GJERG ELEZ ALIA
Më gëzon shumë fakti që të hedh dritë mbi këngët e mocme shqiptare, në këtë rast mbi Ciklin e Kreshnikëve. Kësaj radhe do të përqendrohem te figura e Gjergj Elez Alisë. Sipas folkloristit të madh shqiptar Qemal Haxhihasani “ky hero, që gëzon një popullaritet të gjerë në epikën tonë heroike, nuk ka ndonjë lidhje të drejtpërdrejtë me cetën e Mujit e të Halilit, prandaj është marrë edhe si personazh i një nëncikli më vete në kuadrin e këngëve të kreshnikëve.” (Q.H. në Folklori shqiptar, Tiranë 1977 f.76). Si në rastin e këngëve rreth Mujit dhe Halilit, kënga e Gjergj Elez Alisë u botua në “Visaret e Kombit” (Vëll.II, Tiranë 1937 f.42). Të gjitha këto materiale ribotoheshin nga Instituti i Folklorit në “Folklori Shqiptar II Epika Legjendare” (Tiranë 1966). Këtë libër të cmuar e mora si dhuratë nga Biblioteka e Universitetit të Tiranës në vitin 1972 dhe e mbaj si thesar në bibliotekën time shqiptare. Material me vlerë është edhe studimi i Fatos Arapi “Këngë të mocme shqiptare” (Tiranë 1986), të cilin e mora si dhuratë nga autori po ai vit. Bashkë me folkloristin suedez Sven-Bertil Jansson përpilova më vonë një artikull shkencor për hulumtimet e Fatos Arapit në lidhje me motivin e Vëllaut të vdekur (Kënga e Halil Garrisë/Kënga e Dhoqinës/Kënga e Kostandinit e Garentinës). Ky artikull u botua anglisht në vjetorin e Arkivës së Këngës popullore suedeze ARV – Scandinavian Yearbook of Folklore 1986. Jam shumë i lumtur të di se me këtë artikull kemi bërë dicka për të përhapur njohur për kulturën popullore shqiptare nepër botë. – Do të kthehemi tani te motivi i Gjergj Elez Alisë.
Të dhëna burimore
Gjergji (Shën Gjergi) ishte një burri i shenjtë, një dëshmor fetar, i cili u lidh me kultin e krishterë, por për biografinë e tij nuk dihet gjë me siguri. E qartë është vetëm se emri Gjergj (Georg, George) u përhap në Evropë. Më vonë, në kohën e mesjetës, Gjergji në shumë vende u bë një figurë legjendare. Ai u paraqit si një kalorës, i cili vra një dragua dhe me aktin e tij të trimërisë e shpëtoi jetën dhe nderin e një princeshe. Lidhjet midis Gjergjit dëshmor fetar dhe Gjergjit kalorës janë të pasigurta. “Kënga popullore shqiptare “Gjergj Elez Alija” dhe shumica e varianteve të saj nuk kanë asnjë element të përbashkët me legjendën kristiane për Shën Gjergjin.” (Sadri Fetiu: Aspekte krahasimtare të këngës popullore “Gjergj Eliz Alija” në “Kultura popullore” nr 2/1980 f. 95)
Këtu në Suedi Gjergi, nën emrin Sankt Göran (Shën Gëran), u bë i njohur përmes një skulpture që gjindet në Kishën e Madhe të Stokholmit. Kjo skulpturë, me trimin, princeshën dhe dragoin, u krijua midis viteve 1484 dhe 1488 nga skulptori gjerman Bernt Notke, i thirrur në Stokholm nga pushtetmbajtësi Sten Sture i vjetër për këtë projekt. Simbolika kuptohet lehtë: Princesha (Suedia) shpëtohet nga kthetrat e dragoit (Danimarka) nga kalorësi trim (Sten Sture). Disa vite më përpara suedezët kishin fituar mbi danezët në një betejë afër Stokholmit, dhe Suedia kishte mbrojtur pavarësinë e vet pas disa vitesh unioni me Danimarkën.
Në Angli Shën Gjergji u bë shenjtor kombëtar dhe lëvizja e vëzhguesve (Scouting) e ka zgjedhur Gjergjin si simbolin e saj.
Do të përqëndrojmë vëmendjen te kënga e Gjergj Elez Alisë. Sipas të gjitha gjasave, pra, ajo nuk ka asgjë të përbashkët me legjendën kristiane për Shën Gjergjin. Nga ana tjeter kjo këngë ka përhapje ndër popujt e Gadishullit Ballkanik, ose më mirë të themi subjekti në variante të ndryshme gjendet te rumunët, serbët, kroatët, maqedonët dhe bullgarët përgjithësisht me emrin Bolani Dojçin. Te grekët dhe turkët kënga është e panjohur.
Në variantin shqiptar Gjergj Elez Alia, një malësor, ka nëntë plagë të rënda mbi trup dhe dergjet në shtratin e vdekjes. Shumë ka luftuar kundër shtypësve të huaj; nënë e babë e kanë vdekur, por motra e Gjergjit kujdeset për të natë e ditë te kryet. Dhe në këtë situatë një baloz i zi, një trim i prapë, ka dalë prej detit. Ky baloz rrënon e shkatërron vendin, duke prerë gjithë trimat që kanë guxuar t’i dalin në log të luftimit. I ka ardhur radha Gjergjit. Ai duhet të luftojë për nderin e shtëpisë dhe të motrës.
Ai e urdhëron të motrën që të shkojë dhe t’i mbath gjokun (kalin) e luftës te nallban-probatini. Po ky tregohet njeri i mbrapshtë, se i lyp vajzës “faqet e sytë”. Vajza i përgjigjet atij rëndë me fjalë dhe niset e bie në derë të nallban-jaranit (kumbarës). Ky ia mbath kalin mirë e bukur e të nesërmen Gjergji i del në log të burrave bajlozit të tmerrshëm.
Trimat në fillim hakërrohen me fjalë, pastaj nis një dyluftim nga më të egërit, dhe Gjergj Elez Alia më në fund del fitimtar – ai ia pret kryet armikut. Ai kthehet në shtëpi, thërret përreth tij fshatarët, u fal atyre gjithçka ka nga pasuria e vet dhe u lë amanet të motrën. Por pikërisht në atë çast kur ai përpiqet ta përqafojë motrën për herë të fundit, që të dyve u pushojnë zemrat në kraharor, dhe vëlla e motër vdesin të përqafuar. Fshatarët hapin një varr të gjerë e të gjatë dhe i varrosin ata ashtu siç janë të pushtuar njeri me tjetrin. Dhe u mbjellin tek kryet në shenjë jete një bli. (Njeriu kthehet në drurë – mbeturinat e totemizmit primitiv).
Në variantin maqedonas një “harap i zi” ka dalë në fushat e Selanikut dhe ka ngritur shatoret e tij të bardha. Ai merr nëpër këmbë nderin e njerëzve dhe i ka vënë vendit një haraç të rëndë. Harapi kërkon çdo ditë nga një nuse të re e çdo mbrëmje nga një vashë me të cilat bën dashuri dhe pastaj i vret. I ka ardhur radha Angjelinës, së motrës së Dojçinit të sëmurë. Duke fshirë avllinë ajo qan dhe i derdh lotët breshër. I vëllai e sheh dhe e pyet se ç’ka. Motra i tregon të vërtetën: “Erdhi radha ime, mua do të më marrin.” Dojçini e porosit të motrën që të shkojë tek Ymer Biçakçiu dhe të mprehë shpatën e mejdanit që ka nentë vjet që nuk punon dhe është ndryshkur. Ymeri i kërkon vajzës “sytë e zez” dhe Angelina duke qarë largohet prej tij. Kthehet në shtëpi dhe i tregon të vëllait se ç’i ka ndodhur. Ky e urdhëron që ta lerë aty shpatën e pamprehur e të marrë kalin e të shkojë te nallbani Mitro Pomerjançe për ta mbathur. Por edhe nallbani i kërkon Angjelinës “fytyrën e bukur, si dielli i kthjellët”. Dhe vajza qan dhe kthehet përsëri në shtëpi me gjokun e pambathur. Atëherë i vëllai i sëmurë kërcen në këmbë dhe i thërret së motrës: “Shko e merr armët e ftohta dhe çoja Pletikosa Pavles (“flokëgërshëtuari Pavel” – figurë në disa këngë të sllavëve të jugut) që t’i lajë.” Vajza bën ashtu siç i thotë i vëllai, por edhe armëlarësi i kërkon asaj “shtatin e hollë si një kallam deti.”
Çupa kthehet në shtëpi duke qarë e lebetitur: “As miq e as vëllezër besnikë / Ata janë që të gjithë turq të pabesë.” Atëherë Dojçini i armatosur por me armë të pamprehura, me kalin e pambathur niset e shkon në qytetin e Selanikut. Pasi vret Harapin e zi kthehet prapa e në rrugë e sipër u pret kokat Ymer Biçakçisë, Mitre Pomerjançit dhe Pletikosa Pavlit. Me të ardhur në shtëpi ai kërkon që të vijnë priftërinjtë e shenjtë, i ndezin qirinjtë dhe heroi jep shpirt.
Në variantin serb trimi quhet Xherxhelezi, person negativ dhe i dorës së dytë, kundërshtar i hidhët i heronjve protagonistë të tyre të krishterë.
Në këngët boshnjake Xherxhelezi ( d,m.th.me emrin si në këngët serbe) është një mejdanxhi i sulltanit.
Kjo mjafton për të treguar se as këngët serbe, as ato boshnjake, kanë asnjë përqasje me heroin e këngës shqiptare, i cili është simbol vetëmohimi për lirinë e vendit dhe mbrojtjen e nderit të familjes.
Në pjesën e III-të do të diskutojmë rreth dallimeve midis këngës shqiptare dhe asaj maqedonase. Pastaj do të thellohemi në një analizë të tekstit të këngës shqiptare duke shqyrtuar hollësirat e këngës me konkluzionet përkatëse.
(Për këtë pjesë të studimit kam shfrytëzuar në plan të parë veprën e cituar të Fatos Arapit.)
Elementet e këngës shqiptare dhe ato të këngëve sllave
Prof. Eqrem Çabej - më i madhi lingvist shqiptar - ka vënë në dukje rolin dhënës të poezisë popullore shqiptare ndaj poezisë sllave. Ndër elementet më me rëndësi thekson Profesori, janë emrat tripjesësh të heronjve Gjergj Elez Alia, Gjeto Basho Muji, Dezdar Osman Aga etj. Këta emra vazhdojnë të jetojnë edhe sot në emrat e banorëve të Veriut: Ded Gjo’ Luli, Prel Memë Ujka etj.
Sadri Fetiu (Prishtinë) thekson se ne kemi shumë arsye që Këngën e Gjergj Elez Alisë ta konsiderojmë si bazë më të hershme të këtij motivi në letërsinë popullore shqiptare. Së pari, pohon Sadri Fetiu, kjo këngë është shënuar në Nikaj të Malësisë së Veriut, mu në zonën që studiuesit e epikës legjendare e kanë vështruar si trevë të truallit të kësaj epike ndër shqiptarë. Mandej, kënga në strukturën e vet poetike dhe kompozicionale përmban elemente të veçanta arkaike dhe rrin shumë afër baladave shqiptare, që trajtojnë tematikën problemore të raporteve të caktuara familjare.
Në këngët sllave, me këngën maqedonase si varianti më me rëndësi dhe sigurisht më afër burimit, elementet fetare dhe kishtare janë të dukshme. Sipas legjendës fetare kristiane, të kushtuar Shën Dhimitrit, ky e mbrojti Selanikun dhe ka trajta të ngjashme si figurë me legjendën e Shën Gjergjit. Në këngën shqiptare elementet fetare gati mungojnë, me përjashtim të përfytyrimeve shumë të lashta me mbjelljen dhe tharjen e blirit mbi varrin e heroit si dhe me paraqitjen e shpendit, qyqes, në fund të këngës. Po nxjerr përfundimin se protagonisti sllav ka më shumë të përbashkët me Shën Gëranit në Kishën e madhe të Stokholmit, që përmenda në fillim të studimit, se sa me Gjergj Elez Alinë në këngën shqiptare.
Konteksti historik i këngës së Gjergj Elez Alisë është i lidhur me rrezikun që shqiptarëve u vinte gjithmonë nga deti. Sadri Fetiu bën vërejtje se ky fakt mund të na çojë në përfundime të gabuara, sepse sulmet nga deti kanë qenë realitet gjatë një pjesë të madhe të historisë shqiptare. Sadri Fetiu përcakton këtë hapësirë kohore – që nga kolonizimi helen deri te koha e Bizantit dhe të sundimtarëve të anzhuve dhe të Venedikut. Mua më ka tërhequr pikërisht fjala ‘baloz’ dhe fakti se ky luftëtar erdhi nga deti. Këtu kemi të bëjmë me fjalën latine baiulus, fjalë që u përdor edhe në kohën bizantine, ndërsa me titullin bailo shënoheshin sundimtarët e Venedikut.
Kjo fjalë është shumë kuptimplotë, sepse në kohën e kryqëzatave (1096-1204) porti i Durrësit kishte rëndësi të jashtëzakonshme dhe dihet se mjaft nga pjesëmarrësit e kryqëzatës – të përdorim fjalët e historianit Edwin E. Jacques (Shqiptarët vëll. I) - ishin “turma kalorësish e fanatikësh, shenjtorësh dhe barbarësh” të cilët “frymëzoheshin nga motive sa të ulëta aq edhe të larta, si urrejtja, aventura, plaçkitja, shpëtimi dhe çlirimi i vendeve të shenjta.”
Na lind pyetja në lidhje me balozin: A kemi të bëjmë me një individ të veçantë, me një personifikim të një grupi ose një trillim pa lidhje me realitetin? Sipas mendimit tim me alternativën e dytë. Unë për veten time besoj se kënga e ka burimin e vet në ngjarjet e kohës së kryqëzatave. Variantet ndër sllavët janë pa dyshim të krijuara shumë me vonë, sepse “harapi” ose “arapi” është një fjalë turke, që me siguri ka ardhur në Ballkan pas periudhës së pushimit turk. (E. Çabej: Studime etimologjike II A-B Tiranë 1976 f. 60-61). E gjejmë p.sh. te Buzuku (1555).
Në fund të kapitullit të sotëm do të ju njoftoj për disa detaje që ka kënga e Gjergj Elez Alisë, dhe të cilët mungojnë në këngët për Dojçinin. Sadri Fetiu jep në studimin e tij disa prej atyre që janë më karakteristike:
1. Dialogu midis Gjergjit dhe së motrës në këngën shqiptare nuk përmban asnjë element të formulave të zakonshme epike. Ky dialog është i gjallë dhe dramatik. Fillon me monolog e, në pjesë të veçanta, gërshetohet përsëri me të dhe përfundon me porosi e urdhëra, që heroi i drejton motrës për t’ia përgatitur kalin për dyluftim. Dialogu midis Gjergjit dhe bajlozit fillon dhe përfundon me ironi; edhe në këtë rast nuk kemi asnjë element të formulës epike.
2. Dialogjet ndërmjet motrës dhe dy nallbanëve kanë elemente të formulave, por në rastin e dytë (kur motra bisedon me nallban-jaranin) formula shndërrohet si ligjeratë e drejte në pajtim me gjendjen shpirtërore të motrës. Episodet e nallbanëve në këngën shqiptare nuk i determinojnë veprimet e mëvonshme të heroit. (Krahaso përshkrimin e këngës maqedonase, shënimi im.)
3. Në këngën “Gjergj Elez Alia” nuk përshruhet fare figura e jashtme e bajlozit.
4. Kënga shqiptare përfundon me një epilog, i cili si shtojcë e veçantë e zgjidhjes së veprimit, përmban në vetvete tërësinë e një poezie që artistikisht paraqet fuqinë kulmore të shprehjes poetike të artit popullor. (Krahasoni këtë me vlerësimin tim në tekstin “Edhe një këngë nga Drago Siliqi” në këtë Forum. Shënimi im)
5. Motivacioni i këngës “Gjergj Elez Alija” është mjaft kompleks. Kjo këngë ndërtohet mbi një sistem motivesh, disa prej të cilave janë të afërta ose të ngjashme me motivet e baladave të vjetra shqiptare. I këtillë është motivi i dashurisë ndërmjet motrës dhe vëllait, pastaj ai i vdekjes dhe i respektit memorial të heronjve si dhe motive më të imta siç ështe kulti i armeve.
GJERGJ ELEZ ALIA
Le të shikojmë tani këngën nepër vargjet e saj, duke dhënë herë pas here analiza dhe komente:
1-12
”Trim mbi trima ay Gjergj Elez Alija!
Qe nand’ vjet nand’ varra në shtat m’i ka!
Veç nji motër nat’ e ditë te kryet,
ja lan varrat me ujt e gurrës nandvjeçe,
ja lan varrat me ata lott e syve,
ja terë gjakun me ata flokët e ballit,
shtatin vllaut ja shtërngon m’ruba të nanës,
n’petka t’babës trupin ja hijeshon,
armët e brezit ja rendon mbi krye!
Sa herë trupin motra p’e tërnueke,
Dhimbn e varrëve vallaut krejt e harrueke,
dhimba e motrës dekun n’tokë e lëshueke!“
Analiza ime:
Bie në sy menjëherë stili solemn dhe krenar, një krenari shumë e dishiplinuar që nuk lejon teprime as në formë, as në përmbajtje. Fjalët „trim mbi trima“ përcakton karakterin e Gjergjit. Motër e vëlla jetojnë në varfëri: Motra përdor disa ruba të nanës dhe petka të babës për të lidhur plagët e të vëllaut. – Numri nëntë është konsekuent në variantin shqiptar, ndërsa në variantin maqedon (sipas Fatos Arapit) ky numër përdoret vetëm në vargun 51. – Shumë e dukshme në tërë poemën shqiptare është dashuria vëlla-motër, një dashuri tronditëse që bën vëllanë të harrojë dhimbjet e vdekjes dhe shqetësimet për fatin e motrës kur ai nuk jeton më. Për shqiptarët e ditëve tona është me rëndësi të kujtojnë këtë lidhje vëlla-motër si një traditë burimore në kundërshtim me ato tradita negative me ngjyrim fetar sipas të cilave gruaja është një „tepricë", tradita që cimentojnë epërsinë e burrit mbi gruan...
13-20
„Â dalë zani e paska marrun dhenë,
se ’i baloz i zi â dalë prej detit,
Trim i prapët e belagji qi ish’ kanë,
Ja ki’ qitun dheut nji rreng të randë:
”Tim për tim kah një dash të pjekun,
tim për tim kah një vashë me ja djergun,
ditë me ditë kah nji kreshnik me premun,
javë për javë kah një krahinë me djegun!”
Analiza ime:
Haraçi që kërkon balozi, dhunuesi i huaj, është i prerë dhe i tmerrshëm. Ai ka si synim të nënshtrojë totalisht territorin e pushtuar, të shfrytëzojë pa mëshirë të mirat e vendit dhe të poshtërojë njerëzit, duke shkelur sa më rëndë mbi jetën dhe nderin e tyre. Këto rreshta kanë një forcë të jashtëzakonshme shprehëse, ato tregojnë lakuriq gjendjen e hatashme të popullit të robëruar. Nuk kam gjetur shprehje aq të forta në asnjë këngë popullore suedeze. – Haraçi duhet të paguhet nga të gjithë (’tim për tim’ d.m.th ’shtëpi për shtëpi’).
21-32
”Edhe Gjergjit rendi te i ka ardhë,
me lot faqet trimit m’iu kanë mbushë.
Erzi i shpisë qysh lshohet n’dorë t’balozit?!
Ja ka nisë e motra e po bërtet,
krejt me lot Gjergjin p’e loton:
-Po qysh mordja, o vlla, me na harrue?
Nanë e tatë kah kalben për nan bli,
trupi i vllaut vorrue qe nandë vjet në shpi,
trupi motrës n’dorë t’balozit t’zi?!
Qysh s’u shemka kulla me na xanë,
qysh s’u kthyeka shpija n’nji muranë,
me t’pshtue erzin, mori e zeza nanë!”
Analiza ime:
Themeli i shtëpisë shqiptare ishte i ndërtuar mbi trekëndeshin Besa – Ndera – Burrnija. Dhe tani kjo shtëpi ishte në rrezik; a do të shkatërrohej bile themeli? Brengosja dhe dëshpërimi i të dyve duhet parë në këtë kontekst. Kush do të mbronte nderin e shtëpisë kur prindërit janë të vdekur, kur vëllau që nëntë vite dergjet në shtrat dhe motra është mbetur e pambrojtur dhe do të lëshohet në dorë të balozit?
Në këtë segment të këngës dëgjojmë dialogun e gjallë plot dashuri vëlla-motër:
33-73
Dy copësh zemra djalit iu ka da,
Dy sytë në ballë motrës ja ka lshue,
Dy rigë lot për faqe te i kanë skhkue.
Dy fjalë kullës djali ja ka fjakrue:
-He, ju u nxisha, mori sarajet e mija,
me lymashk u mbloshi n’fund e n’krye,
brevë e gjarpën paçi motër e vëlla,
pikët ndër shtroje kaq shpejt qysh m’i lshuet?!
- Jo, more vlla, lum motra, i ka përgjegjë,
t’ka lodhë jermi e s’po di ç’je kah folë;
se përjashta shi nuk asht tuj ra,
sytë e motrës po t’pikojnë, more vlla!
Qatherë Gjergji dorën ja ka shtërngue,
mirë po e limon me ato duert e shtatit,
mirë po e kqyrë me ata dy sytë e mallit!
Kurr ma themshim djali s’i ka folë:
- Amanet, mori motër, pse po kan?
Zemrën dysh, mori motër, pse ma dan?
Që nandë vjet, qi trupi â tu m’u kalbë,
Gjergji i yt tjetër pushim nuk ka,
veç si gjethi i ahit n’log t’shullanit.
A thue s’pate me ngranë e me pi?
A t’la keq ty vllau për veshë e mbathë?
A mos t’u randue, ndoiherë me fjalë,
motërzezës vallau me iu mërzitë,
huj për burrë ndoshta qi me t’ra?
Sa mirë motra vllaut po m’i përgjegjë,
dorën e vllaut tu balli e paska vndue;
- Amanet ku je, mori njomëzëja e ahit,
po e kaq fort, thue, jermi t’ka ngushtue?
Hisha gjallë në dhe, n’t’u martue motra!
Mjaft kam pasë, o vlla, me ngranë, me pi,
mjaft kam pasë me veshë edhe me mbathë,
kurr ma randë se sot ti folë nu’ m’ke!
Tjetër babë nuk kam, as tjetër nanë,
amanet, more vlla, mos m’pasë randë,
për nji dert qi sot po due me t’kajtë!
Qysh s’u njom ky shtat qe nand’ pranvera?
Si s’u mkamb ky trup me dal’ tu dera?
Si s’u tha kjo motër, thafa-e vera?
Po un’ balozit qysh i shkoj tu dera?
Analiza ime:
Këtu s’ka nevojë për shumë komente, kënga flet për vetveten. Vetëm duhet theksuar me ç’farë gjalleri dhe dashuri flasin motër e vëlla me njeritjetrin. Në këtë dialog nuk ka shabllone (mjaft forma të ngurtësuara ekzistokan në poezinë popullore në përgjithësi). Kjo bisedë motër-vëlla ka ngjyrën e freskët të jetës, të emocioneve njerëzore. Në fjalët e Gjergjit dhe të motrës dëgjojmë shqetësimet e tyre për vatrën, shtëpinë, dhe kujdesin e tyre për njeritjetrin. Dhe unë si suedez me njohuri për mentalitetin tradicional shqiptar, mund të dalloj në fjalët e tyre krenarinë tipike shqiptare, qëndrimin pa kompromise në mbrojtje të nderit të familjes dhe të individit. Uria, sëmundja dhe hallet e tjera të jetës mund të durohen – por motra në duart e balozit do të thotë thjesht mynxhyrë!
74-104
Braf në kamb’ por djali konka çue:
- T’e marrsh gjogjun, motër, të mejdanit,
fill n’gjytet me te, motër, të m’bijsh
e t’më shkojsh tu nallban probatini.
Fal’ me shndet, thuej, Gjergji të ka çue,
me ma math’ me petkoj prej tumakut,
me m’ia u shti thumbat-o prej çelikut,
se n’mejdan balozit due me i dalë.
S’u gjegj gjogun vllathi me ta mbathë,
Hypi atit, bjeri n’der’jaranit.
E në sheher çika konka ra
Edhe â shkue tu nallban probatini.
- Puna e mbarë të kjoftë, more kumbar!
- Të mbarë paç, ti mori vasha e largë!
- Falëmeshhndet ty Gjergji të ka çue,
me ma mbathun gjogun mirë e mirë,
me ma vndue patkojt-o prej tumakut,
me m’ja shti thumbat prej çelikut,
se n’mejdan balozit due me i dalë!
Mbrapshtë po folë aj nallban probatini:
- Për n’m’i falsh, moj vashë, dy sytë e ballit,
ta kam pshtue vlla-Gjergjin prej mejdanit,
e baj gjokun me fjurue si era!
Se me idhnim çika e kite marrë!
-Ç’je kah thue, bre burrë, goja t’u thaftë!
Jam kanë nisë tu dera e probatinit,
qe nandë vjet, qi gjogu ksajt s’â ra,
m’ fal se ndeshkam derën e magjupit!
Se kta sy nji herë un ua kam falë
tatës e nanës, qi kalben varrësh mbi dhe!
Analiza ime:
Nallban probatini është njëri i pabesë. Megjithëse ai është vëllami i Gjergjit, vëllau i tij sipas traditës me gjak, ai tani përpiqet të shfrytëzojë situatën për të kënaqur epshët e tij të ulëta. Duke parë bukurinë e vajzës ai e harron besën e shkruar me gjak. Dhe bukuria e motrës së Gjergjit zbulohet në botën e saj të madhe shpirtërore, në ndërshmërinë e saj, në dashurinë dhe respektin që ka ajo për të vëllanë dhe prindërit e vdekur. Propozimin e nallbanit ajo e hedh poshtë me përbuzje, duke e mallëkuar (“goja t’u thaftë!”).
Se kta sy një her’ un ua kam falë
tatës e nanës qi kalben për nan’ dhe,
Gjergjit tem qi kalbet varrsh mbi dhe!
105-155
Ka shkue motra tu nallban jarani:
- Fal me shndet, thot, Gjergji të ka çue,
kam orokun e mejdanit,
sa ma mir kët gjok ti me ma mbathë,
Than m’ka për patkoj prej tumakut,
me m’ia shti thumbat-o prej çelikut,
se do t’dal m’u pre me baloz t’detit.
Si për vedi gjogun e ka mbathë
Edhe n’pramje çika â dredh në shpi;
ka gjet vllan tu e pritë nën hije t’blinit.
Ça kish ba ay trimi Gjegj Alija?
“Falëmeshndet” balozit m’i ka çue:
- Me dalë heret n’at fushën e mejdanit!
Çikë për ty, baloz, nu’ m’ka qillue,
desht e vathit për ty nu’ m’janë majë,
sall nji motër, nu’ po muj me lshue,
varrët e shtatit s’â kush qi m’i lidhë!
Sa ka nisun drita me zbardhë majet,
N’fushë të mejdanit trimat konkan dalë.
Keq me fjalë trimat shoshojnë po rrekin:
- P’a prej vorrit, Gjergj, ti konke çue...?
Pse me m’qitë, bre burrë, n’ket fushë t’mejdanit?
Sa mirë trimi i ka përgjegjë balozit:
-Të lumt goja, baloz, mirë po thue!
Qe nandë vjet qi kam marrë rrugën e vorrit,
Pak pa mrrijtë baloz, ti m’ke dredhue.
M’ke lypë motrën para se mejdanin,
m’ke lypë berret para se çobanin
e jam dredhë n’ket log për me t’kallxue,
se ne t’parët nji kanu na kanë lanë:
“Armët me dhanë përpara e mandej gjanë,
kurr balozit motrën mos m’ja dhanë,
për pa u pre n’at fushën e mejdanit!
Por shtërngou, baloz, se t’ka ardhë dita,
se ktu i thonë-o Gjergj Elez Ali!
E i kanë ba dy gjogjat tim me tim
e n’topuz balozi e ka shinue.
N’dy gjujt gjogu Gjergjit te i ka ra,
përmbi kryet topuzi i ka fjurue,
dymbëdhetë pash m’ledinë u ngul topuzi,
dymbëdhetë pashë përpjetë, si re, u çue pjuhni.
Atherë Gjergjit rendi te i ka ardhë.
Sa mirë trimi n’topuz qi ka dredhë,
lik përmjet balozit te i ka ra!
 trandë fusha kur â rrxue balozi!
Meiherë trimi shpatën ma ka nxjerrun,
kryet me neje trupit ja ka damun,
zhag për kambet trupin e ka ngrehun,
me gjithë at m’nji bunar e ka mbytun,
të tanë lumën gjaku e ka tërzue,
për tri vjet krejt vendin e ka qelbun.
Analiza ime:
Pas qëndrimit të pabesë, imoral, të nallban probatinit, na jepet si kontrast qëndrimi besnik, i ndërshëm të nallban jaranit. Gjergji i ngritur nga shtrati është gati për luftë.
Gjergji i dërgon balozit një përshëndetje të prerë: Herët në mëngjez ai do t’a presë në fushën e mejdanit. Prej atij balozi nuk do të marrë asgjë – as vajzë, as dash, as motrën.
Lufta fillon me ngacmime nga të dy palët, dhe pastaj dyluftimi jipet me ngyra të gjalla por rrëfimi vazhdon pa u thelluar në shumë hollësira, sepse ky nuk është një përshkrim lufte për argëtim. Tërë kohën kënga tregon ngjarjet me stil të përmbajtur, pa teprime.
Gjergj Elez Alia e rrëzon balozin dhe ia ndanë kryet nga trupi.
Për të theksuar se sa i urryer ka qenë balozi këngëtari na kumton: “Për tri vjet krejt vendin e ka qelbun”. Trupi i balozit ka qenë i mbushur me helm dhe vrer dhe kalbet vetëm me zor...
Teksti i fundit do të botohet sa më shpejt. Në të do të lexoni 30 rreshtat e mbetura, të cilat janë me një forcë dhe një bukuri të paparë. Pas analizës sime do të përfundoj këtë studim me disa konkluzione.
Lufta ka mbaruar dhe trimi kthehet në shtëpi:
156-188
Qatherë trimi â nisë me dredhë tu shpija
edhe shokët të gjithë m'i ka bashkue:
- Pa ndigjoni, more shokët e mij!
Falë u kofshin sarajet e mija!
Falë u kofshin tanë paret e mija!
E u koftë falë krejt malli e gjaja e shpisë!
Amanet motra e Gjergj Elez Alisë!
Edhe shtatit trimi i paska dhanun,
motërzezën ngrykas kesh me e marrun,
të dy zemrat priherë por janë ndalun,
vlla e motër dekun paskan ramun!
Kurkuj shpirti ma mirë s'i ka dalun!
Gjamë të madhe shokët qi m'i kanë ba!
Po ja çilin nji vorr bukur të gjanë,
Vlla e motër ngrykas për me i xanë
E ‘i muranë të bukur e kanë mbarue,
vlla e motër kurr mos me u harrue.
E ‘i bli t’bukur, qi m’ja vndojnë tu kryet,
zogu i verës gjithmonë me pushue.
Kur ka nisun mali me u dushkue,
â ndalë qyqja n’muranë t’vorrit të ri,
ka gjetë blinin të tanë degash tha.
Ka flurue përmbi ‘i saraj të zi,
Ka gjetë kulmin të tanë shembë për dhe.
M’nji prezor si m’paska hypë,
ka përbe shtegtarin kah po shkon:
- Amanet, more shtegtari i malit!
N’kofsh tuj kndue ksajt, kajkën me e pushue.
N’kofsh tu kajtë ksajt, gjamën për me e xanë!
Kah kërkova gjithkund bjeshkë e m’bjeshkë,
kah verova gjithkund vrri e n’vrri,
kah mjerova gjithkund shpi e n’shpi,
kërkund s’ndesha m’Gjergj Elez Ali!
Analiza ime:
Gjergji mblodhi shokët e tij për takimin e fundit. Ai u dha atyre kullat, paret, gjithë mallin e gjënë e shtëpisë. Dhe amanet motrën.... Ai dinte se jeta e tij po soset.
Gjergji u hodh për të përqafuar motrën. Të dyve zemrat u pushuan përnjëherësh. Vëlla e motër ranë përdhe të vdekur. Shokët i vajtuan me gjëmë të madhe, pastaj ata hapën një varr të gjerë.
Siç theksohet në vëllimin “Epika legjendare, I”, Tiranë 1966: “Nderimi që i bëhet pas vdekjes është shprehje e nderimit dhe e mirënjohjes së gjerë shoqërore për ata që bien si burrat në fushën e nderit, për mbrojtjen e idealeve të larta njerëzore.”
Holandezët marinarë-tregtar kanë një shprehje shumë kuptimplotë latinisht: Navigare necesse est, vivere non. Shqip: “Me lundrue asht e nevojshme, me jetue jo.” Në të njejtën mënyrë mund të thuhet për mentalitetin e trimave shqiptarë: “Me mbajt besën, nderën e burrninë asht e nevojshme, me u mbajt i gjallë jo.”
Bukuria ideo-estetike e Këngës së Gjergj Elez Alisë rritet edhe më shumë kur marrim parasysh karakterin dhe pozitën e motrës. Megjithëse ajo në këngë është e paemër dhe zbaton porositë dhe urdhërat e të vëllaut, ajo ka një forcë morale dhe një qëndrim të paepur që e vendos krah për krah me Gjergjin. Ajo nuk është person sekondar, ajo deri në fund rradhitet me të vëllanë, bëhet e barabartë me të. Kujdesi i Gjergjit për motrën bazohet në dashuri, jo në frikë për një turp të mundshëm. Motra, me karakterin e saj të lartë, nuk len shteg për dyshime.
Krahasime mund të bëhen me këngën e vëllaut të vdekur (Konstandinin, Halil Garrinë). Mirëpo, motra e Gjergj Elez Alisë me pozitën e vet në këtë dramë poetike nuk ka shoqe në poezinë popullore shqiptare.
Nën bli pushonin motër e vëlla, të përqafuar në vdekje. Varri u rrethua nga një mur, një grumbull gurësh, që të mos harrohej kurrë sa shumë e kish dashur motra vëllanë dhe sa shumë e kish dashur vëllau motrën.
Qyqja, kur nisi të dushkohet mali, qëndroi mbi muranë e varrit të ri. Ajo e gjeti blirin të tharë, kulmin e kullës (sarajës) së Gjergjit të shembur përdhe. Qyqja atëherë zuri vend në një dritare, duke kënduar një përbetim shtegtarit që shkonte udhës:
Dëgjo, o shtegtar i malit! Në qofsh duke kënduar, kur të afrohesh kësaj anë, pushoje këngën tënde! Në qofsh duke qarë, kur të afrohesh kësaj ane, shtoje edhe më shumë vajin dhe gjëmën!
Dhe qyqja mbaron këngën e vet me rreshtat më të bukura që kam gjetur në poezinë popullore botërore. Ky mbarim i mahnitshëm është një monument për rapsodin e panjohur shqiptar, me siguri analfabet, i cili diku në Malësi të veriut krijoi vjersha me një bukuri të paparë:
“Kah kërkova gjithkund bjeshkë e m’bjeshkë,
kah verova gjithkund vrri e n’vrri,
kah mjerova gjithkund shpi e n’shpi,
kërkund s’ndesha m’Gjergj Elez Ali!”
Populli i përvuajtur shqiptar është një popull shumë i pasur. Thesaret që kanë shqiptarët nuk shihen nga të gjithë. Prapë jam i bindur se Kënga e Gjergj Elez Alisë, po të ishe e shkruar anglisht ose frengjisht, do të numërohej ndër xhevahirët e poezisë botërore.
Kjo këngë për fisnikërinë e shpirtit shqiptar ka një mesazh për rininë e sotme shqiptare: Krenoheni! Ju keni pasuri që as koha nuk do të prekë! Dhe në të njëjtën kohë kjo këngë është një kushtrim. Jo për luftë por për rilindjen e shumëvonuar shqiptare me mjete paqësore. Nëntë plagët mbi trupin e Gjergjit janë trashëguar brez pas brezi. Sot këto plagë mund të quhen: varfëria, papunësia, korrupsioni, hakmarrja, shfrytëzimi i femrave, mosbesimi, demoralizmi, mërgimi dhe prapambetja shoqërore. Nëntë plagë mbi trupin shqiptar sot.
U ngrit nga shtrati i vdekjes Gjergj Elez Alia. Ngriheni shqiptarë! Pse po pritoni? Por kur ndodhem në mesin tuaj në këtë Forum më duket se drita në fund të tunelit po rritet e rritet. Ndoshta, ndoshta tani ka filluar ajo rilindje aq të vonuar.....
Ja edhe nje pjese e kenges se Gjergj Elez Alise e marre nga Lahuta e malesise "
Kish dale nji Harap prej detit
trim i zi e belaxhi
edhe qitka ' i porez t'rande
ka tri buke pogace per shpi
shate mbase vene per dite me i pi
ka i taroc per mish te zi'
ka nji dash n'mjesdite m'ia pjekun
ka nji skjap per darke m'ia repun.
Njiqind vete n'mejdan ka pre
njiqind vithna qiti faret
njiqind shpia edhe ka djegun.
Kur vojt rendi n'Shqipatri
njati Gjergj Elez Alise
leter t'vrashte i paska cue
ndiej , yi or' Gjergj Elez Ali
mbas dy javesh si t'bjere kjo leter
ti n'mejdan mue ke me m'dalun
pse ty kullat do t'i djegi
mal e verri pse do t'i shkeli
dhen e dhi pse do t'i mjeli
pse edhe gruen rob do ta marr!
Letra Gjergjit n'dore ka ra
Edhe Gjergj fort a vra
fort a vra kur e ka kendue.
Dy jave vehten e ka mbajtun
buke prej derrit ai tue hanger
mish taroci ai tue granun
vene tri vjece tue pi
edhe atin e ka mbajtun
tagji urizit n'strajce tue i qitun
Vene me pi per uje tue i dhanun
Krye dy javesh , mbushun dy jave
vehten Gjergj e ka provue
nji lis t'madh kish ' pase n'oborr
me dy dueret Gjergji e ka kapun
me gjithe toke e ka zhgulun
opet n'vend edhe e ka ngulun.
Kenka mbathe e kenka veshun
paska veshun petka arit
paska ngjeshe shpaten florinit
zgjidhka gjokun pullali
ia ven frenin traqind pullash
ia mberthen me shtate kollona
edhe nanes ai po i ban za
hallalle, nane , ti me me ba
mire e keq , shka kemi folun!
E i ka puthun nanes doren
Amanet , mori ti loke
n'kjofte gjikue me m'pre harapi
lot per mue ti mos me derdhun!
-"Hajt , mor'bir , Zoti te ruejte
se s't'korite , jo , lokja jote"
E ka marre topuzin n'dore
e ka hypun mbi shpine t'atit
edhe a nisun per t'gjate t'shpatit
tue zbardh drita prej sabahit
i ka vojtun n'dere Harapit
"Nadja mire , Harap i zi!
Nuk ke ngae me ndeje sot n'hi
por cau del n'ate fushe t'mejdanit
sot ka dy jave si m'ke cue fjale
sot ty kryet due me ta pre!
Kur ka pa Harapi i detit
n'dere njate Gjergj Elez Aline
shif shka bani atehere Harapi
lekura buejesh per at ka lidhun
Asht tute ati i Gjergj Elezit
e kah Gjergj paska shkue
Mos u tut , bre zogu i atit
gjaja e cofte kurrgja s'mund t'baje
I asht turre harapi i zi
e m'topuz m'ta edhe ka shti
Gjergj kryet po e ka alun
permbi krye topuzi rreshqiti
T'iu drodh Gjergj Elez Alia
dale-kadale , Harapi i zi!
se m'thone Gjergj Elez Ali
E m'topuz m'ta edhe ka shti
M'lug t'dy kraheve ia ka ngjitun
tre pash para n'dhe e ka ngulun
dekun n'toke ra atebote harapi
ka marre djali edhe ka zdrypun
ia ka pre ate krye te zi.
hukubet Zoti e kisht' falun
tri pellambe buzen kishte pasun
kisht'pase veshin sa' i zhgun burri
sa dy vete me te me u mbelue
Kur ka ndie Mbret Sulejmani
paska shkue m'ate dere Stambolle
trim ka e trima s'ka
por si ka trima n'Shqipni
s'i ka Krajli as s'i ka Mbreti
s'i ka toka as s'i ka deti.
****************
Poetika e Shqiptarit Negativ
-- nga Nik Léshai, Docent, Pedagogji
Cdo gja e mire Shqiptareve u vjen prej Shkjeve
Cdo gja e keqe Shqiptareve u vjen prej Tartareve
-- Robert Elsie--
Imazhi i shqiptarit i definitizuem si barbar prej grekeve antike dhe si pirat prej romakeve ka tri mije vjet qe ri-kthehet ne forma te peraferta ne tekstet perendimore. Ne menyre te drejtperdrejt apo terthorazi definitizimet e fundit jane, anarkik dhe i pacivilizuem ne filmin italian "L'America", lypës dhe kriminel ne filmin grek "Eternity and a Day" (Perjetësia dhe nji Ditë), terrorist musliman ne shkrimet e Robert Elsiet. Kjo perseritje e perjeteshme e negativitetit si essenca e Qenjes shqiptare rezulton prej faktit se ata qe shkruajne mbi ne, per ne, ose rreth nesh, jane te huaj. Shkurt, ne nuk kena kapacitet me fole ne emnin tone. Dikush tjeter flet ne emnin tone sikur ne te ishim te pagoje. Negativizimi i hapsines e kohes shqiptare atehere ndodhe sepse ndertuesit e imazhit tone ose nuk na kuptojne ose kane interesa anti-shqiptare, ose thjeshte jane njerez medioker si ne rastin e Robert Elsie.
Nji stereotipizim i tille asht shqetesim legjitim dhe kerkon opet destabilizimin e ortodoksinave te tilla anti-shqiptare te cilat e margjinalizojne prototipin pozitiv shqiptar, njikohesisht tue i dhane randesi centrale shqiptarit negativ, personaliteti i te cilit e gjen essencen e natyres se tij ne kriminalitet, prostitucion, gangsterizem, anarki dhe tash s'fundi terrorism. Nji signifikim i tille i shqiptarit ka cue ne mishnimin e tij si "The Albanian Kid". Vete shprehja te kujton imazhet filmash me fame botnore si Billy the Kid dhe Cincinatti Kid. Ne pamje te pare ky signifikim te rroke me poetiken e shpirtit te lire te kawboive dhe vertetesisht qe asht imazhi ma pozitiv qe ndonjihere asht krijue per shqiptarin e thjeshte. Kjo jo vetem per poetiken e tij, por edhe sepse tash shqiptari paraqitet si njeri i sukseshem ne boten perendimore, pra shqiptari lidhet per here te pare qysh ne kohen e Gjergj Kastriotit me boten perendimore. Sidoqofte kjo shprehje asht vetem nji vel i holle mbi domethanjen tone si destabilizues te botes perendimore nepermjet gangsterizmit, prostitucionit, droges, dhe injorances ne pegjithesi. "The Albanian Kid" punon si shegert per Mafiozet Italian derisa fuqizohet mjaft me i qite bosat Sicelian jasht zotnimeve te tyne tradicionale. Rasti ma i publikuem asht ai ne Astoria te New York ku organizata kriminale e udhehequn prej shqiptareve, "The Organization", e shtyni jashte zotnimeve te veta familjen e fameshme italiane Luchese. Kjo per ma teper ndodhi ne nji territor greko-italian sic asht Astoria, hapsine e cila asht shume e favorshme per shqiptaret. Ky signifikim, tashma prolifik ne shtypin dhe mediat botnore, bahen i vetmi frymezim per femine shqiptare sepse fatkeqesisht ky asht i vetmi sukses "i denje" me u prezentue ne mediat perendimore. Keshtu qe femija nxitet mendjeke nji shteg te thyem dhe te perpjetshem, fundi i te cilit dihet -- adiktim, burg, deke. Nji stereotipizim i tille nga mediat e ban femijen me mendue se i vetmi shteg i suksesshem per shqiptarin asht gagnsterizmi dhe anarkia. Atehere femija joshet me ndeje ne qoshe te rruges tue shite droga ne vend qe me shkue ne shkolle.
"The Albanian Kid" nuk asht nji etikete e re per shqiptaret, por maskim i nji etikete te vjeter nen nji emen te ri. Kjo shprehje asht transformim i etiketava paraardhese si "Barbarian", "Illyrian Pirat", "Tribal Society", "Mercenary", "Ignorant Shepheard".
Nji situate e tille lype me ri-shikue historicitetin tone qyshe ne zanafille te vete historise se shkrueme sepse me emigrimin tone ne perendim, historia dhe imazhi shqiptar po re-formohet cdo dite. Historia jone si ajo e cdo popullit tjeter nuk asht asgja tjeter por konstruktimi i imazhit tone nepermjet teksteve te shkrueme ne vazhden e tridhete shekujve. Detyra jone prandaj asht me i de-stabilizue keto imazhe nepermjet ri-vleresimit te ketyne teksteve nga pikpamja shqiptare sepse ne fundtefundit per shqiptaret egziston vetem nji pikpamje autentike - ajo shqiptare. Interpretimi i shpirtit e Qenjes shqiptare nga pseudo-studiues te huaj te cilet ne vendet e veta nuk kane potencial me u botue as ne gazetet fale te supermarketeve, lype me marre fund.
Sidoqofte, nqs i referohemi historise perendimore, kjo qe po ndodhe te ne asht normale, fale vobektesise krijuese e prezantuese to shqiptarit. Shume popuj perendimore jane stereotipizue si injorante, te pakorrigjueshem dhe te pacivilizueshem ne periudha te ndryshme te civilizimit european. Historia ka shenue demonizimin e disa prej popujve ma te fuqishem dhe ma te ndritun ne bote. Ma poshte jane disa shembuj:
Simbas Grekeve te vjeter Romaket, nji perziemje e popujve Etruske dhe Italike, ishin barbare. Megjitheate keta dy popuj paten themelue Romen. Ne vecanti Etrusket qene nji popull i civilizuem, me nji sistem politik jashtzakonisht te sofistikuem dhe me vepra artistike influenca e te cilave shtrihet deri ne Rilindjen Europeane. Ata mund te kene qene ckado, por jo barbare.
Etrusket the fiset Italike u perzien ne qytetin e perjetshem te Romes ku ata vune ne perdorim shume ligje, parime politike e praktike te trashigueme prej Etruskeve. Me kohe Roma u ba aq e fuqishem sa me pushtue vete mesuesit e tyne, Greket Antik. Atehere vete romaket arriten me vendose se ke me quajte barbar dhe ke te civilizuem. Popujt gjermanike p.sh ata i konsideruan barbar s'bashku me fiset kelte e ato ilire.
Ka fundi i shekullit katert Mbas Krishtit (MK) Gjermanet pushtuen Romen dhe gjithe territoret e saje deri ne Afriken veriore. Per shekuj me radhe gjermanet e mbajten nji pjese te Europes te nenshtrueme nen Aleancen e fiseve gjermane te quajtun Perandoria e Shejte Romake.
Me rritjen e fuqise se tyne, gjermanet u bane ata qe vendosnin se kujt i perket etiketa barbar dhe kujt i civilizuem. Ne shekullin 19te Bayron, me origjine nga fiset gjermanike Anglo-Saksone udhetoi ne Greki per te vetmin qellim--me i shpetue "civilizimit te tepruem" anglo-sakson. Ai u zhyt ne fiset greke e shqiptare si nji antropologjist tretet ne fiset e xhunglave te Afrikes, Azize e Amerikes Latine tue lype ate zakone e menyra jeteset qe ishin "origjinale" nder fiset e "pacivilizueme" ballkanike sepe ata nuk kishin arrite ate faze te civilizimit ku potenciali intelektual e transformon apo deformon origjinalitetin e natyres.
Keshtu qe pikpamja e njeriut barbar qarkoi prej ne zanafille te saj, ne Greki, ku greket e perdoren ate me identifikue fiset jo-greke dhe e mbylli unazen e kohes ne Greki, ku greget vete "ishin ba" barbar.
Ajo qe bjen ne sy ne kete outline te shkurte te civilizimit perendimor asht se askush nuk e ka quajte vetin barbar dhe se kushdo qe ka pase fuqine ne dore i ka quajte te tjeret barbar. Por nuk duhet harrue se i stereotipizuemi, megjithese nuk asht i fajshem per negativitetin e perpiluem prej te tjereve dhe me qellime te caktueme, ai vete tregon dobesi ne konstruktimin e imazhit te vet. Marin Sirdani, me te cilin zen fille historia politike e mirefillte shqiptare, na meson se ne shqiptaret nuk e kena pase kurre fuqine e nevojeshme me fole ne emnin tone. Fillimisht ne ishim nen Romaket, mandej shume shpejt rame ne dore te familjeve feudale sllave. Si rezultat, tekstet qe pershkruajne shqiptaret gjinden vetem ne shkjenisht e latinisht. Prandaj edhe etiketat anti-shqiptare nuk kane mungue. Keshtuqe etiketa Barbar e cila ishte perpilue per ne nga greket u zevendesue me Pirate nga romaket. Gjermanet na kane quajte barbar, pirate dhe njerez me bisht (Bis Marku). Kjo vazhde negativitetit e gjen kulmin e saj ne shkrimet e Robert Elsie i cili aludon se ne jemi nji popull fanatik, islamik i tretun diku ne zona te shkreta dhe i perveluem me ndersime terroriste. Ne detin e pafund te teksteve to sotme, sot gjindet nji market i vogel qe deshiron me dite se kush jane shqiptaret. Pjese e ketij marketit jemi edhe ne vete shqiptaret. Ata "qe dine me shkrue" e shfrytezojne kete kerkese dhe shkruajne libra, libra, sa ma shume libra me qellim me fitue pare, fame, dhe fuqi. Keta njerez flasin ne emen tone sepse shqipnia nuk ka institucione te mirefillta qe merren me prezentimin dhe luften kunder deformimit te imazhit shqiptar. Keshtuqe bota dhe ma keq vete ne shqiptaret tue qene te mesuem me prezentimin tone negativ i pranojme keto etiketa dhe nuk kemi aresye me i nderrue perderisa te lixojme dicka destabilizuese, gja qe nuk ka gjase me ndodhe tash shpejt. Puna shkon edhe ma keq--keta pseudo-studiues dhe pseudo-shkrimtare e gjejne marketin e tyne ma te madh nder vete ne shqiptaret. Ne jemi blesit ma te medhej te rrenave e stigmave qe damtojne personalitetin dhe identitetin shqiptar. Ajo qe asht edhe ma e keqe asht se ne i internalizojme keto stigma dhe fillojme me besue se jemi te tille, pra pirate, mercenare, terrorista, njerez me bisht. Kjo con ne vet-urrjetje, vet-percmim, vet-demoralizim. Prandaj ndodhin edhe fenomene te tilla si ai i Himares ku shqiptaret qe kane internalizue percmim ndaj vetevetit, pra Himariotit autentik shqiptar, duen me marre nji identitet tjeter, ate Grek ne kete rast ose koksovarit qe tundohet dite e nate per pavaresine e Kosoves por kur e pyet dikush "prej ka je" ai i pergjigjet "Yougoslavia".
Keta shkrimtare te huaj te cilet besojne se kultura e tyne asht njisi matese per civilizimin tone -- arrogance tipike e njeriut mendjeshkurte-- na studiojne ma teper sikur te ishim objekte sesa njerez. Ne kundershtim me shkrimtaret greko-romak, te cilet e paten marre informacionin rreth shqiptareve nga tregime detaresh analfabete ose ushtaresh te gjymtyruem e te traumatizuem prej tmerreve qe ata kishin perjetue ne lufte, shkrimtaret e sotshem kane mundesi me i studio shqiptaret drejtperdrejt, prandaj edhe nuk u falen negativitetet qe po derdhin mbi ne, ne vecanti shkrimtareve si Robert Elsie i cili shumicen e studimeve te tij i ka ba nen direktivat, me librat dhe me fondet a e PPSH. Ai asht nji sharlatani letrar i cili na poshtnon ne librat e tij deri i ne mohim te identitetit e egzistences se kultures Iliro-Shqiptare, mandej na i shet ne "veprat" e tij se kush tjeter, jashte Shqipniet, nuk pranon me e lexue kete turli-turke te gatueme prej Elsie.
Keto nagativitete qe po shumohen cdo dite nuk kane asnji gjurme qe te con ne origjinen e tyne shqiptare. Nuk ka asnji dokument ku Teuta dhe Genti e paten quajte vetin pirat e pirate, por ka dokumenta ku ata e kane quajte vetin Mbret dhe Mbretneshe dhe paten sfidue vete Romen ne tri lufta njana mbas tjetres ashtu si paten sfidue edhe maqedonasit e greket. Nji popull pirat nuk ka mundesi me sfidue perandorite e kohes, por nji popull me kulture, civilizim e shoqni te organizueme mundet. Kastrioti e Dukagjini nuk e kane quajte vetin kryetare fisesh te pacivilizueme por fisnike Europian.
Sidoqofte, etiketat jane si nji virus qe i bajne vend vedit ne cdo qelize te jetes se perboteshme. KLA nuk e quan vetin rebela as terrorista. Ne fakt Kosova qysh ne vitin 1969 asht ba shembulli e standardi i civilizimit european. Demonstratat e tyne paqesore dhe durimi i tyne ndaj serbeve kane deshmue thellesine e urtesise se popullit shqiptare. Megjithate KLA-ne e kane quajte ushtri terroriste ma shume se nji njeri. Me kerkue ne google shprehjen terrorist-KLA presentohesh me 1,130 artikuj te cilet permbajen keto dy fjale ne te njajtin artikull. Vetem permbajtja e ketyne dy fjaleve ne te njajtin artikull asht shqetesuese pavaresisht se cka thote artikulli,. Me kerkue freedom-KLA gjen vetm 3 pergjigje. Pse? Freedom-KLA asht dicka qe shqiptaret do ta kishin shkrue. Pse pse nuk shkruaje na per vetvetin? Apo nuk kena cka me shkrue!
Sikur ajo qe kane ba shkjete mbi ne tash 150 vjet t'i kishte ndodhe nji popullit tjeter, ai popull do t'a kishte kthye ferrin permbys to shkrue artikuj e libra,to realizue filma, drama e programe televizive me deshmue padrejtesine serbe. Ajo cka ndodhi ne Kosove ka alarmue t'gjithe boten. Poshtersia e Serbeve ka qene kaq e madhe saqe bota ka organizue ushtrite e te gjitha shteteve perendimore kunder tyne. Sot bota mban mija ushtare ne Kosove prej frikes se Serbet po damtojne shqiptaret. Bota shpenzon biliona dollare me na mbrojte ne, ndersa ne rrime durakryq sikur mos me qene pjese e Kryengritjes Kosovare, dhe lejojme qe bota me na personifikue si terrorista dhe KLAne si organizate terroriste. Pse ndodhe kjo?. Sepse ne Jemi Analfabete!
Robert Elsie asht ba "autoriteti shkencor" ne perkthimin e artit, gjuhes, letersise, mitologjise, shpirtit e identitetit shqiptar. Si ndodhi kjo? Si ka mundesi qe universitetet shqiptare as qe kane departamente perkthimit ne nji kohe qe imazhi shqiptar po perzhitet ne skenat, ekranet e faqet e librave te botes perendimore? Ne shekujt e kaluem me qene analfabet ka pase kuptimin e njeriut qe nuk ka as me shkrue as me lexue. Sot me qene analfabete dmth mos me pase potencial me prezentue vetvetin ne syte e botes. Ne jemi ai popull qe presentohemi prej te tjereve. Ne jemi populli memec i Europes. Ne nuk mundemi me fole per vetvetin. Ne kemi nevoje per dikan tjeter, nji sharlatan letrar apo shkrimtar medioker me shkrue ne emnin tone. Per ma teper ne edhe gicilohena ne shpirt kur nji i jashtem perdhose e korrupton Qenjen Iliro-Shqiptare. Ne i adhurojme te huajt si zota ndersa hahemi me njani tjetrin si me qene te lidhun ne zinxhir. Ne e kena cue ne qiell Bajronin ndersa ai na ka studiue ne sikur me qene fise xhunglash qe ne shkallen e evolimit gjinden diku ne mes njerezve e majmunave. Edith Durham, te cilen ne e quajme studiuese dhe antropologjiste, por bota i kategorizon librat e saj si "shenime udhetaresh", shkruan se ne nji fshat Shqiptar ajo takoi njerez te cilet i kishin tiparet kaq te deformueme (simbas asaj) dhe te zeza sa ishin pothuaj zezake. Ajo i quan kete njerez "tipi i vogel dhe i zeshket Shqiptar". Simbas Durhamit kjo zezakesi shqiptare rrejedhe prej faktit se shqiptaret ne kete zone nuk kane pase "Perziemje gjakut me sllavet". Keta njerez "te vegjel, tipa te zi, krye rrumbullaket, fetyre shkurte dhe me molleza te gjana, floke the sy kafe, gradojne ne erresine e lekures deri ne afersi me zezaket". Vetullat e ketyne shqiptareve te zi zgjaten drejt njana tjetres aqe shume sa pothuaj "bashkohen mbi hunde" Simbas asaj ky popull tipik asht ndryshe prej tipit bjond (fair) qe ajo ka ndeshe ne Malci te Madhe. Mbretnesha ose........... e Maleve shkruan se, Malcoret trashigojne tipare te njerezve fair (bjond) sepse ata jane me origjine nga Dalmacia dhe jane te perziem me Shkje. Vene re tekstin origjinal ne anglisht:
"The characteristics of the small, dark type are: round head, face short and rather wide across the cheekbones, brown hair and eyes, varying in darkness to almost black; eyebrows level, often nearly or quite meeting over the nose, which is usually short and straight, maybe slightly aquiline, but never has the long, drooping point characteristic of the fair type of Maltsia e madhe.
I fancy there is no Slavonic admixture at all in the small, dark Albanian type. There are certainly no Slavonic place-names in the parts where it predominates." (High Albania, Edith Durham, 1909).
Ne e cojme kete ne qiell turiste, aboslutisht te panjoftun ne Angli, ndersa ajo nuk ka as respektin ma te vogel per shqiptaret autokton ose shqiptaret e vegjel e te zi sic i quan ajo. Durham i konsideron te gjithe shqiptaret e bardhe, ne Gegni e Toskni si prejardhes te perziemjes me sllave ose me origjine jo-shqiptare. Ma ironikja--ne jemi te vetmit qe e blejme librin e saj anti-shqiptar. Por ajo nuk asht e vetme. Para pak vjetesh nji shkrimtare amerikane shkruante ne nji reviste se nji shumice shqiptaresh ne rrethin a Kukesit, rreth 30% simbas asaj, nuk i kane syte e erret, gja qe simbas asaj deshmon mbeturinat e fiseve Kelte (Irlandeze, Skoceze) ne Shqipni. Ajo shkruan "probably one third of albanians have blue, gray or green eyes, which is probably a remnant of Celtic genes who roamed these regions for centuries".
Dikush mundet me thane se ngjyra e syve, flokeve dhe lekures nuk kane randesi. Ajo qe e shqeteson njeriun asht se cdo gja e bardhe, blue, verdhe qe simbolizon Europen shihet si dicka e huaj ne trupin Shqiptar, ndersa gjithcka e erret dhe e zeze konsiderohet si autoktone shqiptare. Keto tipare perdoren me qellime specifike me klasifikue shqiptaret si jo-european prandaj edhe duhet analizue kuptimi i kesaj tendencie. Errsina fizike qe projekton tipi autentik shqiptar shitet me qellim me identifikue shqiptarin me erresinen shpirtnore te terrorizmit, gangsterizmit, prostitucionit, injorances dhe lista vazhdon. Kjo atehere do t'u jepte te drejte Serbeve e Milloshevicit me na sulmu. Kjo do t'i bante te verteta thirrjet se Europa e Amerika po ndihmon terroristet tue ndihmue Kosoven ose edhe thanjet e disa shqiptareve "te medhej" se KLA asht nji organizate rebele... Erresimi i shqiptarit vjen prej tendencise me identifikue fene me racen. Ky asht edhe parimi i ketyne shkrimtareve "hulumtues" te rraces shqiptare te cilet po krijojne imazhin e shqiptareve si kolonizatore arabe dhe turq te vendosun ne Shqipnine Etnike gjate pushtimit Osman. Kjo pikpamje na zhvate ne vazhdimesine Iliro-Shqiptare dhe na veshe pa-vazhdimesine e nomadit.
Legacia e Edith Durham vazhdon. Sot Robert Elsie shkruen per authenticitetin tone sikur ai me qene vete Lek Dukagjini. Ne fjalorin e termave te librit te tij "Songs of Frontier Worriors" (SFW), Kange Kreshnikesh ("KK") ai refuzon me e identifikue Gjeto Basho Mujin si hero i mitologjise shqiptare. Kur i vjen rradha Gjetos ai jep vetem reference per emnin Mujo. Gjithashtu refuzon me identifikue Sokol Halilin si Sokol, dhe jep vetem referenca per Halil (SFW, 370). Areseja qe ai refuzon me i identifikue keta dy emna kaq popullore ne Malcie e Madhe, Rugove, Dukagjin e Kosove asht se kjo do ta shtynte autencitetin e Epikes drejt burimeve shqiptare. Ne spjegimin e tij te Mujit Elsie thote se emni Mujo vjen prej emnit Mustafe tue lane mbas doret fjalen shqiptare me mujte. Ai permende se shqiptaret thone se emni Mujo/Muji vjen prej fjales me mujte por e kalon kete fakt si dicka te parandesishme -- natyrisht kur shqiptaret flasin per vetvetin s'u duhet vu mendja. Elsie vazhdon me e thane se emni Gjeto asht huajte prej fjales Turko- Serbe cetobasha, kryetar cetet (se sa te aferta jane serbishtja e turkishtja dihet), ndersa Basho asht marre prej emnit BylykBashi, nji titull Turk.
S'parit, fjala cete, pavaresisht se nga vjen, asht fjale e perdoreshme shqiptare dhe askush, me mende ne krye, nuk ka si me ngaterrue emnin Gjeto ose Gjeke ose Gjoke ose Gjon ose Gjin, ose Gjovalin, me emnin Cete. S'dyti, pa permende se si u zhduk Bylyku prej emnit, lind pyetj asi u ckap gjysa si-moter e bylykut (bashi) dhe ju ngjit cetes e keshtu nga fjala cete the bylykbash u formua emni Gjeto Basho Muji. S'treti, si u shkri Mustafa ne Gjeton e Bashin? S'katerti, si hini Bylyku ne hierarkine e cetave te Jutbines pa sjelle me viti edhe oficerat e tjere te ushtrise turke? Sikur Cetat e Jutbines me pase perdore hierarkine Turke te ushtrise, atehere do te kishte pase edhe emna te tjere eproresh e vartesish turq dhe cetat nuk do te kishin jetue ne kudha shqiptare, por ne gazerma turke. Per ma teper nji njohje kaq a mire e shoqnise turke nga ana e rapsodeve do te kishte sjelle edhe personazhe turke ne Epiken Shqiptare. I vetmi personazh turko-arab asht Balozi i detit i cili asht vetem personazh metaforik.
Ideja e bajlozit personifikon njerezit e zi qe vine prej detit(Turqit) dhe kerkojne taksa, vene, ushtare, e vajza, gja qe ashte e vertete sepse ushtria turke u ka dhane te drejte ushtareve te vet me plackite dhe me perdhunue grate e vendeve te pushtueme -- robinat sic i kane quajte ata. Ne Kruje egziston nji vend i quajtun Guri i Vashes ku vajzat Krutane jane lidhe dore me dore dhe kane kecye ne humnere ne menyre qe mos me ra ne dore te ushtareve turq. Lidhja dore-me-dore asht shume simbolike sepse secila vajze do te kishte mujte me e leshue doren e vajzes qe hidhej ne humnere dhe keshtu me e pre vargun e vetvrasjes, por vargu ka vazhdue deri sa te gjitha kane ra ne humnere. Simbas Robert Elsie, Balozi nuk asht Turk . Gjergj Elez Alia asht Turk simbas Robit. Tash pse Gjergji, nji Turk, ka pase emen Katolik shqiptar nuk dihet. Por "humori" i Elsiet nuk mbaron me kaq; Balozi simbas Elsiet asht Ambasador Venecian ne Stamboll (SFW, 367). Natyrisht ketu na del faqe edhe nji problem tjeter--Gjergji asht i Zi (Turk) ndersa Balozi i Zi asht i bardhe (Italian). Keshtu qe titulli i kanges duhet me qene jo Gjergj Elez Alia dhe Balozi i Zi, por Gjergji i Zi dhe Balozi i Bardhe. Gjithashtu asht e cuditeshme se si Ambasadori Venecian u paska kerkue Turqeve, taksa, vene, gra dhe desh te pjekun. Me siguri qe Ambasadori Venecian, pra Balozi i Zi i Robert Elses, do t'e kete qene ndonji mafioz i cmendun prej Siqeliet.
Spjegimi i Elsiet per Balozin e Zi, "...the word baloz derives from Ital. bailo, the title of the Venetian ambassador to the Sublime Port... (SFW 367)." Spjegimi i Elsiet per Gjergj Elez Aline, ".. Gurz Ilyaz, would seem to be an historical figure. He first appears in Turkish land registers as a landowner in the year 1455... (SFW 369)."
Ne jemi me fat qe Elsie nuk ka studiue herojt tone sepse ai do ta kishte qite edhe Prenk Calin turk. Dhe kjo do te kishte qene shume e lehte sepse Prenk Cali ka te njajtin mbiemen si Gjergj Elez Alia -- Prenk Cal Alia.
Elsie gjene edhe vendin egzakt te Jutbines. Simbas tij Jutbina asht qyteti Udbina ne Kroaci, afer Lumit Lika, 50 km ne verilindje te Zadarit. Pyetja atehere del se pse ne kange nuk permendet as Zadari as Lumi Lika, por permendet Kotorri, vendi ku ka qene kufini i shkjeve para se mu u ule e me zhvate tokat shqiptare perrreth Podgorices e Tivarit. Gjithashtu permenden Bjeshket e Namuna dhe nallbanet e Shkodres por jo te Zadarit.
Elsi e pershkruen Jutbinen vazhdimisht si nji vend musliman, por percudi ne harte ai e gjene Jutbinen ne nji vend katolik, ne Kroaci. Si kane jetue muslimanet dhe aget musliman ne zemer te Kroacise Katolike nuk spjegohet.
Per ata qe kane lexue Kanget e Trimnise/Epiken ata e dine se Muji e Halili jetojne ne Lugje te Verdha dhe se Jutbina nuk asht ndonji qytet tregtar apo baze Turke buze lumit. Jutbina asht emni i perbashket i Lugjeve te Verdha ashtu si Malcia e Madhe asht emni i Perbashket i Hotit, Grudes, Kelmendit/Rugoves, Kastratit, dhe Shkrelit. Ashtu si Lugjet e Verdha perbajne Jutbinen, ashtu edhe Pese Malet perbajne Malcine. Sikur Jutbina me qene qytet, atehere cetat e Jutbines nuk kane nevoje me shkue ne qytet me ble as me mbathe kuajt. Gjithashtu kur shkjete vine ne Jutbine ata nuk ndalen as prej policise se qytetit, as princit te qyetit, as pashes as ushtareve turq.
Fjala Krahine simbas Elsie vjen prej fjales sllave krajina. (Krajina. CSF, 370. Nji fjale kaq shqiptare dhe me etimologji kaq te thjeshte si fjala krahine bahet problematike per Elsien -- krah asht gjymtyra e njeriut. Kur dikush pyet se ka shkohet, p.sh., ne Jutbine, pergjigja shoqnohet me nji gjest te dores qe tregon drejtimin se ka bjen Jutbina. Kjo kerkon edhe levizjen e krahit. Prandaj kemi edhe shprehjen ne ne ate krah. Xhesti i krahit ka evolue ne forme linguistike dhe asht ba krahine, pra ne ate krah. Krahina nuk asht toponim egzakt si p.sh. Prishtina, por nji pergjithesim i nji zone, si p.sh. Krahina e Tepelenes. Tepelena dihet se bjen diku ne jug (ne ate krah) dhe se popullohet prej fiseve Labe por vendi egzakt nuk percaktohet me fjalen krahine. Vetem gjasimi i fjales Krahine me nji fjale shkjenishte merret automatikisht prej Elsiet se ne e kemi perla edhe kete fjale prej sllaveve. Pavaresisht se prej ka vjen, fjala Krahine, ajo asht aq shqiptare sa asht fjala Shqiptar.
Dikotomite e Robert Elsie:
Krahine vs. Krajli
Islamik vs. Kristian
Shqiptar vs. Sllav
Cete vs. Shqni civile
Bandit Shqiptar vs. Qytetare Sllave
Per Robert Elsie, Krahine dmth Territor Musliman. Ai ngulmon ne skemen e tij anti-shqiptare me personifikue gjithcka shqiptare si authentikisht - jo Europjane dhe gjithcka sllave si Europjane. Prandaj Krahina ne fjalorin e Robert Elsie dmth. province Islame e quajtun Jutbine dhe Krajli territor kristian. Pra Jutbina asht nji vend Islamik ku jetojne shqiptaret ose boshnjaket--Muji e Halili s'e bashku me bandat e tyne, ndersa Krajlia asht nji vend Kristian ku jetojne Shkjete. Keshtu Robert Elsie arrin qellimin kryesor te tij, ate me i paraqite Cetat e Jutbines si banda terroristesh muslimane qe vjedhin, plackisin e perdhunojne vendet Kristiane te Europesn (Krajline). Ne kanget e Epikes sidoqofte nuk gjenden referencat muslimane qe ai pershkruan. Mbiemnat musliman nuk tregojne perkatesi muslimane. Kelmendi, krahina qe s'bashku me Rugoven jane zemra e herojve dhe heroinave te Epikes dhe gjithashtu shpirti ma krijues i Mitologjise Shqiptare ka nji shumice familjesh me mbiemna muslima si Elezi, Alia, Sulejmani, Selmani, etj. Ndersa shume familje muslimane ne Shqipni kane mbiemna katolike si Gjoni, Doda etj.
Islamizimi i Epikes Shqiptare nuk perkon as me sjelljen dhe menyren e jeteses se Ageve. P.sh. pse Muji e merr fuqine prej Zanave dhe jo prej perendive muslimane. Pse Aget e Jutbines i luten Oreve dhe jo Allahit. Gjithashtu si ka mundesi qe Muji nji person Islamik ne themel simbas Robert Elsiet u merr floket femijeve, nji zakon ky Katolik. Si ka mundesi qe Aget e Jutbines nuk shkojne asnjihere ne Xhami. Si nuk takohen asnjihere me hoxhen? Si ka mundesi qe nuk i mbulojne grate me perce? Si martohen me shkje dhe si bahen vllazen-gjakut me shkje? Te gjithat keto pyetje munden me u ba edhe ne lidhje me fene katolike? Aget e Jutbines nuk kane as prift as kishe. Nuk mbajne as kryqa as nuk e marrin fuqine prej zotave kristian. Elsie gjithashtu refuzon me i quajte Lugjet e Verdha te verdha. Ai i quan ato te gjelbra sepse keshtu u thokan shkjete. (CSF, 370). Kreshnik asht simbas Elsiet fjala qe i pershkruan kanget e Mujit e Halilit. E verteta asht se ata qe i kendojne keto kange, ne Malci e Rugove nuk i kane quajte kurre Kange Kreshnikesh, por Kange Trimash. Fjala Trim ne keto zona ka kuptimin e fjales angleze Gentlemen dhe jo te fjales Trim (Guximtar). Trim asht menyra se si grate e Malcise dhe Rugoves u drejtohen mashkujve. Kurse mashkujt u drejtohen grave me fjalen Fisnike, qe i afrohet fjales Lady. Fjalet Trim & Fisnike kanotojne prejardhje fisnike/nobel, pasterti gjakut - prej fisit te mire.
P.sh. kur nji grue kalon perbri burrave, ajo u drejtohet atyne, Ai ini trima. Burrat i pergjigjen, A je Fisnike.
Ne perdorimin specifik te Epikes fjala Trim (Kange Trimash) i afrohet fjales Kalores (Knight - Knight Tales).
Interesant asht edhe pershkrimi i Kulles, shtepiave tipike 2-3 kateshe te Malcoreve e Rugovasve. Simbas Elsiet kjo fjale vjen prej Persiet dhe dmth Maja e Malit (Mountain Summit, top, SFW 370). Se si lidhet fjala persiane mal me fjalen Shqiptare shtepi 2-3 kateshe nuk dihet, por Elsi vazhdon me perpjekjet e tij me gjete gjithcka shqiptare ne Lindje te Mesme.
Personalisht une nuk e kam vizitue as Persine, as Turkine as Arabine, por fotografia e nji kulle qe e psonisa ne internet dhe i perngjet Kullave te Malcise Madhe e Rugoves nuk me duket shtepi tipike e Lindjes se Mesme as nuk i perngjan Majes se Mallit.
Fjala Lahute asht e veshtire per Elsien. Ai asht i detyruem me e pranue se asht fjale shqiptare dhe se nuk ka rrjedhe as prej shkjeve as prj tartareve. Por simbas Elsiet, affiniteti i fjales Lahute me fjalen Lute nuk ka asnji lidhje me Kanget Epike, cka asht absurde por kjo i pershtatet Elsie ai kambngule ne origjinen Islamike te Epikes dhe vete popullit shqiptar. Sikur fjala Lute me qene boshnjake apo turke, me siguri se Elsie do te kishte arrite ne konkluzion se ne e kemi perla edhe kete vegel prej tyne, por Lute na con ne Europen Perndimore dhe kjo asht e papranueshme per Elsien spese ne shkojme ne Realmin e Kristianeve vetem si terrorista te Krahines se quajtune Jutbine, pra territoreve Islame. Cfaredo lidhjet e shqiptareve me boten para islamiko-turke asht e papranueshme per Elsien. Ne spjegimet e tij te duket sikur ne nuk kemi egzistue ne Shqipni perpara se me ardhe turqit por kemi ardhe bashke me Janicieret e Anadollit sikur jevgjit e gabelet.
Kotorri i ri, simbas Elsiet (dhe Stavro Skendit) nuk asht Kotorri i Malit te Zi por ne Kroaci prane Zadarit. Simbas gjysmakut Skendi, shqiptaret e kane ngaterrue fjalen Ravni (fushe) me fjalen e Re, te Reja. Idiotizmi i Skendit e Elsie asht i pashoq. Ata nuk e dine se shume shqiptare qe kane kendue me lahute ne Malci te Madhe e Rugove kane fole edhe shqip edhe shkjenisht se e ka lype puna e tregtia. Sidoqofte, le te besojme se Ravni asht ngaterrue me E re, po fjala Kotorr me cka e kane ngaterrue? me fjalen Kotorr? Si ka mundesi qe shqiptaret paskan ngaterrue vetem nji fjale? Njeriu ose e kupton nji gjuhe te huej ose jo. Edhe sikur me i pase ngaterrue disa fjale, shqiptaret kane pase qinda vjet me i korrigjue gabimet e tyne ortografike.
Elsie e len jashte pershkrimin dhe vend ndodhjen e Bjeshkeve te Namuna sepse ato ndodhen mbrenda territorit shqiptare. Kjo natyrisht per aresye te dituna. Si ka pase Halili me dale prej ne Jutbine ne Bjeshke te Namuna? Simbas Elsiet kjo do te nekkuptonte nji udhetim prej ne Kroaci ne Shqipni. Ajo qe te bien ne sy ketu asht se Halili ngjitet prej ne Lugje te Verdha ne Bjeshke te Namuna, nji itinerar tipik i Rugovasve e Malcoreve te cilet ose per pune ose me cue bagetine ne kullota verore jane detrue me u ngjite prej luginave ku ata jetojne ne Bjeshke.
Nji prej simboleve ma kryesore ne kanget e epikes asht edhe tamli i gjinit. Libri i Elsiet fillon me kangen "Fuqia e Mujit". Ne kete kange Muji, adoleshent ne moshe, pajton femijet e zanave te cilet ai i gjene tue qajte. Per shperblim Zanat i japin Mujit force qe ai me qene i afte me mujte shoket e vet te cilet e ngacmojne. Kete Zanat e arrijne nepermjet tamlit te gjinit. Per Robert Elsin kjo nuk mundet me qene e randesishme, por per shqiptaret Tamli i Gjinit ka randesi te madhe sepse vete Kalaja e Rozafatit ka ne themel te saj nji grua qe kerkon me ja lane jashte gjinin e djathte me ushqye femine e saj. Na kala te Rozafatit del nji uje i bardhe te cilin shume njerez e konsiderojne sherues. Se a asht i vertete apo jo "uji i bardhe" nuk ka randesi. Ajo qe asht e randesishme asht lidhja e Rozafes, gruas se murosun ne kala, me Zanat qe fuqizojne Mujin nepermjet tamlit te gjinit.
Nji simbol tjeter i Kangeve te Epikes Shqiptare asht edhe dhia e eger, zakonisht te permenduna si tri dhite e egra me briena arit. Zanat vete e marrin fuqin prej ketyne dhive. Dhia e eger ka domethanje themelore ne mitologjine, historine, shpirtine e kulturen shqiptare. Para s'gjithash Dhia e Eger, simbas Malcoreve e Rugovasve, asht e paprekeshme. Ajo zotnon nji fuqi magjike qe e bane ate imune ndaj forcave te djallit. Keshtu edhe zanat arrrijne me mposhte forcat e erreta te natyres. Ma e cuditeshmja asht se vete Heroi yne Kombetar Gjergj Kastrioti e ka perdore Dhine e Eger si simbol te familjes se tij.
Jo vetem Oret, Zanat, shtoi-zo-Vallet, por simbolet ma te vjetra, ma themelore dhe ma te pashlyeshme shqiptare gjinden ne kanget e Epikes Shqiptare. Tamli i Gjinit p.sh. na kujton Rozafatin. Shume njerez besojne se edhe sot ne kalane e Rozafatit rrjedhe nji uje i bardhe qe ka veti sheruese. Asht e qarte se njerezit besojne se ky "uje" i bardhe asht ne nji fare menyret mitologjike rrjedha e tamlit te gjinit te rozafes. Gjarpni, i cili asht ora e shtepise. Nji njeri qe beson ne mitologjine shqiptare kurre nuk e vret nji gjarpen afer shtepise se tij/saj sepse besohet se gjarpni ruan shtepine - asht Ora e Shtepise.
Nqs Jutbina qenka nji qyte prane nji lumit, pra ne nji vend fushor, atehere prej ku erdhen Lugjet, qe thjeshte dmth lugina ne male. (Asht e mujtun me pase lugina edhe ne fushe, por zakonisht ato mbushen me uje dhe quhen lumej). Ne kete rast ne vend te Lugjeve te Verdha do te kishim Lumejte e Verdhe ose te gjelber. Gjithashtu prej ku erdhen Oret, Zanat e Shtoizovallet, te cilat jetojne ne pyje dhe jo prane lumejve fushore si. Po dhite e egra si jetokan ato ne Jutbine? -- Ne Qytet?
Por ndoshta spjegohet me filmin "Niebelungen" te Fritz Lang ku rapsodi Gjerman kendon me luten gjarmane ne te njajten menyre sic kendojne rapsoded ne Malci te Madhe e Rugove, pra ulun kambekryq, lahuten ne mes te kambeve dhe i bjen me hark. Arkeologet dhe historianet e botes deshmonje se Iliret kane jetue perbri Gjermaneve deri ne shekujt kur Sllavet u dynden ne jug. Shume besojne se Austria ishte nji toke Iliro-Kelte. Prandaj lahuta dhe vete trashigimia kulturore e Gjermaneve deshmon per nji tradite para-sllave, para-turke te epikes. Vete tradita rapsodike mundet me pas ardhe prej grekeve, ne Iliri dhe mandej ne Teutoni (fiset gjermane) ose ndoshta edhe e kunderta.
Prandaj nuk asht e vertete se Epika ka fillue ne shekujt 16--17 sic thote Robert Elsie. Ajo ka fillue shume ma pare dhe themelet e saje jane para-kristiana, para-islamike. Por Robert Elsie mundet me pase nji fare aresyeje per origjinen e Epikes. Ai e studion epiken prej veshtrimit jo-shqiptar, pra prej veshtrimit Boshnjak, Kroat, Serb. Mundet me qene e vertete se shkjete kane fillue me e kendue Epiken e Tyne ne keta shekuj, por jo shqiptaret. Ne kemi kendue me lahute qyshse ne i jemi Lute Ores, para se Krishti e Allahi me egzistue. Lahuta ashte frymezim i zanave dhe job Bibles a Kruanit. Tryeza e Shtoizovalleve dhe territori i Tyne jane vendet e trueme per Malcoret dhe jo Ferri a Xhehnemi.
Natyrisht qe Epika asht influencue perj kohes ne te cilen ajo ka egzistue. Agajt, p.sh., jane tituj musliman. Ne kohen e Turkise katoliket kane qene te persekutuem dhe nuk kane pase poste drejtimit (si ne kohe te Enverit e Nanos) Keshtuqe autoriteti, zotnia tipik Shqiptar, sidomos ne veri te Shqipniise, asht quajte Agë ashtu si sot dikush mund te quhet Boss, ndersa ne jug zotnia ka qene Beu i fshatit ngaqe nuk ka pase qytete--gjithashtu titull Turk. Titulli Agë gjithashtu ka marre formen e titullit te Fisnikut si rezultat i autoritetit dhe pasanise qe ka qene vete pasoje e pushtetit. Mbiemni i Jutbinasve si age tregon influencen e kohes por gjithashtu edhe respekt per Jutbinasit sepse Agë perdoret si titull nderit. Ne te vertete edhe sot ka njerez musliman qe e perdorin titullin aga si rrespekt, p.sh. Abdyl Aga.
Ne Epiken Shqiptare gjindet material i cili mundet me ju referue koheve pagane, kristiane dhe muslimane, gja qe kallzon gjurmet qe sistemet e ndryshme shoqnore kane lane ne vete Epiken Shqiptare, por jo origjinen e saj.
Etiketimet Barbare dhe Pirate ndaj nesh gjinden edhe sot ne fjaloret e gjithe botes. Meghitheate, sic shihet nga harta e maposhteme (jo e bame nga nji shqiptar) ne vitin 530 Para Krishtit (PK), Iliret ishin te fuqishen dhe e kishin shtri territorin e tyne ne Italine lindore perkrah Etruskeve the fiseve Italike. Sikur Iliret me pase shkrue historine e kohes Romake, jo vetem qe iliret nuk do te ishin paraqite si barbar dhe pirate, por as romaket nuk do te ishin pershkrue me aq madheshti sa e pershruajne ata vetvetin.
Gjate mesjetes Arbenia ishte e zhvillueme dhe integrueme ne nji sistem te njajte me Europen, gja qe vertetohet nga shkrimet dhe arti i Rilindasve (Humanisteve) shqiptar qe emigruen ne Itali mbas pushtimit Turk- Barleti, Becikemi, Karpaci, Frangu, aktiviteti diplomatik i Kastriotit, puna e pakrahasueshme antropologjike e Dukagjinit dhe iniciativa Reformiste e Buzukut. Sidoqofte ne syte e disave ne ishim po ai popull barbarik e pirat i definitizuem prej Grekeve e Romakeve dhe do te vazhdojme me qene te tille derisa te arrijme qe etiketa e shqiptarit te jete MADE IN ALBANIA
