kthen në personazh, vë në përdorim edhe plot mbresa a ngjarje që janë të vërteta lidhur me Kadarenë. Në këtë mënyrë, me intuitën e vet autori bën portretizimin e këtij shkrimtari e personaliteti të veçantë të letrave shqipe. Kështu, Kadareja zbulohet si një "njeri i qetë, serioz, jo vetëm si shkrimtar i madhërishëm për Xhekin, Cifen apo Piron e në përgjithësi për rininë e atyre viteve, por edhe si mendimtar e filozof për artin e për jetën në përgjithësi. Në këndvështrimin e krijuesve të rinj si Xheki e Piroja ai merr përmasa të veçanta dhe kthehet në një shëmbëlltyrë për t’u imituar për vlerat e tij si krijues i madh. Duke i qëndruar besnik së vërtetës, autori, gjatë përshkrimit të figurës historike të Kadaresë, lë të nënkuptojë se ky artist i shquar nuk e pëlqente, madje e quante të gabuar përzierjen e politikës në art dhe sidomos të atyre pushtetarëve mediokër që udhëhiqnin veçanërisht ideologjinë dhe kulturën komuniste, ai nuk i honepste fare. Mjaft të kujtojmë episodin kur Kadarenë e ka ftuar për darkë, bashkë me të është edhe Cifja, sekretari i parë dhe me sa zymtësi e shpërfillje sillet shkrimtari me të.
Figurë tjetër historike që jepet me viza të shpejta në roman është edhe ajo e Dritëro Agollit, e shkrimtarit tjetër të madh që paraqitet si gjithnjë i veçantë e hokatar, me atë humorin e tij të këndshëm, edhe me veset e njohura, por gjithsesi dashamirës e babaxhan. Në vazhdën e paraqitjes së këtyre figurave të shquara e të dashura për lexuesit e veçanërisht për krijuesit e rinj, siç e kemi përmendur edhe më sipër, Shefki Hysa nuk lë pa i bërë një portret me viza të gjetura edhe shkrimtarit të tij të zemrës, disidentit të vërtetë, Bilal Xhaferrit. Duke e njohur me thellësi origjinën e tii çame, jetën dhe veprimtarinë e këtij shkrimtari trim që u arratis pasi nuk gjeti kurrfarë hapësire t’i shpaloste vlerat e tij në atdhe, me veprat që la, pasi u shua në kulmin e pjekurisë artistike, autori në vepër i bën jehonë mesazhit se nëqoftëse Bilali do të kishte pasur mundësitë në një mjedis demokratik, e jo nën thundrën e diktaturës, të shkruante e të botonte, mbase sot do të kishim edhe një kolos tjetër të letrave shqipe.
Në veprën e tij "Robët të paqes" shkrimtari Shefki Hysa, duke ndjekur rrjedhën e historisë së ngjarjeve, gjen rast të përshkruajë edhe figurën e Enver Hoxhës, gjatë një takimi që pati me shkrimtarin Ismail Kadare dhe familja e tij. Figura e diktatorit në roman jepet me viza të shpejta, siç e ka njohur çdo shqiptar, por autori i veprës me një nëntekst kuptimplotë rrëfen sesi udhëheqësi i diktaturës komuniste i udhëzonte edhe krijuesit më në zë sesi duhet t’i shërbenin kauzës së partisë.
"Para se të delnin, përveç librit të Zaharia Majanit "La fin du mistere etrusque", Hoxha i dhuroi edhe kompletin e veprave të Balzakut në frëngjisht.
- O, të mbushëm me Balzak! - bëri shaka ai.
Ishte shaka e hollë e njeriut të informuar në mënyrën më të plotë për diskutimet që bëheshin kudo në botë lidhur me raportin midis letërsisë realiste të shekullit XIX-të dhe asaj bashkëkohore, diskutime në të cilat Balzaku ishte në qendër të kundërvënieve dhe që nuk kishin kaluar pa njëfarë jehone edhe te ne. Vështrimi i qeshur i Hoxhës e ka patjetër edhe një nëntekst, mendonte Kadareja. Don të thotë, besoj: "Në krijimet letrave mos ji realist kritik si Balzaku, ndërkohë bëj atë që bëri ai, dil prej bindjeve të tua dhe përkundër tyre, kushtoju metodës së realizmit socialist, përshkrimit të realitetit në zhvillimin e tij revolucionar. Kështu do të sjellësh në letërsi realitetin e bukur të së ardhmes me në qendër heroin pozitiv…" (f.156).
Përveç personazheve historike, në të cilat gërshetohet krijimi i autorit me të dhëna dokumentare, në romanin "Robër të paqes" janë vizatuar edhe një sërë figurash të personazheve krejtësisht artistike me cilësi dhe karakteristika të veçanta. Ndër ta mund të përmendim çiftin Xheki – Pirro, dy djem të rinj të talentuar, i pari në fushën e letërsisë dhe i dyti në atë të pikturës, të dy me ëndrra për të ardhmen që të bëjnë karrierë në fushat përkatëse, të bëhen dikushi në jetë, por që regjimi komunist edhe këtyre artistëve të rinj e me të ardhme nuk ua hap dyert lehtë për shkaqe të biografisë. Këta dhe plot të tjerë si këta e kanë Kadarenë si krijues model imitimi dhe frymëzimi, kanë për të respekt të madh edhe pse për shumë gjëra që lidhen me shkrimtarin e madh diskutojnë mesvedi. Më gjerë është trajtuar figura e Xhekit, i cili si personazh simbolizon deri diku autorin vetë e që jepet edhe në planin intim, në marrëdhëniet me Esmeraldën.
Personazh i dhënë me mjeshtri është edhe Cifja, një tip i gjallë, gazmor e plot humor, i cili vërtet ka kaluar një kalvar jo të lehtë në jetë, por ka ditur të manovrojë e të mbijetojë falë karakterit të tij të fortë. Cifja është admirues i Kadaresë dhe i veprës së tij, prandaj si Xheki e Piroja ka edhe ky respekt e simpati të pamatë për shkrimtarin e madh.
Dihet mirëfilli se diktatura komuniste kishte si levë kryesore për mbajtjen e pushtetit me dhunë Sigurimin e Shtetit. Shkrimtari Shefki Hysa te "Robër të paqes" ka bërë përpjekje dhe mendoj se ia ka dalë mbanë të skalisë me viza të gjetura figurën e njeriut të Sigurimit, Ramush Kalecit. Që nga mbiemri i këtij njeriu të pështirë lexuesi e kupton se autori këtë figurë e ka vënë në fokus që ta demaskojë e denigrojë për zanatin e tij të ndyrë. Ka një pasazh në roman ku figura e Ramushit ironizohet në mënyrë aq groteske e tallëse sa bëhet si zhele: "Xheki, çuditërisht, si me magji ishte shndërruar në hije. Dhe ishte i padukshëm për sytë e Ramush Kalecit. Një gjendje e mrekullueshme, e papërceptueshme për një mendje të zakonshme të qenurit hije. Pa shiko se si vërtitej fluturimthi nga ia donte qejfi në atë gjendje fantazmagorike. Shihte gjithçka, gjithkënd dhe pa u parë prej askujt. Këtu qëndronte lezeti i asaj gjendjeje të re që po përjetonte. Ja, Ramush Kaleci! Pa t’i afrohemi. Ashtu. Asgjë nuk ka ndjerë ende. Edhe frymë si makut merr, sikur do ta përlajë tërë oksigjenin për të afiksuar qëniet e tjera. Armiqtë. Dhe ç’fytyrë të fryrë "si simite më ka, u gajas Xheki dhe fap e goditi me majën e gishtit tregues në hundë". Ramushi me një pamje prej budallai kroi hundën dhe një hop përgjoi si të donte të kapte në befasi ndonjë brumbull bezdisës. Xheki u shkri së qeshuri, hata fare të talleshe ndopak me këtë rondokp surratsimite. E gudilisi në qafë dhe pa e lënë të mbledhë veten i përdrodhi lehtas njërin vesh, pastaj tjetrin. Ramushi ndali në vend gojëhapur si t’i kishte rënë pika. O, ç’gallatë!…"
Figura e hijes që përndjek Ramush përndjekësin dhe elemente të tjera të së magjishmes si episodi i përshkrimit të ngrehinës së Ferrit, apo episodi i kthimit pas në kohë ku realizohet takimi i Kadaresë me mbretin Piro të Epirit, etj., të sjellin ndërmend atmosferën e magjishme që gjallon në eposin popullor çam dhe njëkohësisht të kujtojnë se sa me mjeshtëri i shfrytëzon autori Shefki Hysa të tilla gjendje ëndërrore në krijimtarinë e tij, duke shkrirë mrekullisht si me magji realen me irealen, jetën e vërtetë me ëndrrat e personazheve, duke u bërë kështu përfaqësuesi tipik i një lloj rryme të re të realizmit magjik me karakteristika nga më shqiptaret, disi i ngjajshëm me realizmin magjik që karakterizon veprën e Gabriel Garcia Markesit…
Ramush Kaleci është prototipi i ndjekësit, spiunit, i zagarit që i vete pas "gjahut" të vet dhe e persekuton derisa i bën gjëmën. Në një mënyrë të tillë ai ndjek edhe Kadarenë kur vjen në qytetin jugor bregdetar gjoja "për ta ruajtur", por në të vërtetë edhe për ta survejuar se ç’bën e me kë rri ai. Interesante në roman është edhe historia "e vjedhjes" së librit të Kadaresë që në fund përfundon në një blof për Ramushin dhe ky demaskohet përfundimisht.
Vepra e Shefki Hysës dallohet për një stil të zhdërvjellët e energjik, për një gjuhë të pastër, për një dialog të gjallë e tërheqës e për imtësi shprehëse të gjetura të cilat në tërësi e bëjnë të lexohet me interes e kërshëri nga ata lexues që kanë kërkesa të mësojnë sa më shumë nga ajo periudhë e zymtë e historisë sonë, nga koha kur sundoi diktatura komuniste.
Sokol Jakova
Megjithëse në tërësi librat e shkrimtarit Shefki Hysa trajtojnë një tematikë dhe problematikë të larmishme, ata i përshkon fund e krye fshikullimi dhe demaskimi i diktaturës komuniste, pasqyrimi me realizëm e vërtetësi i jetës së njerëzve të thjeshtë në atë kohë të egër e të mbrapshtë kur populli më i varfër i Europës mbante mbi kurriz peshën, dhunën e terrorin e diktaturës më gjakatare të kontinentit. Në këtë kuptim, ndërsa te romani "Parajsa e mallkuar" autori synoi të nxirrte në pah tablo të jetës së njerëzve në përgjithësi gjatë diktaturës, te "Robër të paqes" ai ngre një problem të rëndësishëm e disi të veçantë, pak të rrahur në letërsinë tonë: problemin e jetës dhe të punës së artistëve gjatë diktaturës komuniste.
Problemi i artistit lidhet ngushtë me problemin e sistemit nën të cilin jeton një popull. Artistët janë shtresa më e ndjeshme e tij dhe opozitarë gjithnjë me çdo lloj force politike që nuk përmbush detyrimet ndaj vendit dhe popullit. Por diktatura komuniste është aq e rreptë dhe e fuqishme sa me terrorin, djallëzinë dhe finokërinë e saj arriti që edhe këta zgalemë të së vërtetës t’i shndërronte në "robër të një lufte të pazëshme nën bekimin e paqes… Po, po! Robër të paqes"… (f.91). Prandaj dhe disa nga figurat më të shquara të letërsisë shqiptare që bëhen personazhe të këtij romani, nuk tregojnë për ndonjë dëshirë, mburrje a servilizëm të autorit për njohjen" me ta, por përkundrazi demostrojnë një përpjekje tejet serioze për të zbuluar mesazhin që gjatë diktaturës edhe talente elitarë si Kadareja apo Agolli u detyruan të mbijetonin me veprat e tyre, pra, në një farë mënyre, pavarësisht nga bindjet dhe fryma opozitare ndaj rregjimit, edhe ata ishin "robër" të paqes. Dhe kur qenë këta, merreni me mend pastaj sesi mund të ishte radha e tërë shkrimtarëve dhe artistëve shqiptarë. Natyrisht, pati edhe shkrimtarë që nuk e duruan më dhunën komuniste, iu mbyllën të gjitha shtigjet, çanë ferrën e u arratisën si p.sh., shkrimtari me të ardhme Bilal Xhaferri, figurën e të cilit Shefki Hysa e ka përshkruar me dashuri jo vetëm në këtë roman, por edhe në vepra të tjera të tij.
Pra, "Robër të paqes" ndonëse i bën një portret tërheqës shkrimtarit të shquar Ismail Kadare, nuk është thjesht roman personal për Kadarenë, por për artistin shqiptar në përgjithësi gjatë diktaturës. Nga ana tipologjike mendoj se është roman artistik me sfond historik e dokumentar. Një lloj letërsie e tillë sa vjen e po e tërheq gjithnjë e më tepër lexuesin e sotëm.
Subjekti i romanit është i thjeshtë. Në një qytet bregdetar të Jugut vjen për pushime shkrimtari Ismail Kadare bashkë me familjen. Krijuesit e qytetit me në krye Cifen, kryetarin e degës së Lidhjes së Shkimtarëve dhe Artistëve të Rrethit gjallërohen dhe veçanërisht Cifja, Xheki dhe Piroja i bëjnë shkrimtarit dhe familjes një pritje të ngrohtë. Gjatë atyre ditëve që qëndron me pushime Kadareja shndërrohet në qendër kryesore të vëmendjes jo vetëm të shkrimtarëve e të artistëve të atjeshëm, por të të gjithë njerëzve. Dhe kështu vazhdon e shtillet romani me biseda e ngjarje të ndryshme për Kadarenë, për veprat dhe mendimet e përparuara për kohën.
Në paraqitjen e figurës së shkrimtarit të madh, autori i romanit veç shfrytëzimit të trillit krijues që i jep figurës karakterin artistik, pra e kthen në personazh, vë në përdorim edhe plot mbresa a ngjarje që janë të vërteta lidhur me Kadarenë. Në këtë mënyrë, me intuitën e vet autori bën portretizimin e këtij shkrimtari e personaliteti të veçantë të letrave shqipe. Kështu, Kadareja zbulohet si një "njeri i qetë, serioz, jo vetëm si shkrimtar i madhërishëm për Xhekin, Cifen apo Piron e në përgjithësi për rininë e atyre viteve, por edhe si mendimtar e filozof për artin e për jetën në përgjithësi. Në këndvështrimin e krijuesve të rinj si Xheki e Piroja ai merr përmasa të veçanta dhe kthehet në një shëmbëlltyrë për t’u imituar për vlerat e tij si krijues i madh. Duke i qëndruar besnik së vërtetës, autori, gjatë përshkrimit të figurës historike të Kadaresë, lë të nënkuptojë se ky artist i shquar nuk e pëlqente, madje e quante të gabuar përzierjen e politikës në art dhe sidomos të atyre pushtetarëve mediokër që udhëhiqnin veçanërisht ideologjinë dhe kulturën komuniste, ai nuk i honepste fare. Mjaft të kujtojmë episodin kur Kadarenë e ka ftuar për darkë, bashkë me të është edhe Cifja, sekretari i parë dhe me sa zymtësi e shpërfillje sillet shkrimtari me të.
Figurë tjetër historike që jepet me viza të shpejta në roman është edhe ajo e Dritëro Agollit, e shkrimtarit tjetër të madh që paraqitet si gjithnjë i veçantë e hokatar, me atë humorin e tij të këndshëm, edhe me veset e njohura, por gjithsesi dashamirës e babaxhan. Në vazhdën e paraqitjes së këtyre figurave të shquara e të dashura për lexuesit e veçanërisht për krijuesit e rinj, siç e kemi përmendur edhe më sipër, Shefki Hysa nuk lë pa i bërë një portret me viza të gjetura edhe shkrimtarit të tij të zemrës, disidentit të vërtetë, Bilal Xhaferrit. Duke e njohur me thellësi origjinën e tii çame, jetën dhe veprimtarinë e këtij shkrimtari trim që u arratis pasi nuk gjeti kurrfarë hapësire t’i shpaloste vlerat e tij në atdhe, me veprat që la, pasi u shua në kulmin e pjekurisë artistike, autori në vepër i bën jehonë mesazhit se nëqoftëse Bilali do të kishte pasur mundësitë në një mjedis demokratik, e jo nën thundrën e diktaturës, të shkruante e të botonte, mbase sot do të kishim edhe një kolos tjetër të letrave shqipe.
Në veprën e tij "Robët të paqes" shkrimtari Shefki Hysa, duke ndjekur rrjedhën e historisë së ngjarjeve, gjen rast të përshkruajë edhe figurën e Enver Hoxhës, gjatë një takimi që pati me shkrimtarin Ismail Kadare dhe familja e tij. Figura e diktatorit në roman jepet me viza të shpejta, siç e ka njohur çdo shqiptar, por autori i veprës me një nëntekst kuptimplotë rrëfen sesi udhëheqësi i diktaturës komuniste i udhëzonte edhe krijuesit më në zë sesi duhet t’i shërbenin kauzës së partisë.
"Para se të delnin, përveç librit të Zaharia Majanit "La fin du mistere etrusque", Hoxha i dhuroi edhe kompletin e veprave të Balzakut në frëngjisht.
- O, të mbushëm me Balzak! - bëri shaka ai.
Ishte shaka e hollë e njeriut të informuar në mënyrën më të plotë për diskutimet që bëheshin kudo në botë lidhur me raportin midis letërsisë realiste të shekullit XIX-të dhe asaj bashkëkohore, diskutime në të cilat Balzaku ishte në qendër të kundërvënieve dhe që nuk kishin kaluar pa njëfarë jehone edhe te ne. Vështrimi i qeshur i Hoxhës e ka patjetër edhe një nëntekst, mendonte Kadareja. Don të thotë, besoj: "Në krijimet letrave mos ji realist kritik si Balzaku, ndërkohë bëj atë që bëri ai, dil prej bindjeve të tua dhe përkundër tyre, kushtoju metodës së realizmit socialist, përshkrimit të realitetit në zhvillimin e tij revolucionar. Kështu do të sjellësh në letërsi realitetin e bukur të së ardhmes me në qendër heroin pozitiv…" (f.156).
Përveç personazheve historike, në të cilat gërshetohet krijimi i autorit me të dhëna dokumentare, në romanin "Robër të paqes" janë vizatuar edhe një sërë figurash të personazheve krejtësisht artistike me cilësi dhe karakteristika të veçanta. Ndër ta mund të përmendim çiftin Xheki – Pirro, dy djem të rinj të talentuar, i pari në fushën e letërsisë dhe i dyti në atë të pikturës, të dy me ëndrra për të ardhmen që të bëjnë karrierë në fushat përkatëse, të bëhen dikushi në jetë, por që regjimi komunist edhe këtyre artistëve të rinj e me të ardhme nuk ua hap dyert lehtë për shkaqe të biografisë. Këta dhe plot të tjerë si këta e kanë Kadarenë si krijues model imitimi dhe frymëzimi, kanë për të respekt të madh edhe pse për shumë gjëra që lidhen me shkrimtarin e madh diskutojnë mesvedi. Më gjerë është trajtuar figura e Xhekit, i cili si personazh simbolizon deri diku autorin vetë e që jepet edhe në planin intim, në marrëdhëniet me Esmeraldën.
Personazh i dhënë me mjeshtri është edhe Cifja, një tip i gjallë, gazmor e plot humor, i cili vërtet ka kaluar një kalvar jo të lehtë në jetë, por ka ditur të manovrojë e të mbijetojë falë karakterit të tij të fortë. Cifja është admirues i Kadaresë dhe i veprës së tij, prandaj si Xheki e Piroja ka edhe ky respekt e simpati të pamatë për shkrimtarin e madh.
Dihet mirëfilli se diktatura komuniste kishte si levë kryesore për mbajtjen e pushtetit me dhunë Sigurimin e Shtetit. Shkrimtari Shefki Hysa te "Robër të paqes" ka bërë përpjekje dhe mendoj se ia ka dalë mbanë të skalisë me viza të gjetura figurën e njeriut të Sigurimit, Ramush Kalecit. Që nga mbiemri i këtij njeriu të pështirë lexuesi e kupton se autori këtë figurë e ka vënë në fokus që ta demaskojë e denigrojë për zanatin e tij të ndyrë. Ka një pasazh në roman ku figura e Ramushit ironizohet në mënyrë aq groteske e tallëse sa bëhet si zhele: "Xheki, çuditërisht, si me magji ishte shndërruar në hije. Dhe ishte i padukshëm për sytë e Ramush Kalecit. Një gjendje e mrekullueshme, e papërceptueshme për një mendje të zakonshme të qenurit hije. Pa shiko se si vërtitej fluturimthi nga ia donte qejfi në atë gjendje fantazmagorike. Shihte gjithçka, gjithkënd dhe pa u parë prej askujt. Këtu qëndronte lezeti i asaj gjendjeje të re që po përjetonte. Ja, Ramush Kaleci! Pa t’i afrohemi. Ashtu. Asgjë nuk ka ndjerë ende. Edhe frymë si makut merr, sikur do ta përlajë tërë oksigjenin për të afiksuar qëniet e tjera. Armiqtë. Dhe ç’fytyrë të fryrë "si simite më ka, u gajas Xheki dhe fap e goditi me majën e gishtit tregues në hundë". Ramushi me një pamje prej budallai kroi hundën dhe një hop përgjoi si të donte të kapte në befasi ndonjë brumbull bezdisës. Xheki u shkri së qeshuri, hata fare të talleshe ndopak me këtë rondokp surratsimite. E gudilisi në qafë dhe pa e lënë të mbledhë veten i përdrodhi lehtas njërin vesh, pastaj tjetrin. Ramushi ndali në vend gojëhapur si t’i kishte rënë pika. O, ç’gallatë!…"
Figura e hijes që përndjek Ramush përndjekësin dhe elemente të tjera të së magjishmes si episodi i përshkrimit të ngrehinës së Ferrit, apo episodi i kthimit pas në kohë ku realizohet takimi i Kadaresë me mbretin Piro të Epirit, etj., të sjellin ndërmend atmosferën e magjishme që gjallon në eposin popullor çam dhe njëkohësisht të kujtojnë se sa me mjeshtëri i shfrytëzon autori Shefki Hysa të tilla gjendje ëndërrore në krijimtarinë e tij, duke shkrirë mrekullisht si me magji realen me irealen, jetën e vërtetë me ëndrrat e personazheve, duke u bërë kështu përfaqësuesi tipik i një lloj rryme të re të realizmit magjik me karakteristika nga më shqiptaret, disi i ngjajshëm me realizmin magjik që karakterizon veprën e Gabriel Garcia Markesit…
Ramush Kaleci është prototipi i ndjekësit, spiunit, i zagarit që i vete pas "gjahut" të vet dhe e persekuton derisa i bën gjëmën. Në një mënyrë të tillë ai ndjek edhe Kadarenë kur vjen në qytetin jugor bregdetar gjoja "për ta ruajtur", por në të vërtetë edhe për ta survejuar se ç’bën e me kë rri ai. Interesante në roman është edhe historia "e vjedhjes" së librit të Kadaresë që në fund përfundon në një blof për Ramushin dhe ky demaskohet përfundimisht.
Vepra e Shefki Hysës dallohet për një stil të zhdërvjellët e energjik, për një gjuhë të pastër, për një dialog të gjallë e tërheqës e për imtësi shprehëse të gjetura të cilat në tërësi e bëjnë të lexohet me interes e kërshëri nga ata lexues që kanë kërkesa të mësojnë sa më shumë nga ajo periudhë e zymtë e historisë sonë, nga koha kur sundoi diktatura komuniste.
Sokol Jakova
U KÊPUT NJÊ YLL
Shënime për romanin "Krastakraus" të Bilal Xhaferrit
Në fillim të viteve tetedhjetë (1980), kur punoja në Ndërmarrjen e Ndërtimit të Sarandës, fatmirësisht u njoha me Agim Maton, poetin e talentuar, të nëpëkëmbur e të mohuar nga ish-diktatura. Emrin e tij e shkruaj me respekt në krye të këtyre radhëve, jo vetëm se ishte udhërrëfyesi im i parë nëpër shtigjet e parrahura të letërsisë, por edhe për një arsye tjetër që më vonë do të ndikonte shumë në jetën time. Një ditë më ftoi në shtëpi për të më bërë një surprizë. Gërmoi midis librave të bibliotekës vetjake dhe nxori një libër të vogël, që në vend të kopertinës e mbështillte një copë kartoni.
- Lexoje, - më tha, - dhe do të mrekullohesh veçse, me një kusht: zëre se s'ke parë gjë e s'ke lexuar gjë! Duhet ta harrosh brenda mureve të shtëpisë sime egzistencën e këtij libri, po qe se e do, sado pak kokën tënde dhe timen...
E mora librin duardridhur prej emocioneve dhe, në faqen e parë, poshtë mbështjellëses prej kartoni që shërbente si maskim lexova: BILAL XHAFERRI "NJERÊZ TÊ RINJ TOK Ê E LASHTÊ" tregime.
Për mua, emër i padëgjuar gjer atëherë, megjithatë fillova t'i lexoja me etje tregimet. U befasova qysh në faqet e para. Prej radhëve të librit sikur frynte puhiza e ngrohtë e atyre ditëve të marsit që sjellin pranverën me bulëzimin e sytheve, mugullimin e gjethit të ri dhe çeljen e luleve të para pas zymtësisë së gjatë dimërore. Ndjeva të më lëkundej dimërthi brenda meje dhe akujt e shkaktuar nga acaret e përndjekjes komuniste krisën për të derdhur nëpër qënien time një valë rrëkesh pranverore. Dalëngada1ë po më thëthinte të tërin lirizmi dhe ajo botë e tërë ndjenjash nga më të brishtat, nga më të këndshmet dhe më të befasishmet që po përjetoja si të isha zhytur i tëri në hapësirën e ndezur të një eposi. Si të eposit që ka krijuar fantazia popullore çame, ku gjallojnë heronj fluidë që i ngjajnë dashurisë dhe dhembjes, ëndrrave fluturake që e zaptojnë materien e botës në një grimëherë. Ç’ ishte ky Paustovsk që ndryhej në këtë libërth të humbur në morinë e librave socialistë?! Ç’ishte ky profet i harruar si në një manastir të largët e të vetmuar, ku fryjnë më shpesh erërat e vdekjes se të jetës?!
Ndihesha vërtet i mrekulluar. Atë botë artistike që ëndërroja të krijoja, po e gjeja pjesërisht të mishëruar në veprën e Bilalit. Them pjesërisht sepse, më pas, do mësoja se Bilali ishte një bilbil që s'arriti kurrë ta këndonte të tërën këngën e vet, si në atdhe edhe në mërgim ku u këput siç këputet papritmas një yll. Diktatura, ashtu siç po më gjymtonte mua, siç kish gjymtuar Agim Maton etj., vite më parë apo me saktë, në gjysmën e dytë të viteve gjashtëdhjetë (1967-69) pat gjymtuar njëherë e përgjithmonë talentin e jashtëzakonshëm Bilal Xhaferri. Mjaftoi një kritikë dashamirëse që Bilali i bëri romanit "Dasma" të Ismail Kadaresë, në një nga diskutimet e organizuara prej Lidhjes së Shkrimtarëve e Artistëve, dhe inkuizitorët e kuq e gjetën pretekstin për ta shpallur atë si heretik dhe veprën e tij herezi. E dëbuan nga Lidhja, pa dashur t'ia dinin për atë thesar që humbiste kombi. I hoqën të drejtën e botimit, po të shprehemi në mënyrë figurative, i prenë majën e gjuhës që artikulonte atë këngë që e ngrente në lartësitë e yjeve. E internuan në humbëtirat e Hamallës së Durrësit, përderisa një ditë Bilali u detyrua të arratisej e të mërgonte në SHBA, ku edhe gjeti përkohësisht "parajsën" e Robinsonit. Në mërgim veprimtaria e tij do të përmblidhej në "Krahun e Shqiponjës", revistë e Lidhjes Çame. Po më tej? Ende nuk dihet plotësisht se cila ishte hapësira e dritës së këtij ylli të letrave shqipe, BilaI Xhaferrit. Vëllimi poetik "Lrishta e kuqe" iu shndërrua në karton ende pa dalë në dritën e botimit, romani "Krastakraus", i rrallë për nga vlerat artistike e kombëtare, mbeti në dorëshkrim si dhe një pjesë e tregimeve dhe... Po tjetër, tjetër?!... Nuk e besojmë që të jetë vetëm kaq hapësira letrare e Bilal Xhaferrit, por edhe në qoftë kështu, është kaq origjinale dhe e spikatur vepra e tij saqë numri i vogël i titujve, nuk do t’ia zbehë asnjëherë atë ndriçim të magjishëm yllor. Për këtë të bind edhe romani "Krastakraus" që i jep në dorë lexuesit shqiptar Shtëpia Botuese "BILAL XHAFERRI".
"Njerëz të rinj, tokë e lashtë" do të bëhej për mua si bibla, si kurani për besimtarët, sidomos kur mësova se një mal e ndante fshatin tim Shalësin prej atij ku kishte lindur Bilali. Ishte nga Ninati i Konispolit, farefis dhe pasardhës i të madhit Hasan Tahsini. Kaq pranë dhe kag larg e të panjohur! O perëndi! Ku na kishte katandisur lufta e klasave!
Bëra si bëra dhe me njëmijë e një marifete e hodha në dorë, më në fund, librin e Bilalit dhe e ruajta fshehtas si gjënë më të shenjtë, si një hajmali çudibërëse që më ruante prej rreziqeve që më ndillte magjistari shtrigan komunizëm. Ishte e vështirë dhe plot peripeci edhe jeta ime, si e Bilalit. Ndoshta kjo ngjajshmëri e dhimbshme dhe dëshira për t'i shpalosnr dikur vlerat e talentit të tij në sytë e njerëzimit, më ushqenin imagjinatën…
Këputet një yll, shket vetëtimshëm nëpër pistën qiellore dhe… Humbet?!... Zhbëhet?!... Harrohet?!... Në sytë e njerëzve po. Kështu edhe Bilali në sytë e bashkëkohësve u harrua. Mirëpo një yll që këputet nuk është e thënë të zhbëhet. Ndodh që thjesht i shmanget orbitës së vjetër për të ndriçuar në një tjetër orbitë. Dhe njerëzit kujtojnë se u shua, e harrojnë…
Për të nderuar veprën dhe kujtimin e emrit të Bilal Xhaferrit, për ta shkundur nga pluhuri i harresës, themelova shtëpinë botuese me emrin e tij. Vëmendja e atyre që e patën njohur dikur dhe e atyre që po e njohin nëpërmjet kësaj shtëpie botuese, është përqendruar tanimë edhe rreth dritës së këtij ylli të pashuar. Koha ia gjeti pozicionin e shmangies prej diktaturës. Ia gjeti kostelacionin yjor që i ndrin së ardhmes së kombit shqiptar…
Romari "Kastakraus" qëndron si një basoreliev i gdhendur mjeshtërisht në muret e ngrehinës artistike të shtëpisë botuese "Bilal Xhaferri". Mirëpo nuk duhet nënvleftësuar largpamësia e zonjës Ballkiz Halili, e cila për vite me radhë rrezikoi për ta ruajtur veprën e pabotuar. I lavdëruar qoftë i madhi Zot që i jep mendjen e ndritur njeriut.
"Krastakraus" – Dashuri dhe Qëndresë
Bilal Xhaferri (2 nëntor 1935 – 14 tetor 1986), poet, prozator dhe publicist i shquar disident.
Autor i shumë veprave ende të papublikuara: "Krastakraus"- kryevepra e tij. Ky do të ishte përkufizimi më i saktë për Bilal Xhaferrin, shkrimtarin e etnisë shqiptare, siç e kanë cilësuar disa studiues.
U lind në Ninat të krahinës së Konispolit, në rrethin e Sarandës, në një familje atdhetare që i përket fisit të dijetarit të shquar enciklopedist Hasan Tahsinit, Rektor i parë i Universitetit të Stambollit.
Më 1945 komunistët i pushkatuan babanë, Xhaferr Ferik Hoxhën, për bindje nacionaliste antikomuniste. Bilali mbeti jetim, djalë i vetëm, vëlla i tri motrave. Jeta e tij më vonë do të ishte një fatalitet. Si një Sizif, mbi shpinë do t’i rëndonte guri i rëndë i biografisë së "keqe". Mezi arriti të mbaronte një shkollë për teknik gjeometër dhe jeta e tij zuri të rridhte nëpër kantjeret e vështira të ndërmarrjes rruga-ura, duke ndërtuar dhe asfaltuar rrugë të reja dhe në kërkim të shtigjeve të krijimtarisë letrare.
Më 1966 botoi vëllimin me tregime "Njerëz të rinj, tokë e lashtë" që shkrepëtiu në mendjet e lexuesve si rrufeja në qiell të kthjellët. Talenti i jashtëzakonshëm, Bilal Xhaferri, po sillte në letërsinë shqiptare një frymë të re romantiko-realiste që synonte zgjimin e ndjenjave të fashitura të njeriut të indoktrinuar prej komunizmit. Përkundër "njeriut të ri", bastardit që synonte të gatuante diktatura komuniste, Bilali me krijimtarinë e tij u bënte thirrje shqiptarëve t’i kthenin sytë nga lashtësia, nga të parët e tyre, etërve luftëtarë bujarë e liridashës, zotër të këtyre trojeve amtare.
Më 1967 u botua vëllimi i tij poetik "Lirishta e Kuqe", mirëpo nuk arriti të qarkullonte. Me urdhër të censurës komuniste u shndërrua në brumë kartoni. Në ato pak kopje që arritën të shpëtonin, vjedhur prej dashamirëve të Bilalit, lexuesit, krahas mjeshtërisë artistike, shihnin të spikaste disidenca e heshtur e këtij autori të papërkulur, krenar për gjakun e vet pellazgo – ilir.
Më 24 gusht 1969 Bilal Xhaferri u detyrua të arratisej për në Greqi e mandej të emigronte për në SHBA, në Çikago ku botoi për më shumë se 10 vjet revistën antikomuniste "Krahu i shqiponjës", revistë dygjuhëshe shqip – anglisht.
Vdiq në rrethana të panjohura më 1986, i brejtur nga malli për atdheun dhe urrejtja për komunizmin që e kishte izoluar Shqipërinë përbrenda telave me gjemba.
Romani i tij "Krastakraus" (Kreshta e Krujës, qytet – vendlindja e kryetrimit legjendar Gjergj Kastrioti Skënderbeut), shkruar që në vitin 1968, u end gjatë nëpër redaksitë e të vetmes shtëpi botuese të shtetit komunist, përderisa përfundoi i burgosur nëpër arshivat e saj për vetë idetë që shtjellonte. U botua vetëm në vitin 1993 prej shtëpisë botuese private "Bilal Xhaferri", krijuar për të përkujtuar emrin e këtij autori të shquar disident.
Romani "Krastakraus" është një vepër monumentale, njëherësh sa klasike dhe moderne. E merr temën nga e kaluara historike e Shqipërisë e pikërisht nga periudha e luftërave heroike të Gjergj Kastriotit Skënderbeut, mbretit të shqiptarëve (1417-1467), i cili për një çerek shekulli përballoi me shpatën e vet dyndjet osmane në mbrojtje të shtetit shqiptar dhe të krishterimit. Është një vepër e shkruar mjeshtërisht. Imagjinata e fuqishme e këtij autori depërton nëpër mjegullën e mesjetës dhe përmes tablove dhe detajeve që përshkruan arrin t’i zbresë nga trualli i legjendave heronjtë dhe t’i sjellë ashtu të gjallë në sytë e lexuesve. Përmes jetës dhe bëmave të luftëtarëve të thjeshtë të Gjergj Kastriotit, shpaloset e tërë historia e luftërava shqiptaro – turke, e fitoreve dhe e humbjeve, e tradhëtive dhe e qëndresës.
Në qendër të këtij romani ngrihet figura e Strezit, njërit prej oficerëve trima të gardës së Skënderbeut dhe nëpërmjet linjës së dashurisë së tij për princeshën Ajkuna, në njërën anë dhe veprimtarisë së tij prej luftëtari trim, në anën tjetër, shtjellohen fatet e personazheve të tjerë në situata paqeje dhe betejash.
Bota e personazheve, psikologjia e tyre gërshetohen me natyrën aq sa herë – herë nuk kupton nëse njeriu është krijesë e natyrës apo natyra krijesë e tij. Trinia: Perëndi, natyrë, njeri dhe anasjelltas, ndërthuret si një nyje fatale në botën e secilit personazh si dhe në rrjedhën e ngjarjeve dhe situatave liriko – dramatike të prirura drejt tragjikes që kërcënon fate personazhesh dhe popujsh.
Fundi i këtij romani është një përshkrim mjeshtëror, gati homerik, i një beteje tepër të përgjakshme, pa fitimtarë dhe pa të mundur; i një beteje që nënkupton beteja dhe qëndresa të tjera dhe më të përgjakshme për të siguruar mbijetesën e një populli krenar që di ta jetojë jetën edhe në kohëra paqesh, edhe në kohëra luftërash.
"Krastakraus" është njëherësh simbol i dashurisë dhe i qëndresës njerëzore, është simbol i fitores së qytetërimit përballë dyndjeve barbare të të gjitha kohërave.
Njeriu i sotëm shqiptar gjen nëpër faqet e romanit shembëlltyrën e tij dhe gati dashurohet me vetveten si Narcisi i Mitologjisë përballë veprës së Bilal Xhaferrit. Shpresojmë të jetë një befasi e këndshme edhe për lexuesit ky libër.
Shefki Hysa
Shefki Hysa :Fakte për disidencën e Bilal Xhaferrit
Të nderuar lexues,
Nëpërmjet Valbona Çollakut, vajzës së Qani Çollakut, ish-i dënuar politik i regjimit komunist, më ra në dorë libri "Miqësi e tradhtuar" i Nexhmie Hoxhës, ku ajo ka botuar edhe një letër që ish Kryeministri Mehmet Shehu i dërgonte Enver Hoxhës, me mendimin për të mbajtur qëndrim të ashpër ndaj pikëpamjeve antiparti në letërsi e në art, të Bilal Xheferrit e Qani Çollakun e për t’i demaskuar, shpallur e dënuar ata si armiq të pushtetit popullor.
Pra, më jepet rasti t’ju sjell edhe një fakt të ri që argumenton tezën time se Bilal Xhaferri ishte disident që në Shqipëri dhe se u detyrua të arratisej prej atdheut në vitin 1969, jo për të shprehur disidencën e vet, siç pretendon ndonjë studiues i socrealizmit, por për të shpëtuar veten prej burgimit, gjë të cilën e kam deklaruar edhe në shkrimin "I njohuri i panjohur-Bilal Xhaferri", ku komentoj, midis të tjerash, edhe idetë e motivet antikomuniste që gjallojnë në poezitë e nxjerra nga dosja e sigurimit të shtetit, e hapur në vitet ’60 me synimin për të motivuar dënimin e shkrimtarit në sytë e opinionit publik.
Po ju citoj disa vargje nga poema "Mjegulla" (e sjellë e plotë për botim në revistën "Krahu i Shiponjës" nga miku i Bilalit, poeti Namik Mane), fragmente të së cilës i kemi nxjerrë prej dosjes së sigurimit të shtetit:
…A e di cili jam?
Biri i egër i shkrepave në jug,
I rrahur me shtrëngatë në veri.
Jam si një ujk i uritur
Që hungëron me urrejtje,
Të rreptën këngë të pyjeve të lira.
Kalova pranë vitrinave,
Pranë librave,
Pranë teje.
Kalova pranë linjave,
Muzeve.
U enda porsi ujk
Dhe mbeta i pazbutur,
Ujk për jetë,
S’u mësova
Si duhet të leh me qentë...
Namik Mania dëshmon, po ashtu edhe dosja e sigurimit të shtetit, se kjo poemë është shkruar në vitin 1969. Ju lutem, më thoni të nderuar lexues, cili redaktor do të guxonte t’i botonte të tilla vargje në atë kohë?!…
Po citoj edhe vargjet e poezisë "Arti im" nxjerrë nga "burgu" i dosjes dhe botuar në revistën "Krahu i Shiponjës":
Mund të shkruaja me lehtësi vargje të lehta
politikisht të xhelatisura, siç duhet.
Duke rendur pas suksesit,
poezive mund t’ua ngjeshja me shkelma,
siç ua ngjeshim teneqeve të lëshuara rrugëve.
Do të të verbonin sytë
vërtitjet e teneqeve plot shkëlqim në hapësirë.
Tringëllimat e bujshme metalike
idiotëve do t’u hynin në shpirt,
do t’u nxirrnin klithma entuziaste,
klithma plot mallëngjime histerike.
Po unë nuk dua t’i ndërtoj vetes
një pjedestal fallco teneqesh.
Artin tim unë e dua
jo që ai të më shërbejë mua gjersa
të jem velur,
por që unë t’i shërbej atij
gjersa të jem gjallë dhe gjersa të jem
vdekur...
Besoj se edhe ju e kuptoni që nuk ka nevojë për koment. Shprehje disidence. No coment!
Po vazhdoj më tej me faktin e shkëputur nga libri "Miqësi e tradhtuar. Ja si shprehet Nexhmie Hoxha, me sa kuptohet për të justifikuar veten dhe Enverin:
"Po e botoj edhe këtë letër për të njohur më mirë se kush ishte në fakt "gjahtari" i sëmurë ndaj njerëzve të artit e të letërsisë… dhe jo vetëm kundër tyre"…
"Shoku Enver,
Më ranë në dorë këto dy materiale, të cilat po jua dërgoj që t’i lexoni, po patët kohë.
1.- Një "artikull" me titull "Luftëtarë artizanë të artit", shkruar nga Qani Çollaku (i vëllai i Reshit Çollakut) dërguar redaksisë së Zërit të Popullit për botim;
2.- Një material "Diskutim mbi romanin "Dasma", që është diskutimi i Bilal Xhaferrit në mbledhjen që organizoi këto ditë Lidhja e Shkrimtarëve për të marrë në shqyrtim romanin e Ismail Kadaresë me titull "Dasma".
"Artikulli" i Qani Çollakut është një sulm i egër, i çfrenuar dhe i hapët kundër vijës së partisë në art e letërsi dhe kundër vetë partisë. Qani Çollaku është armik i njohur i partisë. Ka qenë mësues, është demaskuar e hequr nga puna si mësues në Berat, por tash na qenka prapë mësues në Pogradec! Thuhet se ka hedhur votën kundër Frontit në zgjedhjet e fundit. Mejtoj që, duke përdorur këtë material, të mbledhim mësuesit e Pogradecit, ta demaskojmë gjer në fund dhe ta çojmë në gjyq (me dyer të mbyllura), sepse me këtë material i ha gjer 15 vjet burg, ose ta internojmë në fermën e Lushnjës, ku të punojë me kazmë. Është jashtëzakonisht i poshtër!
"Diskutimi" i Bilal Xhaferit është, gjithashtu, një sulm kundër partisë, por i tërthortë – godet egër dhe në mënyrë të poshtër Ismail Kadarenë drejtpërdrejtë, dhe, nëpërmjet tij, godet rëndë dhe vijën e partisë në art e letërsi. Ky "shkrimtar" është i biri i një çami, të cilin ne e kemi pushkatuar si kriminel lufte, ka bërë shkollë vetëm 7 – vjeçaren a të mesmen, pastaj organet tona nuk e kanë lejuar të vazhdonte më tej studimet dhe tash punon si punëtor krahu në fermën e Sukthit. Ka talent si shkrimtar, ka studiuar vetë dhe gjuhë të huaja, shkruan shumë, i ka dërgaur Lidhjes së Shkrimtarëve shumë shkrime, por nuk i janë botuar, si bir armiku dhe sepse shkrimet e tij kanë përmbajtje armiqësore. Më kanë thënë se i kanë botuar një roman dhe e kanë popullarizuar bile dhe me fletë volante në stadium, në një lojë futbolli dhe se Dhimitër Shuteriqi e paska propozuar për t’u futur në Lidhjen e Shkrimtarëve, ku u shqyrtua romani i Ismail Kadaresë. Është enigmë: ai dihej se ishte bir armiku dhe vetë me qëndrim të poshtër, por ja që mori pjesë në diskutim para qindra intelektualëve dhe foli kundër vijës së partisë! Në atë mbledhje ndodhej edhe Thoma Deliana, Fadil Paçrami e të tjerë dhe Fadili, Dhimitri e shumë të tjerë e goditën si provokator. Por fakti është që ai mundi të fliste. Kush e pruri në mbledhje? Nuk dihet! Dihet që dhe Qamil Buxheli "ka punuar" për shumë kohë në Sukth.
Është interesante se si Qani Çollaku, ashtu dhe Bilal Xhaferi, megjithëse njëri në Pogradec e tjetri në Sukth, në ato që shkruajnë të dy u referohen: Majakovskit, Kafkës dhe Heminguejit.
Mejtoj që çështjen e Bilal Xhaferit ta çojmë gjer në fund për të gjetur dhe shokët e tij midis Lidhjes së Shkrimtarëve, pastaj ta demaskojmë si duhet po në atë mbledhje ku ka folur e ta internojmë.
8.4.’68
Mehmeti (Shehu)"
Marrë nga libri "Miqësi e tradhtuar" i Nexhmie Hoxhës, botimi Tiranë, 2004
Përsëri po këmbëngul para juve, të nderuar lexues, se pasi lexon këtë letër kurrsesi nuk mund ta vësh më në diskutim disidencën e Bilal Xhaferrit. No coment!
Është i verbër ose i qëllimtë cilido që shprehet ndryshe dhe unë i uroj:
Rroftë edhe njëmijë e një vjet në verbërinë e tij!..
Nëpërmjet Valbona Çollakut, vajzës së Qani Çollakut, ish-i dënuar politik i regjimit komunist, më ra në dorë libri "Miqësi e tradhtuar" i Nexhmie Hoxhës, ku ajo ka botuar edhe një letër që ish Kryeministri Mehmet Shehu i dërgonte Enver Hoxhës, me mendimin për të mbajtur qëndrim të ashpër ndaj pikëpamjeve antiparti në letërsi e në art, të Bilal Xheferrit e Qani Çollakun e për t’i demaskuar, shpallur e dënuar ata si armiq të pushtetit popullor.
Pra, më jepet rasti t’ju sjell edhe një fakt të ri që argumenton tezën time se Bilal Xhaferri ishte disident që në Shqipëri dhe se u detyrua të arratisej prej atdheut në vitin 1969, jo për të shprehur disidencën e vet, siç pretendon ndonjë studiues i socrealizmit, por për të shpëtuar veten prej burgimit, gjë të cilën e kam deklaruar edhe në shkrimin "I njohuri i panjohur-Bilal Xhaferri", ku komentoj, midis të tjerash, edhe idetë e motivet antikomuniste që gjallojnë në poezitë e nxjerra nga dosja e sigurimit të shtetit, e hapur në vitet ’60 me synimin për të motivuar dënimin e shkrimtarit në sytë e opinionit publik.
Po ju citoj disa vargje nga poema "Mjegulla" (e sjellë e plotë për botim në revistën "Krahu i Shiponjës" nga miku i Bilalit, poeti Namik Mane), fragmente të së cilës i kemi nxjerrë prej dosjes së sigurimit të shtetit:
…A e di cili jam?
Biri i egër i shkrepave në jug,
I rrahur me shtrëngatë në veri.
Jam si një ujk i uritur
Që hungëron me urrejtje,
Të rreptën këngë të pyjeve të lira.
Kalova pranë vitrinave,
Pranë librave,
Pranë teje.
Kalova pranë linjave,
Muzeve.
U enda porsi ujk
Dhe mbeta i pazbutur,
Ujk për jetë,
S’u mësova
Si duhet të leh me qentë...
Namik Mania dëshmon, po ashtu edhe dosja e sigurimit të shtetit, se kjo poemë është shkruar në vitin 1969. Ju lutem, më thoni të nderuar lexues, cili redaktor do të guxonte t’i botonte të tilla vargje në atë kohë?!…
Po citoj edhe vargjet e poezisë "Arti im" nxjerrë nga "burgu" i dosjes dhe botuar në revistën "Krahu i Shiponjës":
Mund të shkruaja me lehtësi vargje të lehta
politikisht të xhelatisura, siç duhet.
Duke rendur pas suksesit,
poezive mund t’ua ngjeshja me shkelma,
siç ua ngjeshim teneqeve të lëshuara rrugëve.
Do të të verbonin sytë
vërtitjet e teneqeve plot shkëlqim në hapësirë.
Tringëllimat e bujshme metalike
idiotëve do t’u hynin në shpirt,
do t’u nxirrnin klithma entuziaste,
klithma plot mallëngjime histerike.
Po unë nuk dua t’i ndërtoj vetes
një pjedestal fallco teneqesh.
Artin tim unë e dua
jo që ai të më shërbejë mua gjersa
të jem velur,
por që unë t’i shërbej atij
gjersa të jem gjallë dhe gjersa të jem
vdekur...
Besoj se edhe ju e kuptoni që nuk ka nevojë për koment. Shprehje disidence. No coment!
Po vazhdoj më tej me faktin e shkëputur nga libri "Miqësi e tradhtuar. Ja si shprehet Nexhmie Hoxha, me sa kuptohet për të justifikuar veten dhe Enverin:
"Po e botoj edhe këtë letër për të njohur më mirë se kush ishte në fakt "gjahtari" i sëmurë ndaj njerëzve të artit e të letërsisë… dhe jo vetëm kundër tyre"…
"Shoku Enver,
Më ranë në dorë këto dy materiale, të cilat po jua dërgoj që t’i lexoni, po patët kohë.
1.- Një "artikull" me titull "Luftëtarë artizanë të artit", shkruar nga Qani Çollaku (i vëllai i Reshit Çollakut) dërguar redaksisë së Zërit të Popullit për botim;
2.- Një material "Diskutim mbi romanin "Dasma", që është diskutimi i Bilal Xhaferrit në mbledhjen që organizoi këto ditë Lidhja e Shkrimtarëve për të marrë në shqyrtim romanin e Ismail Kadaresë me titull "Dasma".
"Artikulli" i Qani Çollakut është një sulm i egër, i çfrenuar dhe i hapët kundër vijës së partisë në art e letërsi dhe kundër vetë partisë. Qani Çollaku është armik i njohur i partisë. Ka qenë mësues, është demaskuar e hequr nga puna si mësues në Berat, por tash na qenka prapë mësues në Pogradec! Thuhet se ka hedhur votën kundër Frontit në zgjedhjet e fundit. Mejtoj që, duke përdorur këtë material, të mbledhim mësuesit e Pogradecit, ta demaskojmë gjer në fund dhe ta çojmë në gjyq (me dyer të mbyllura), sepse me këtë material i ha gjer 15 vjet burg, ose ta internojmë në fermën e Lushnjës, ku të punojë me kazmë. Është jashtëzakonisht i poshtër!
"Diskutimi" i Bilal Xhaferit është, gjithashtu, një sulm kundër partisë, por i tërthortë – godet egër dhe në mënyrë të poshtër Ismail Kadarenë drejtpërdrejtë, dhe, nëpërmjet tij, godet rëndë dhe vijën e partisë në art e letërsi. Ky "shkrimtar" është i biri i një çami, të cilin ne e kemi pushkatuar si kriminel lufte, ka bërë shkollë vetëm 7 – vjeçaren a të mesmen, pastaj organet tona nuk e kanë lejuar të vazhdonte më tej studimet dhe tash punon si punëtor krahu në fermën e Sukthit. Ka talent si shkrimtar, ka studiuar vetë dhe gjuhë të huaja, shkruan shumë, i ka dërgaur Lidhjes së Shkrimtarëve shumë shkrime, por nuk i janë botuar, si bir armiku dhe sepse shkrimet e tij kanë përmbajtje armiqësore. Më kanë thënë se i kanë botuar një roman dhe e kanë popullarizuar bile dhe me fletë volante në stadium, në një lojë futbolli dhe se Dhimitër Shuteriqi e paska propozuar për t’u futur në Lidhjen e Shkrimtarëve, ku u shqyrtua romani i Ismail Kadaresë. Është enigmë: ai dihej se ishte bir armiku dhe vetë me qëndrim të poshtër, por ja që mori pjesë në diskutim para qindra intelektualëve dhe foli kundër vijës së partisë! Në atë mbledhje ndodhej edhe Thoma Deliana, Fadil Paçrami e të tjerë dhe Fadili, Dhimitri e shumë të tjerë e goditën si provokator. Por fakti është që ai mundi të fliste. Kush e pruri në mbledhje? Nuk dihet! Dihet që dhe Qamil Buxheli "ka punuar" për shumë kohë në Sukth.
Është interesante se si Qani Çollaku, ashtu dhe Bilal Xhaferi, megjithëse njëri në Pogradec e tjetri në Sukth, në ato që shkruajnë të dy u referohen: Majakovskit, Kafkës dhe Heminguejit.
Mejtoj që çështjen e Bilal Xhaferit ta çojmë gjer në fund për të gjetur dhe shokët e tij midis Lidhjes së Shkrimtarëve, pastaj ta demaskojmë si duhet po në atë mbledhje ku ka folur e ta internojmë.
8.4.’68
Mehmeti (Shehu)"
Marrë nga libri "Miqësi e tradhtuar" i Nexhmie Hoxhës, botimi Tiranë, 2004
Përsëri po këmbëngul para juve, të nderuar lexues, se pasi lexon këtë letër kurrsesi nuk mund ta vësh më në diskutim disidencën e Bilal Xhaferrit. No coment!
Është i verbër ose i qëllimtë cilido që shprehet ndryshe dhe unë i uroj:
Rroftë edhe njëmijë e një vjet në verbërinë e tij!..
Kujtime për Bilal Xhaferrin
PUNOI ME SHPIRT PËR ATDHEUN, POR…
Kujtime për Bilal Xhaferrin
Ishte fundi i vitit 1966 kur për herë të parë mësova se në qytetin tonë, në Shijak, banonte shkrirmtari i ri Bilal Xhaferri. Vazhdoja vitin e fundit të gjimnazit. Në këtë periudhë organizoheshin shpesh pasdite tematiko-letrare, por ne i quanim pasdite dëfrimi. Një fizarmonikë, një bateri e rrallë, ndonjë instrument tjetër e ne me padurim prisnim të kërcenim në palestrën e shkollës me shoqet tona.
Në një nga këto pasdite ishte i ftuar shkrimtari i njohur Qamil Buxheli. Pyetjes se cili nga talentet e reja të kohës ishte më premtuesi, ai i ishte përgjigjur shkurt: "Ju e keni në qytetin tuaj, ai quhet Bilal Xhaferri"…
Nga Bilali kisha lexuar tregimin "Në rrugë" të botuar në revistën "Ylli" si dhe novelën "Dashuri e fate", botuar në revistën "Nëntori". Vonë mësova se në novelën "Dashuri e fate" kishte elemente autobiograftke dhe përshkrime nga qyteti ynë, Shijaku, buzë lumit, ku Bilali kishte punuar disa kohë si hekurkthyes. Tregimet nuk i kisha lexuar, por i kisha përpirë. Më kishte magjepsur talenti e stili i veçantë i këtij të riu, i cili shkruante ndryshe nga të tjerët. Kur mësova se jetonte në qytetin tim, m’u shtua dëshira për ta takuar sa më parë.
Tani pas afro 40 vjetësh që shkruaj këto rradhë, përpiqem që të kujtoj takimin e parë me Bilalin, por e vërteta është se s’më ka mbetur asgjë në mendje. Më duket sikur e kam njohur tërë jetën. Për Bilalin duhet të kisha shkruar kohë më parë, për t’i përmendur emrin që të mos e harrojmë, se ishte çam dhe sidomos një shqiptar i madh. Njeriu i shkretë gjen një mori justifikimesh për dembelizmin dhe paaftësinë e tij për të shkruar, deri sa një ditë takova shkrimtarin Shefki Hysa, i cili, pasi më dëgjoi me durim, më nxiti të shkruaja kujtimet e mbresat e mia për Bilalin.
Atë kohë Bilali ishte një djalosh rreth të tridhjetave, me trup mesatar, i imët, flokët kaçurrel të gështenjta gjithnjë të krehura anash, sytë që i lëviznin vashdirnisht e sikur kërkonin t’ua kalonin buzëve. Kishte një zë të ulët e të butë, por tepër bindës. Në dimër mbante veshur një pardesy të bardhë të gjatë një pëllëmbë poshtë gjunjëve e me jakë jo shumë të madhe. Fytyra e tij më ka ngelur në kujtesë me pak mjekërr ku aty-këtu i dalloheshin thinjat e para.
Në Shijak jetonte motra e madhe e tij, Bekua, e cila ishte e martuar me Islam Lamën.
Për aq kohë sa qëndroi në Shijak, Bilali banoi tek halla e tij, Rrarraja, kështu e thërrisnim të gjithë - se emrin e saj nuk e mësova kurrë. Ajo punonte në fermën e Sukthit, si shumë çamë të tjerë, (ashtu si prindërit e mi), bashkë me dhëndërrin e saj, Sadikun, një burrë i urtë, i mirë e i ndershëm.
Pasi kishte ndërruar shumë punë, jo për faj të tij, Bilali mundi të stabilizohej si teknik në komunalën e qytetit.
Unë kisha mbaruar gjimnazin dhe kisha filluar punë si mekanik në ofiçinën e fermës së Sukthit. Të asaj kohe janë shkrimet e para të miat në prozë e poezi, të cilat m’i botonin me lehtësi në gazetën lokale "Adriatiku" të rrethit të Durrësit.
Një pasdite, vonë, takova Bilalin në "bulevardin" buzë lumit Erzen, një rrugë e paasfaltuar që të shpinte në fushën e futbollit pranë varrezave të qytetit. Ishte një "bulevard" ideal për të biseduar qetësisht, i veçuar dhe larg veshëve të padëshiruara. Nga kjo rrugë e pashtruar e me pluhur buzë lumit, ruaj kujtimet më të bukura për Bilalin. Në netë të tilla të qeta e të buta, shpesh ecnim pa folur, Bilali fërshëllente melodi të operave të Verdit e Puçinit. Ndryshe ndodhte kur me Bilalin shëtisnin Aliu (hoxha), Feruzi apo Njaziu, me të cilët Bilali debatonte për filozofinë e për fenë. Niçen, Frojdin e shumë filozofë të tjerë që tani s'më kujtohen, për herë të parë i kam dëgjuar në këto biseda. Ata ishin më të mëdhenj, ishin antikomunistë, por unë nuk i kam dëgjuar asnjëherë të flisnin kundër regjimit. Bënin shumë kujdes se edhe për një fjalë të plasnin prapa hekurave.
Kisha shkruar një reportazh nga puna në oficinë me titullin "Vajzat e ofiçinës". Shihej si përparimtare dhe e guximshme që femrat të punonin si mekanike, tornitore, motoriste apo traktoriste. Kryeredaktori i "Adriatikut" më nxiti të shkruaja për to. Ashtu si Bilali ato pak krijime i shkruaja me laps në fletore me vija, katër lekshe.
Para se ta dërgoja për botim materialin, i kërkova Bilalit që t’i hidhte një sy. Më bëri disa korrigjime të vogla si një mësues letërsie dhe një shprehje ma nënvizoi fort me laps.
Unë shkruaja: "…ato vajza kanë ardhur nga fushat... kanë kapërcyer kohërat, sepse ato qëndrojnë mbi kohërat"...
Kujdes, më tha, se vetëm për këtë shprehje mund të hash burgun, ti e di që ka vetëm një kohë e ajo është koha e Partisë.
Nuk ia vura veshin këshillës së Bilalit dhe shkrimi u botua pa këtë korrigjim.
Bilalin e kam takuar një ditë pas debatit të ashpër që u bë në Lidhjen e Shkrimtarëve për romanin "Dasma" të Ismail Kadaresë. Ishte tejet i mërzitur. E dinte mirë se tani për të do të fillonte një kalvar i ri mundimesh. Këtë e mendoja dhe unë ndaj me keqardhje i thashë:
- Pse, mor Bilal, i kundërvihesh Kadaresë, nuk e kupton që nuk i mund dot këta?
Nënqeshi lehtë, më hodhi një vështrim ku dukej hapur që ndjente më shumë keqardhje për mua e merakun tim sesa për vete, dhe u shpreh:
- Kam gjashtë muaj i ndaluar, pa botuar asnjë rresht, as edhe një varg… Bëra diçka që të mos më humbte emri. E si e sheh nuk më humbi. Vetë "Zëri i Popullit" e shkroi emrin tim…
Këto i tha me një ironi të hollë ku fshihte një zemërim të thellë.
Pasoi një heshtje e shkurtër. Pak më tutje, atje poshtë këmbëve tona rridhte lumi i qetë. Një tufë rosash të buta po i ngjiteshin monopatit. Rosat e Bilalit, mendova, në novelën "Dashuri e fate"…
- Aqif! A më bën një nder? - më ndërpreu përfytyrimet Bilali.
- Nder?! - i thashë. – Fol! Me sa të mundem do të ndihmoj.
Në ato çaste mendova se do të më kërkonte para borxh. E dija që ishte ngushtë, por njihja njëkohësisht edhe stoicizmin në krenarinë e tij.
- Unë jam shkrimtar i ndaluar, - vijoi Bilali. - Sot a nesër pres nga këta, më e pakta, interrnimin.
Kur punoja në komunale kisha shkruar një reportazh të shkurtër me portretet e punëtorëve të sektorit tim, të cilët gjithmonë më kanë dashur e respektuar. Ti e ke mirë me ata të "Adriatikut", vëri emrin tënd reportazhit e besoj se do ta botojnë…
Një shkrim i Bilalit me emrin tim! Në fillim desha ta kundërshtoja, por pastaj e kuptova se vërtetë po i bëja nder mikut tim.
Pas një jave reportazhi u botua në faqet e "Adriatikut"...
Bilali e bënte me shumë kujdes rolin e mësuesit apo shokut më të madh. Një herë më pyeti:
- A e di nga e ka prejardhjen fjala konfuzion?
- Po, - iu përgjigja, pa u menduar gjatë. - Nga frengjishtja konfuzion, - përsërita, duke vënë theksin te o-ja.
Ai qeshi me të madhe.
- Jo, - më tha. - E dija që do gaboje. Në Kinë, - filloi të më shpjegonte, - ka jetuar një filozof i madh i quajtur Konfuci, i cili mendimet e tij i shprehte në mënyrë kontradiktore.
Ndërsa në një rast tjetër teksa shëtisnim, pasi më foli me keqardhje për vëllimin me poezi "Lirishta e kuqe", të cilin ia kishin kthyer në karton, më pyeti:
- E ke lexuar "Fije bari"?
- Jo, - i thashë. - Mos ka lidhje me bujqësinë?
- Ti s'ke faj, se dhe librashitësit e vendosin në stendat e librave për bujqësinë, ngaqë nuk e njohin. Gjynah, lexoje! Êshtë libër i bukur me poezi nga Uitmani i Madh.
Të nesërmen në librarinë që ndodhej në rrugën e portit, në Durrës, e gjeta dhe e bleva. Kur shkova ushtar atë libër e kam mbajtur poshtë jastëkut me kashtë. Tani ai rri zverdhur, me faqet e para që i mungojnë në bibliotekën time si kujtim i mikut tim të paharruar.
Mbetesha i habitur nga erudicioni i këtij njeriu që dhe shkollën e mesme e kishte mbaruar natën me shumë sakrifica duke punuar kantjereve.
- Kur punoja në asfaltimin e rrugëve, - më shpjegonte Bilali, - jetoja në një rulot prej druri me rrotat e hekurta, i cili ndiqte kantjeret. Sajoja kandil me vaj, ngaqë nuk kisha mundësi tjetër ndriçimi, dhe lexoja deri në të gdhirë. Ky ka qenë universiteti im…
Pas këtyre rrëfimeve vija re se Bilali humbiste në botën e tij, pastaj niste e fërshëllente.
- E dëgjon? Nga Klod Debysi, - më tha.
Radio Tirana, nga altoparlanti në qendër të qytetit, po transmetonte muzikë klasike. Nuk më kujtohet mirë, por Bilali më përmendi titullin e pjesës ku ishin fjalët, natë, hënë... Ecnim buzë lumit e mbrëmja kishte mbërritur e qetë, e ngrohtë me hënën që ngrihej ngadalë sipër kodrave mbi qytet…
Bilalin për të fundit herë e kam takuar aty nga fundi i tetorit të vitit 1968. Kisha lënë punën si zakonisht në orën 12.00 për të shkuar në shkollën mekanike të natës, në Durrës. Autobusin nga Sukthi për në Shijak nuk e zura dot, kështu që dy-tre km rrugë m’u desh t’i bëja në këmbë, siç ndodhte jo rrallë. Te merkatoja, në Durrës, që ishte ngjitur me stacionin ku ndalonte autobusi i Shijakut, mora dy byrekë shtatë lekësh me gjizë për të shuar urinë. Sapo nisa të haja m’u shfaq papritur Bilali…
Nuk do ta harroj kurrë atë fytyrë të trishtë, me mjekrën që kishte ditë pa i rënë brisku. Kishte veshur një xhup pambuku ngjyrë kaki, si ato që përdornin minatorët e asaj kohe. Pas internimit në Kullë, kisha muaj pa e parë.
- Ku je, - i thashë, - s'je bërë i gjallë?!…
Nuk m’u përgjigj menjëherë. Ktheu kokën majtas e djathtas, sikur po kërkonte dikë, e pastaj tha:
- Mua më ruajnë edhe tani, pas e kam, po ti për në shkollë?
- Po, - i thashë, - por po të marr dhe ty dy byrekë se qenkan të mirë.
- Jo, jo, - tha, - kam ngrënë.
E kuptova që po më gënjente, dukej që kishte uri. I lashë me pahir një byrek në dorë dhe u nisëm të dy në drejtim të bulevardit për nga shkolla.
- Po të shoqëroj deri të kthesa, - më tha.
Rrugës tek ecnim, pak metra kishim kaluar nga hotel Durrësi, kur rastësisht u përballëm në trotuar me Ismail Kadarenë. Unë nuk e vura re, ndaj Bilali më tha:
- Mos e kthe kokën, por sapo na kaloi Ismaili, - vazhdoi. - Aqif nuk do të më kërkosh më sepse mua po më ndjek Sigurimi. Unë nuk dua që ti të kesh telashe, të mjaftojnë ato që ke, se ti je dhe nga familje..., - nuk e përfundoi fjalinë.
Vura re se ndjehej shumë keq.
Më zgjati dorën e më tha:
- Mbetsh me shëndet e mos më tako më!
I dhashë dorën pa mundur të thoshja as edhe një fjalë. E ku ta dija se po ndahesha për gjithnjë nga miku im i paharruar Bilal Xhaferri?!…
Me gjithë vitet e shumtë që kanë kaluar, atë ndarje e kam ruajtur thellë në kujtesë. Fytyrën e trishtë e të parruar të Bilalit, xhupin kaki prej pambuku, dorën e vogël të zgjatur që ma shtrëngoi fort dhe... "Mos më tako më"… E unë s’e takova më...
Më një dhjetor të atij viti më mobilizuan ushtar në Selë të Vlorës. Në gusht të vitit tjetër, Bilali u arratis në Greqi e më pas për në Amerikë. Kur u ktheva nga ushtria mësova për ikjen e Bilalit. Në qytetin tim të gjithë miqtë e tij kishin kaluar në sitën e sigurimit. Unë kisha shpëtuar sepse isha ushtar apo lavdi Zotit nuk u kishte rënë në mend emri im.
Në vitet më pas Bilalin e kam kujtuar shpesh në rrethe të ngushta miqsh e shokësh kur bisedonim për libra e letërsi. Në kujtim të tij, djalit tim i vura emrin Ergys, emër i prijësit të thesprotëve përshkruar në tregimin brilant "Përtej largësive" të Bilal Xhaferrit.
Në qytetin tim janë tre-katër Ergysë dhe në gjithë Shqipërinë me siguri me dhjetëra e dhjetëra. Miqtë dhe adhuruesit e Bilalit gjetën këtë mënyrë për ta kujtuar…
Në vitin 1991, në periudhën pas rrëzimit të sistemit komunist shqiptar, propozova që emri i
Bilalit t’i vihej një shkolle tetëvjeçare në plazhin e Durrësit, ku banojnë shumë çamë. Isha anëtar i Komitetit Ekzekutiv Pluralist të Rrethit dhe në një nga mbledhjet e radhës bëra këtë propozim, të cilin nuk e përkrahu pothuaj asnjë. Ky ishte zhgënjimi i parë që do të provoja nga politika postkomuniste…
Çdo fillim shtatori atje në Sarandë, buzë Jonit, fare pranë Çamërisë, përshëndetem edhe me Bilalin…
Tërë këto vite jam përpjekur të mësoj se përse vallë të gjithë ata që deshën mbi çdo gjë Shqipërinë, që punuan, sakrifikuan e shkrinë jo vetëm pasurinë, por edhe jetën për të, kurrë nuk u shpërblyen?!… Përse?!…
AQIF DINO
Kujtime për Bilal Xhaferrin
Ishte fundi i vitit 1966 kur për herë të parë mësova se në qytetin tonë, në Shijak, banonte shkrirmtari i ri Bilal Xhaferri. Vazhdoja vitin e fundit të gjimnazit. Në këtë periudhë organizoheshin shpesh pasdite tematiko-letrare, por ne i quanim pasdite dëfrimi. Një fizarmonikë, një bateri e rrallë, ndonjë instrument tjetër e ne me padurim prisnim të kërcenim në palestrën e shkollës me shoqet tona.
Në një nga këto pasdite ishte i ftuar shkrimtari i njohur Qamil Buxheli. Pyetjes se cili nga talentet e reja të kohës ishte më premtuesi, ai i ishte përgjigjur shkurt: "Ju e keni në qytetin tuaj, ai quhet Bilal Xhaferri"…
Nga Bilali kisha lexuar tregimin "Në rrugë" të botuar në revistën "Ylli" si dhe novelën "Dashuri e fate", botuar në revistën "Nëntori". Vonë mësova se në novelën "Dashuri e fate" kishte elemente autobiograftke dhe përshkrime nga qyteti ynë, Shijaku, buzë lumit, ku Bilali kishte punuar disa kohë si hekurkthyes. Tregimet nuk i kisha lexuar, por i kisha përpirë. Më kishte magjepsur talenti e stili i veçantë i këtij të riu, i cili shkruante ndryshe nga të tjerët. Kur mësova se jetonte në qytetin tim, m’u shtua dëshira për ta takuar sa më parë.
Tani pas afro 40 vjetësh që shkruaj këto rradhë, përpiqem që të kujtoj takimin e parë me Bilalin, por e vërteta është se s’më ka mbetur asgjë në mendje. Më duket sikur e kam njohur tërë jetën. Për Bilalin duhet të kisha shkruar kohë më parë, për t’i përmendur emrin që të mos e harrojmë, se ishte çam dhe sidomos një shqiptar i madh. Njeriu i shkretë gjen një mori justifikimesh për dembelizmin dhe paaftësinë e tij për të shkruar, deri sa një ditë takova shkrimtarin Shefki Hysa, i cili, pasi më dëgjoi me durim, më nxiti të shkruaja kujtimet e mbresat e mia për Bilalin.
Atë kohë Bilali ishte një djalosh rreth të tridhjetave, me trup mesatar, i imët, flokët kaçurrel të gështenjta gjithnjë të krehura anash, sytë që i lëviznin vashdirnisht e sikur kërkonin t’ua kalonin buzëve. Kishte një zë të ulët e të butë, por tepër bindës. Në dimër mbante veshur një pardesy të bardhë të gjatë një pëllëmbë poshtë gjunjëve e me jakë jo shumë të madhe. Fytyra e tij më ka ngelur në kujtesë me pak mjekërr ku aty-këtu i dalloheshin thinjat e para.
Në Shijak jetonte motra e madhe e tij, Bekua, e cila ishte e martuar me Islam Lamën.
Për aq kohë sa qëndroi në Shijak, Bilali banoi tek halla e tij, Rrarraja, kështu e thërrisnim të gjithë - se emrin e saj nuk e mësova kurrë. Ajo punonte në fermën e Sukthit, si shumë çamë të tjerë, (ashtu si prindërit e mi), bashkë me dhëndërrin e saj, Sadikun, një burrë i urtë, i mirë e i ndershëm.
Pasi kishte ndërruar shumë punë, jo për faj të tij, Bilali mundi të stabilizohej si teknik në komunalën e qytetit.
Unë kisha mbaruar gjimnazin dhe kisha filluar punë si mekanik në ofiçinën e fermës së Sukthit. Të asaj kohe janë shkrimet e para të miat në prozë e poezi, të cilat m’i botonin me lehtësi në gazetën lokale "Adriatiku" të rrethit të Durrësit.
Një pasdite, vonë, takova Bilalin në "bulevardin" buzë lumit Erzen, një rrugë e paasfaltuar që të shpinte në fushën e futbollit pranë varrezave të qytetit. Ishte një "bulevard" ideal për të biseduar qetësisht, i veçuar dhe larg veshëve të padëshiruara. Nga kjo rrugë e pashtruar e me pluhur buzë lumit, ruaj kujtimet më të bukura për Bilalin. Në netë të tilla të qeta e të buta, shpesh ecnim pa folur, Bilali fërshëllente melodi të operave të Verdit e Puçinit. Ndryshe ndodhte kur me Bilalin shëtisnin Aliu (hoxha), Feruzi apo Njaziu, me të cilët Bilali debatonte për filozofinë e për fenë. Niçen, Frojdin e shumë filozofë të tjerë që tani s'më kujtohen, për herë të parë i kam dëgjuar në këto biseda. Ata ishin më të mëdhenj, ishin antikomunistë, por unë nuk i kam dëgjuar asnjëherë të flisnin kundër regjimit. Bënin shumë kujdes se edhe për një fjalë të plasnin prapa hekurave.
Kisha shkruar një reportazh nga puna në oficinë me titullin "Vajzat e ofiçinës". Shihej si përparimtare dhe e guximshme që femrat të punonin si mekanike, tornitore, motoriste apo traktoriste. Kryeredaktori i "Adriatikut" më nxiti të shkruaja për to. Ashtu si Bilali ato pak krijime i shkruaja me laps në fletore me vija, katër lekshe.
Para se ta dërgoja për botim materialin, i kërkova Bilalit që t’i hidhte një sy. Më bëri disa korrigjime të vogla si një mësues letërsie dhe një shprehje ma nënvizoi fort me laps.
Unë shkruaja: "…ato vajza kanë ardhur nga fushat... kanë kapërcyer kohërat, sepse ato qëndrojnë mbi kohërat"...
Kujdes, më tha, se vetëm për këtë shprehje mund të hash burgun, ti e di që ka vetëm një kohë e ajo është koha e Partisë.
Nuk ia vura veshin këshillës së Bilalit dhe shkrimi u botua pa këtë korrigjim.
Bilalin e kam takuar një ditë pas debatit të ashpër që u bë në Lidhjen e Shkrimtarëve për romanin "Dasma" të Ismail Kadaresë. Ishte tejet i mërzitur. E dinte mirë se tani për të do të fillonte një kalvar i ri mundimesh. Këtë e mendoja dhe unë ndaj me keqardhje i thashë:
- Pse, mor Bilal, i kundërvihesh Kadaresë, nuk e kupton që nuk i mund dot këta?
Nënqeshi lehtë, më hodhi një vështrim ku dukej hapur që ndjente më shumë keqardhje për mua e merakun tim sesa për vete, dhe u shpreh:
- Kam gjashtë muaj i ndaluar, pa botuar asnjë rresht, as edhe një varg… Bëra diçka që të mos më humbte emri. E si e sheh nuk më humbi. Vetë "Zëri i Popullit" e shkroi emrin tim…
Këto i tha me një ironi të hollë ku fshihte një zemërim të thellë.
Pasoi një heshtje e shkurtër. Pak më tutje, atje poshtë këmbëve tona rridhte lumi i qetë. Një tufë rosash të buta po i ngjiteshin monopatit. Rosat e Bilalit, mendova, në novelën "Dashuri e fate"…
- Aqif! A më bën një nder? - më ndërpreu përfytyrimet Bilali.
- Nder?! - i thashë. – Fol! Me sa të mundem do të ndihmoj.
Në ato çaste mendova se do të më kërkonte para borxh. E dija që ishte ngushtë, por njihja njëkohësisht edhe stoicizmin në krenarinë e tij.
- Unë jam shkrimtar i ndaluar, - vijoi Bilali. - Sot a nesër pres nga këta, më e pakta, interrnimin.
Kur punoja në komunale kisha shkruar një reportazh të shkurtër me portretet e punëtorëve të sektorit tim, të cilët gjithmonë më kanë dashur e respektuar. Ti e ke mirë me ata të "Adriatikut", vëri emrin tënd reportazhit e besoj se do ta botojnë…
Një shkrim i Bilalit me emrin tim! Në fillim desha ta kundërshtoja, por pastaj e kuptova se vërtetë po i bëja nder mikut tim.
Pas një jave reportazhi u botua në faqet e "Adriatikut"...
Bilali e bënte me shumë kujdes rolin e mësuesit apo shokut më të madh. Një herë më pyeti:
- A e di nga e ka prejardhjen fjala konfuzion?
- Po, - iu përgjigja, pa u menduar gjatë. - Nga frengjishtja konfuzion, - përsërita, duke vënë theksin te o-ja.
Ai qeshi me të madhe.
- Jo, - më tha. - E dija që do gaboje. Në Kinë, - filloi të më shpjegonte, - ka jetuar një filozof i madh i quajtur Konfuci, i cili mendimet e tij i shprehte në mënyrë kontradiktore.
Ndërsa në një rast tjetër teksa shëtisnim, pasi më foli me keqardhje për vëllimin me poezi "Lirishta e kuqe", të cilin ia kishin kthyer në karton, më pyeti:
- E ke lexuar "Fije bari"?
- Jo, - i thashë. - Mos ka lidhje me bujqësinë?
- Ti s'ke faj, se dhe librashitësit e vendosin në stendat e librave për bujqësinë, ngaqë nuk e njohin. Gjynah, lexoje! Êshtë libër i bukur me poezi nga Uitmani i Madh.
Të nesërmen në librarinë që ndodhej në rrugën e portit, në Durrës, e gjeta dhe e bleva. Kur shkova ushtar atë libër e kam mbajtur poshtë jastëkut me kashtë. Tani ai rri zverdhur, me faqet e para që i mungojnë në bibliotekën time si kujtim i mikut tim të paharruar.
Mbetesha i habitur nga erudicioni i këtij njeriu që dhe shkollën e mesme e kishte mbaruar natën me shumë sakrifica duke punuar kantjereve.
- Kur punoja në asfaltimin e rrugëve, - më shpjegonte Bilali, - jetoja në një rulot prej druri me rrotat e hekurta, i cili ndiqte kantjeret. Sajoja kandil me vaj, ngaqë nuk kisha mundësi tjetër ndriçimi, dhe lexoja deri në të gdhirë. Ky ka qenë universiteti im…
Pas këtyre rrëfimeve vija re se Bilali humbiste në botën e tij, pastaj niste e fërshëllente.
- E dëgjon? Nga Klod Debysi, - më tha.
Radio Tirana, nga altoparlanti në qendër të qytetit, po transmetonte muzikë klasike. Nuk më kujtohet mirë, por Bilali më përmendi titullin e pjesës ku ishin fjalët, natë, hënë... Ecnim buzë lumit e mbrëmja kishte mbërritur e qetë, e ngrohtë me hënën që ngrihej ngadalë sipër kodrave mbi qytet…
Bilalin për të fundit herë e kam takuar aty nga fundi i tetorit të vitit 1968. Kisha lënë punën si zakonisht në orën 12.00 për të shkuar në shkollën mekanike të natës, në Durrës. Autobusin nga Sukthi për në Shijak nuk e zura dot, kështu që dy-tre km rrugë m’u desh t’i bëja në këmbë, siç ndodhte jo rrallë. Te merkatoja, në Durrës, që ishte ngjitur me stacionin ku ndalonte autobusi i Shijakut, mora dy byrekë shtatë lekësh me gjizë për të shuar urinë. Sapo nisa të haja m’u shfaq papritur Bilali…
Nuk do ta harroj kurrë atë fytyrë të trishtë, me mjekrën që kishte ditë pa i rënë brisku. Kishte veshur një xhup pambuku ngjyrë kaki, si ato që përdornin minatorët e asaj kohe. Pas internimit në Kullë, kisha muaj pa e parë.
- Ku je, - i thashë, - s'je bërë i gjallë?!…
Nuk m’u përgjigj menjëherë. Ktheu kokën majtas e djathtas, sikur po kërkonte dikë, e pastaj tha:
- Mua më ruajnë edhe tani, pas e kam, po ti për në shkollë?
- Po, - i thashë, - por po të marr dhe ty dy byrekë se qenkan të mirë.
- Jo, jo, - tha, - kam ngrënë.
E kuptova që po më gënjente, dukej që kishte uri. I lashë me pahir një byrek në dorë dhe u nisëm të dy në drejtim të bulevardit për nga shkolla.
- Po të shoqëroj deri të kthesa, - më tha.
Rrugës tek ecnim, pak metra kishim kaluar nga hotel Durrësi, kur rastësisht u përballëm në trotuar me Ismail Kadarenë. Unë nuk e vura re, ndaj Bilali më tha:
- Mos e kthe kokën, por sapo na kaloi Ismaili, - vazhdoi. - Aqif nuk do të më kërkosh më sepse mua po më ndjek Sigurimi. Unë nuk dua që ti të kesh telashe, të mjaftojnë ato që ke, se ti je dhe nga familje..., - nuk e përfundoi fjalinë.
Vura re se ndjehej shumë keq.
Më zgjati dorën e më tha:
- Mbetsh me shëndet e mos më tako më!
I dhashë dorën pa mundur të thoshja as edhe një fjalë. E ku ta dija se po ndahesha për gjithnjë nga miku im i paharruar Bilal Xhaferri?!…
Me gjithë vitet e shumtë që kanë kaluar, atë ndarje e kam ruajtur thellë në kujtesë. Fytyrën e trishtë e të parruar të Bilalit, xhupin kaki prej pambuku, dorën e vogël të zgjatur që ma shtrëngoi fort dhe... "Mos më tako më"… E unë s’e takova më...
Më një dhjetor të atij viti më mobilizuan ushtar në Selë të Vlorës. Në gusht të vitit tjetër, Bilali u arratis në Greqi e më pas për në Amerikë. Kur u ktheva nga ushtria mësova për ikjen e Bilalit. Në qytetin tim të gjithë miqtë e tij kishin kaluar në sitën e sigurimit. Unë kisha shpëtuar sepse isha ushtar apo lavdi Zotit nuk u kishte rënë në mend emri im.
Në vitet më pas Bilalin e kam kujtuar shpesh në rrethe të ngushta miqsh e shokësh kur bisedonim për libra e letërsi. Në kujtim të tij, djalit tim i vura emrin Ergys, emër i prijësit të thesprotëve përshkruar në tregimin brilant "Përtej largësive" të Bilal Xhaferrit.
Në qytetin tim janë tre-katër Ergysë dhe në gjithë Shqipërinë me siguri me dhjetëra e dhjetëra. Miqtë dhe adhuruesit e Bilalit gjetën këtë mënyrë për ta kujtuar…
Në vitin 1991, në periudhën pas rrëzimit të sistemit komunist shqiptar, propozova që emri i
Bilalit t’i vihej një shkolle tetëvjeçare në plazhin e Durrësit, ku banojnë shumë çamë. Isha anëtar i Komitetit Ekzekutiv Pluralist të Rrethit dhe në një nga mbledhjet e radhës bëra këtë propozim, të cilin nuk e përkrahu pothuaj asnjë. Ky ishte zhgënjimi i parë që do të provoja nga politika postkomuniste…
Çdo fillim shtatori atje në Sarandë, buzë Jonit, fare pranë Çamërisë, përshëndetem edhe me Bilalin…
Tërë këto vite jam përpjekur të mësoj se përse vallë të gjithë ata që deshën mbi çdo gjë Shqipërinë, që punuan, sakrifikuan e shkrinë jo vetëm pasurinë, por edhe jetën për të, kurrë nuk u shpërblyen?!… Përse?!…
AQIF DINO
Subscribe to:
Comments (Atom)
Web faqja “Zemra shqiptare.net” është një blog antishqiptar
Web faqja “Zemra shqiptare.net” është një blog antishqiptar që editohet nga njëfarë ekstremisti dhe terroristi antishqiptar nga Shkodra, m...
-
Genci Gora NË SHKOLLË TEK SHTRIGA Shkarko falas Begzat Rrahmani VALËT E GURRËS Shkarko falas Mehmet Bislim...
-
Akademik Prof. Kujtim Mateli Pak histori derisa nisa t ë shkruaj librin “E vërteta për Dodonën dhe Epirin” (Pjesa e parë e para...
-
Search inside image Shkruan Akademik prof.dr.Flori Bruqi, PHD Search inside image Pak biografi për t’mos ju ardhtë mërzi…. Search inside ...
-
Kërko brenda në imazh Vrasja e Haki Tahës dhe heshtja e turpshme Haki Taha, u lind n...
-
Shkruan Akademik Flori Bruqi, PHD. Në historinë e popujve të Evropës, vështirë se mund të gjendet ndonjë popull që...
-
"Zëra nga burime të nxehta" mbetet një libër i veçantë i shkrimtarit Sabri Godo . Ai vjen për të dëshmuar se ka autorë dhe vepr...
-
Organizatorët e protestave antiqeveritare në Serbi kërkuan nga presidenti serb, Aleksandar Vuçiq, që të paraqesë planin e tij për Kosovën ...
-
Shkruan Akademik Prof. Dr. Flori Bruqi, PHD AAAS. Në Arkivin Qendror të Shtetit, Tiranë, në Fondin 144 – Koleksioni i hartav...
-
Kërko brenda në imazh Nga Flori Bruqi Ismail Kadare (28 janar 1936 - 1 korrik 2024) ishte akademik, politikan, ish-deputet i Kuvendit Popull...
-
Kush është Koço Kokëdhima ? Koço Kokëdhima nga Qeparoi i Himarës është njëri ndër biznesmenët më të pasur dhe të suksesshëm në...
