Mimoza Hysa: Ditari i tim eti ku zbuloj atë dhe veten

Mysafirja e pyetësorit të Prustit këtë fundjavë, është autorja e librave “Koha e errët”, “Histori pa emra” dhe “Vend/imi”, si dhe përkthyesja e zërave më të njohur të letërsisë bashkëkohore italiane 

Cila është ideja jote për lumturinë?

Nuk guxoj të krijoj një ide të qartë për lumturinë sepse do të më pengonte të kënaqesha me ato që kam. Por nëse do të guxoja, do të ishte diçka fare e thjeshtë: një shtëpizë fshati me bahçe, ku të arrij të mbijetoj dhe t’i gëzohem vetmisë  pa pasur nevojën e askujt dhe ku ka një bibliotekë në të cilën gjallon bota e imagjinatës.

Cila është frika më e madhe?

Të humbas respektin e njerëzve që më duan. Ndërsa në kuptimin konkret, frikem nga qeniet e vogla brejtëse, si minjtë apo kandrrat, frikem mos mishi im bëhet ushqim për ta.

Kë person të gjallë admironi më shumë?

Admiroj njerëzit që jetojnë si të mëdhenj, edhe pse nuk njihen nga të tjerët. Njoh një të tillë, por edhe po t’ia them emrin, nuk do ta njihni.

Cili është ai tipar i të tjerëve që të ngjall mëshirë?

Servilizmi për të mbijetuar.

Ekstravaganca jote më e madhe?

Drejtimi i një emisioni televiziv. E kam bërë këtë vit dhe personi që shikoj në ekran më duket se ka pak ngjashmëri me mua.

Cili është udhëtimi yt i preferuar?

Kudo ku ka një rrugë të panjohur, të shtruar mirë e të gjatë, që e zbuloj duke ngarë vetë makinën.

Në ç’rast mund të gënjesh?

Nuk arrij dot të gënjej, por në të shumtën e rasteve nuk tregoj atë çka do ta bënte tjetrin të ndjehej keq.

Personi që përçmon më shumë?

Të vetëkënaqurin që vë veten në qendër të botës dhe lëndon pa mëshirë të tjerët përqark.

Cilat fjalë ose shprehje përdor më shpesh?

Çuditërisht përdor shpesh shprehjen “unë besoj…”, edhe pse në të vërtetë janë të pakta gjërat në të cilat besoj. Si dhe  “rrofsh” apo “qofsh mirë” si përmbyllje apo përshëndetje.

Pengu yt më i madh?

Që nuk provova të jetoj jashtë vendit, edhe pse ndoshta do të isha kthyer sërish në Shqipëri. Por besoj (ja që e përdor shpesh këtë fjalë!) se nuk do të vdes me pengje sepse, nëse e kuptoj se është një gjë që më mundon, ia vë qëllim vetes dhe bëj gjithçka mundem për t’ia arritur. Më lodh qëndrimi gjatë në një vend, edhe pse të jetosh në Shqipëri do të thotë të mos jesh kurrë në një vend me koordinata të përcaktuara, do të thotë të jesh në udhëkryq apo urë ku fryn nga të gjitha anët dhe të duhet fizik i fuqishëm për ta përballuar.

Kur dhe ku ke qenë e lumtur?

Nuk e di ta kem kuptuar çastin kur vërtet kam qenë e lumtur, por nëse e shikoj jetën time në retrospektivë më shkreptijnë skena ku ndjehem e plotësuar dhe e shpërblyer: një ndër to, kur nëna ime është e qeshur, kur im shoq ka premierë filmi apo im bir mblidhet kruspull në shtrat pranë meje. Lumturohem më shumë kur të dashurit e mi ndjehen mirë.

Në ç’gjendje shpirtërore je tani?

Në inat me veten. Për gjithçka nuk më shkon mbarë i kthehem vetes dhe asnjëherë rrethanave apo të tjerëve, sepse besoj se njeriu e ka në dorë të ndërtojë jetën që meriton. Grindjet me veten janë dhe shtysa të mira për të bërë gjërat që dëshiron; krizat dhe tensionet e mëdha janë humusi i krijimtarisë, ndaj tani ndjehem si e mbushur për të shpërthyer.

Nëse do të mundeshe të ndryshoje diçka nga vetja, çfarë do të ishte?

Të isha më pak racionale. E vras shumë mendjen të ruaj baraspeshimin edhe aty ku nuk mund të ketë një të tillë.

Ç’gjë e konsideron arritjen tënde më të madhe?

Lidhja me tim bir dhe instinkti i mëmësisë më ka zbutur egoizmin e tepruar.

Po të vdisje dhe të mund të mishëroheshe në një tjetër njeri apo diçka

tjetër, çfarë do të doje të ishe?

Një pinguine, që ia beson vezën të dashurit dhe shkon të gjejë ushqim duke e ditur me siguri se në kthim do ta presë familja, gjithnjë po aty dhe gjithnjë po ata.

Cili është sendi më i çmuar që zotëron?

Një ditar i vogël i tim eti, ku zbuloj atë dhe veten.

Kë quan pikën më të thellë të mjerimit?

Humbjen e dinjitetit.

Ku do të pëlqente të jetoje?

Në Firence. Është qyteti më intim që kam njohur, ku ushqehesh me kulturë edhe duke shëtitur rrugëve.

Ndër veprimtaritë që merresh, cila është e preferuara juaj?

Përkthimi. Më bën të kuptoj e të mësoj mjeshtërinë e vendosjes së urave jo vetëm me autorët, por edhe me njerëzit; është një dyluftim i pamëshirshëm me egon e krijuesit brenda meje që ndjehet qendra e botës.

Cila është karakteristika juaj më e spikatur?

Kureshtja. Jap përshtypjen e një njeriu të qetë e të fjetur, por kam gjithnjë sy e veshë hapur për të ditur gjithçka. Në pleqëri, për shembull, ëndërroj të studioj për matematikë në ndonjë universitet të huaj sepse e kam privuar veten nga kjo ëndërr në rini.

Veçoria që pëlqen më shumë te një mashkull?

Mençuria e heshtur. Fjalëshumtit më lodhin.

Veçoria që pëlqen më shumë te një femër?

Forca e karakterit dhe çiltërsia.

Cilët janë shkrimtarët e preferuar?

Bashkëkohorët. Janë të shumtë klasikët që më kanë formuar dhe mrekulluar dikur, por tani jam e prirur të zbuloj autorë që më befasojnë. Ndër ta për shembull Jelinek-u, Cortázar-i, J.M. Coetzee, Bolano apo së fundmi Claudio Magris. Autori im i preferuar është gjithnjë një i ri që pres ta zbuloj.

Cili është heroi yt në art dhe kulturë?

Kohët e fundit kam lexuar autobiografinë e Shagallit dhe kam kuptuar se ëndrrat janë balona më e mirë për të lehtësuar peshat në kohëra të vështira. Veshja me ngjyra iluzioni e një jete gri e të zymtë është mjeshtëria e mbijetesës që më frymëzon. Shagalli e bën këtë mrekullisht.

Kë ke heronj në jetën reale?

Tim atë. Vdiq herët dhe nuk ia mësova dobësitë, kështu që për fat të keq nuk arrij ta tejkaloj për të mos e pasur hero.

Cilat gjëra nuk të pëlqejnë fare?

Nuk më pëlqen të merrem çdo ditë me të njëjtat gjëra. Prandaj nuk jam amvisë e mirë. Nuk më pëlqen politika dhe dua të besoj se do të ketë ndonjë qytetërim tjetër në ndonjë rruzull të panjohur ku e kanë shmangur apo zëvendësuar me ndonjë veprimtari më pak të zhurmshme e më shumë të dobishme.

Si do të të pëlqente të vdisje?

Në prehrin e tim biri kur ai të mos ketë më nevojë për mua.

Cila është motoja juaj?

Bëj mirë dhe kur të bëjnë keq.

Liria dashurore - Branko Merxhani (Botuar në vitin 1929)

Lexime filozofike/ Mendimi i viteve ‘30 përballë socio-kulturës së sotme. Ese nga kjo plejadë, Branko Merxhani, botuar në vitin 1929

“Kemi lindur për dashurinë dhe vetëm me anën e saj njohim njëri-tjetrin. Kemi nevojë për dashurinë si lulja që ka nevojë për diell”. William Platt

Branko Merxhani



Të mos ju gënjejë titulli i sotmë. Do të bëj fjalë për FAMILJEN ashtu siç paraqitet brenda në përpjekjen moderniste të shoqërisë s’onë dhe ashtu siç e do Neo-Shqiptarisma.
Nuk shkruaj studime. Jap semplërisht disa Formula, që përmbajnë vijat e përgjithëshme të mendimevet të mia – mendime të derdhura brenda në kallëpe të ngushta. Për këtë nuk më intereson këtu as zhvillimi historik e filosofik i Familjes përgjithsisht, as influencat e saj positive ose negative mbi qytetërimet e vjetëra, as edhe lëvizja e sotme kryengritëse kundër institucioneve shoqërore, lëvizje e cila passi siguroi kaq lirira politike e shoqërore në favor të gravet në Evropë e në Amerikë, sot përpiqet të arrijë edhe Lirinë Seksuale të botës së bukur. Tendenca narcistike e Qytetërimit Europeo-Amerikan ndofta një ditë do t’a shuajë krejt institusionin monogamik të shoqërisë së sotme, t’i japë gruas ato të drejta dashurore që ka edhe burri, të legjitimojë produktet e mëmavet të pamartuara, djemt e dashurisë dhe të dëfrimit. Libra e famëshme e gjykatësit amerikan të dëgjuar Ben Lindsey mbi “Kryengritjen e djalërisë moderne”, është libra më e goditur e epokës. Anëtarët e “compagnonate marriage”, domethënë e “Martesës miqësore” shtohen dita me ditë. Qytetërimi Europeo-Amerikan shtroi nënë bisedim vlerën e formës së sotme së martesës dhe është e vërtetë se ata që dyshojnë nuk janë të paktë…
Po të gjitha këto janë hypotheza, dëshira dhe përpjekje të një bote, Qytetërimi partikolarist i së cilës ka një të shkuar të paktën dhjetë shekujsh. Pastaj këtë pikë e kam theksuar shumë herë: Intelektualët t’onë duhet që mendimet dhe vështrimet e tyre shoqërore t’i puthitin, sa të jetë e mundur më shumë, në sheshin e Socialitetit të popullit t’onë. Tendencat e përparuara dhe ekstremiste të Europeo-Amerikanismës janë shumë të rënda për supet t’ona. Ne kemi të tjera kujdesje, të tjera detyra. Sot-për-sot “le të punojmë kopshtin tonë”. S’jemi akoma të pregatitur që të zëmë as vendin më të vogël brënda në Pallatet e mendimit shoqëror…
Përgjegjësia realiste e peripetisë s’onë historike, domethënë pamundësia që nuk patëm dot një Shtet të vërtetë, me vethe dhe të vazhduar në as nonjë periodë të së shkuarës s’onë kombëtare, rrjeth kryesisht nga të shterpuarit e shpirtit t’onë shoqëror, nga anarkia dhe panjoftësia shoqërore e cila më tepër nga çdo gjë tjetër dëmtoi dhe prishi Institutin Familjar. Në këtë s’kanë faj as vazhdimi historik i shkeljevet të huaja influencat fataliste të Dogmatismës pseudo-Islamike. Burimi i së keqes është shumë më thellë. Në vënd që të hedhim sytë t’ona nga jashtë me shpresën dhe ngushëllimin se vetëm atje do të sbulojmë shkakët e së keqes, është më mirë të hedhim sytë në vetëhen t’onë brenda nesh, brenda në Unën t’onë shoqërore…
Shkaku i parë i anarkis s’onë Familjare është forma e jetës, që ka rojtur populli ynë shekuj me radhë, domethënë shumë përpara jo vetëm të sundimit turk, po edhe përpara sundimit romak-byzantin. Dhe është një rjedhje natyrale e konditavet sociologjike dhe psykologjike të kësaj jete, e cila e çveshi krejt entitetin t’onë shoqërorë nga çdo gjurmë Ideologjie shokërore. Nuk duhet të harrojmë kurrë se jemi stërnipërit e një populli, miku i vetëm edhe armiku i vetëm i të cilit ka qënë shekuj me radhë dyfeku, që mbante në krah. Kjo është arsyeja për të cilën, me gjithë egoismën tonë karakteristike dhe me gjithë Heroismën t’onë, ulëm kokën përpara forcës së zaptonjësvet. Jo vetëm ulëm kokën, po edhe u shërbyem interesavet të tyre me gjakun t’onë. Kjo prapë është arsyeja – dhe është një gjë shumë karakteristike nga pikëpamja e psykologjisë shoqërore – për të cilën një nga Intelektualët t’onë që zë një vënd të shkëlqyer në Historinë e Leteraturës së një popullit të huaj dhe zaptonjës, shkruan se “perioda më e pasur dhe më e lumtur e Historisë s’onë” ka qënë pikërisht perioda e hidhur dhe e errët e robërimit t’onë nga Turqit. Dhe kjo me qënë se në atë epokë stërgjyshërit t’onë të gjorë përpiqeshin me zëmër trime në vijat e luftës së zaptonjësit, po një ditë ktheheshin, në vatërën atërore të shkretuar, të ngarkuar me flori boll, me plaçka të shumta dhe me “kuaj të bukur” të fushavet të largme të Arabisë, Misirit dhe Hungarisë!…
Po paraja, dyfeku, “kuajt e bukur” dhe gjithë epopeja e plaçkavet me se u shpërblyen? U shpërblyen me sakrificën dhe përbuzjen e atdheut, të familjes dhe të Djalit. Kjo sakrificë, ky harim janë pamja e sbërthimit të njëzet shekujve shqiptare…
Të gjitha anët e kalives s’onë shoqërore qëndrojnë mbi themele të kalbura. Mbi këtë prishje është e pamundur të ngrihet një godinë e re. Për këtë detyra kryesore e brezit t’onë është që të hedhim themele të ra të forta për një shoqëri të re. Gjith përpjekja jonë qytetëronjëse nuk mundet veç se të ketë për qëllim puthitjen systematike të dispozitavet dhe energjirat kombëtare me nevojat e realitetit të sotmë dhe me kërkimet e Qytetërimit t’onë të nesërmë.
Kemi nevojë për një bazë për Korporatën t’onë Shoqërore të re. Kemi nevojë për një Familje shqipëtare nacionaliste. Vetëm kjo është e zonja të krijojë një karakter moral të ri dhe të na falë një formë të re jete. Djalëria Neo-Shqiptare do të hidhet në fushën e luftës shoqërore me bindjen e patundur se vetëm ahere do të triumfojnë Idealet e saj kur do të vijë ajo ditë e madhe, dita e Shqipërisë së Re në të cilën nuk do të ketë me as një pengim jo vetëm legjislatif po edhe preventif që të bashkojnë zemrat e tyre Djemtë dhe Vajzat të atdheut shqipëtar pa ndryshim dipendence fetar. Domethënë kërkojmë edhe ne një farë Liri Dashurore. Po me ndryshimin që, kur po bota e industrializuarë ka kryesisht për qëllim reformën e tipit Romak të Familjes, ne përkundrazi duan të krijojmë një vatrë familjare të typit Romak, vatrë e cila do të çdukë për herë edhe gjurmat e fundit të influencave fetare të huaja, do të marë vesh shpirtrat e popullit t’onë, do t’a nacionalizojë shtëpinë t’onë, do t’a shqiptarësojë Shqipërinë t’onë. Këtej e tutje fillon ruga e emancipimit të Shqipëtares…


Branko Merxhani (1894-1981) lindi në Turqi, qytet anonim. Një ndër publicistët më të njohur të para Luftës së II-të Botërore në Shqipëri ka, për ironi, jetën më të mjegullt.


Ishte çam i mërguar me kohë në Turqi, ndoshta me gjithë familjen. Ishte i krishterë. Guvernantja, ose nëna, ishte gjermane, u shkollua në kolegjin britanik në Izmir, studime për turkologji, studime të tjera për filozofi në Gjermani ose Austri. Kthehet një herë në Gjirokastër, kthehet në Ankara e m'andej rikthehet në Tiranë në vitet '20.
"Qe ndër të rrallët e ditur që u burrërua nëpërmjet mentalitetit të botës lindore e u brumos nëpërmjet diturisë dhe përparimit të botës perëndimore."
Është një prej atyre mendimtarësh që për historinë e kulturës shqiptare do ta meritonin të quhen "publicistë gjenialë", si një Konicë i Albanias, një Fishtë i Hyllit, një Nol i Diellit të Bostonit. Pasardhës i tyre kronologjikisht, Merxhani shfaqet si një ndër konfiguruesit dhe galvanizuesit më përfaqsimtarë të mendimit social e filozofik të inteligjencës shqiptare të viteve '30, ndonëse një karakteristikë kardinale do ta dallojë prej mjeshtërve paraardhës.
Në kapërcyell të viteve 1920-'30, kur ai hyn në jetën aktive intelektuale shqiptare, në një vend euraziatik, në Rusi, ka ndodhur diçka e papërfytyrueshme: është kryer një "revolucion". Radikalë e, përgjithësisht, intelektualë të së majtës i kanë kthyer sytë kah Bashkimi Sovjetik. Në kahun tjetër, në Perëndim, vazhdon të zotërojë kapitalizmi në formën e tij më të përparuar: imperializmi. Merxhani shkridhet pikërisht në këtë moment si gazetar i dorës së parë jo thjesht ngase eseja, fejtoni, artikulli, trafileti, vëzhgimi, analiza politike apo studimi shkencor i ndrydhur në rreptësinë e kufizës tipografike i japin pendës së tij një tendosje të pazakontë, një përqendrim dhe një fuqi komunikimi si rrallëkushi, por mbi të gjitha se ai, në këtë kapërcyell, shtron në tryezën e diskutimit intelektual të kohës dilemën e madhe shqiptare: nga Lindja apo nga Perëndimi ?
I përkufizuar si metafizik nga Petro Marko, arketipi i përpjekjes mendosre të të cilit e ka dhënë Platoni që në lashtësi. N'atë përpjekje mendore, n'atë kundërbotë ai paraqet programin për shndërrimin e një populli. Qysh më 1929 ai e quan neo-shqiptarismë. Faqet e gazetës Demokratia, dhe jetëshkurta Neo-shqiptarisma do të jenë hapsira ku zbatohet kjo utopi e re. Në vitet '30 oksidentalizmi është temë bisedash në kafe Kursal Berlin apo Bella Venezia, po edhe debatesh në gazeta. Nën trysninë e tyre gjithnjë në rritje Mbreti Zog I dekreton më 1935 një kabinet "të rinjsh", thuajse të gjithë të formimit Europian; kabineti do të ketë dëtyrë ta shndërrojë Shqipërinë. Merxhani i përkushton këtij viti një nga përvojat më të emancipuara të mendimit shqiptar të periudhës: vargun e artikujve të botuar njëpasnjë te Demokratia e Gjirokastrës, nën titullin Nga një librë e pabotuarë, një shkollë e vërtetë popullore, në të cilën sociologu filozof u dëfton shqiptarëve se ç'janë kultura e qytetërimi; ç'e dallon materializmin nga idealizmi; ç'përfaqsojnë individi dhe shoqëria; ç'marrëdhënie vendosen ms popullit e intelektualëve etj. Pas dështimit të kabinetit Frashëri vijon ciklin e shkrimeve Ç'është nacionalizma po te Demokratia. U do shpjeguar shqiptarëve se ç'janë komb e racë, karakter kombëtar, traditë dhe histori. Mbi të gjitha ravizon konturet e misionit të rinisë, djalërisë shqiptare. Pasi Italia pushton Etiopinë, luftës civile në Spanjë, Europa i kthehet fashizmit, që duket si e vetmja ideologji e aftë t'i kundërvihet komunizmit. Në trajta dhe më eksplicite përpiqet Merxhani t'ua kthjellojë lexuesve, tanimë te Illyria - ku nisi të bashkëpunojë nga marsi i 1934 der më 1936 nën redaksinë e Karl Gurakuqit, se cili është problemi i shqiptarismës, e si paraqitet përgjithësisht, problematiciteti shqiptar. Më 1935 shpërthen një revoltë në Fier e drejtuar nga intelektualë e oficerë, që mbytet me shpejtësi. Fill mbas kësaj, min. i Arsimit Mirash Ivanaj ofron dorëheqjen. Ndër të parët, ndërsa lufton doktrinën fashiste, Merxhani denoncon ekperimentin rus dhe lëshon alarmin e bolshevizmës në Shqipëri. Vendi kalon një krizë të rëndë. Në Korçë punëtorë e studentë protestojnë për "bukë dhe punë". Në Kuçovë punëtorët e naftës bëjnë grevë.
Nga faqet e Illyria-s a të Minerva-s utopisti ynë u ofron lexuesve mësime të A. Comte, Durheimit, Rénanit, Bergsonit, Nietzsches për t'u rrasur shqiptarëve në kokë idenë se e vetmaj mënyrë shndërrimi është ajo e revolucionit social, përmjet kulturës e moralit. Mbas disa shkrimesh që propozonin shtetin fashist te "Leka" e Etënve Jezuit nga Át Zef Valentini e Gjon Kamsi, Merxhani që nuk përtonte me i dalë haptas problemit, rrëfente çiltas se revoltat e njëpasnjëshme me ngjyrë bolshevike nuk zgjidhen me autokolona ushtarësh, por me kamionë me kollomboq. Themelon më 1936 "Përpjekja shqiptare" me Petro Markon, ku mësyente ta bënte një universitet popullor ku mund të shtroheshin probleme filozofike. Në të gjeheshin artikuj të mirë-shtjelluar në hulli të filozofisë, sociologjisë, historisë, gjuhësisë, arkeologjisë dhe pedagogjisë. Në një tentativë për kritikën letrare të mirëfilltë dhe mundim për t'i parashtruar lexuesit shqiptar risitë më bashkohore. La Shqipërinë në kohë të okupacionit fashist, në shenjë proteste.
Burimet

"Vepra ─ Branko Merxhani", përgatitë nga Aurel Plasari e Ndriçim Kulla "Plejad"; Tiranë - 2003. Tek hyrja përgatitë nga dr. Aurel Plasari
"Antologji e mendimit shqiptar 1870-1945" nga Ndriçim Kulla, "Plejad" 2003.
"Intervistë me vetveten" nga Petro Marko, "OMSCA", Tiranë, 2000.
Arshi Pipa: Komunizmi dhe shkrimtarët shqiptarë, 1959.
Robert Elsie: Historical Dictionary of Albania 2010

Përgatiti Flori Bruqi

Flet Shkrimtarja dhe gazetarja Raimonda Moisiu

Intervistoi Ori Lahe

Raimonda Moisiu

Raimonda Moisiu, bën pjesë në grupin e shkrimtareve dhe gazetareve të letërsisë postkomuniste të Diasporës. Jeta e saj mes Shqipërisë dhe Amerikës e bën aktive në botën e shkrimtarisë dhe gazetarisë pavarësisht largësisë. Në karrierën e saj mes të tjerash numërohen disa çmime kryesisht të para. Poezia e saj përzgjidhet çdo vit në takimin e poeteshave në Vushtri të Kosovës. Aktualisht ka në proces botimi romanin me titull “S’i them askujt”. Sot ajo jeton në Hartford shtetin e Connecticut, Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Gjithashtu është bashkëpunëtore me statusin e gazetares në disa gazeta shqiptare mes tyre dhe Tirana Observer. “Krijimtaria ime në të treja zhanret është vlerësuar dhe janë mbi dhjetra  çmime kombëtare, ballkanike, ndërkombëtare që unë kam marrë në poezi, në publicistikë e prozë. Veten më të realizuar e të emocionuar e ndjej në poezi e publicistikë. Poezia, është bashkëbisedimi mitik dhe intim me veten, lexuesin dhe kohën, është një  univers  poetik i lirisë së shpirtit e ndjenjës njerëzore, i gabimeve të bukura me forcë tërheqëse të paparë për t’i përsëritur”

Ju keni zgjedhur një rrugë të bukur por njëherësh pak të vështirë. Çfarë do të thotë për Raimondën të jesh në të njëjtën kohë shkrimtare dhe gazetare?

Një pyetje mjaft interesante që vërtet të mrekullon. Dallimi thelbësor  mes shkrimtarit e gazetarit është se i pari krijon një univers  dhe karaktere që ekzistojnë në mendjen e imagjinatën e tij. Shkrimtari  shpreh  botën e tij ideale, veti kjo që mbart identitetin unik të botës së brendshme të autorit, emocioneve e përvojave jetësore  me brishtësinë dhe intensitetin e tyre. Gjithashtu, ka raste që shkrimtari është  parashikues  për të ardhmen e   shoqërisë në të cilën ai jeton. Me ndjenjën e thellë e të hollë të përulësisë e ndërgjegjësimit , shkrimtari është përgjues pas bravës së  realitetit e sfidave të jetës, përballjen e tyre, për t’i bërë  ato të njohura nëpërmjet talentit, pasionit e artit që ai ka dhunti e zotëron. Gazetaria ka guximin e kurajon për të hedhur në letër atë që synon të jetë  e vërtetë, informacionin profesional në kohë. Raporti njerëzor mes shkrimtarit e gazetarit  i përkasin  njerëzit e thjeshtë – intelektualët, politikanët, shkrimtarët, njerëzit e medias, të artit e kulturës, jetës social –ekonomike. Në një roman, tregim apo novelë   personazhet, natyra,  gjeografia dhe rrëfimi  kanë kuptimin  dhe ekzistencën e tyre nëpërmjet shkrimtarit. Në gazetari personazhet  dhe rrethanat janë më të kufizuara dhe ata  fitojnë  domethënien, kuptimin e vërtetë nëpërmjet penës së  gazetarit. Personazhet ekzistojnë në qenien aktuale,  si kundër bëni ju apo sikundër bëj unë dhe nuk janë personazhe të imagjinatës, por  ato ekzistojnë në të përditshmen njerëzore. Gazetaria në të vërtetë është portretizimi apo përshkrimi i realitetit, të etjes sonë për çfarëdo fakti ose njohuri,  nëpërmjet artikujve, reportazheve, profileve, opinioneve, analizave, eseve, intervistave. Gazetaria efektive  ka nevojë për makinën narrative, është forca e gravitetit që tërheq lexuesin nga fillimi deri në fund. Në raportin shkrimtar –gazetar ekziston konfuzioni, konfrontimi i drejtpërdrejtë. Më kujtohet një thënie e  shkrimtares Isabela Aljende: “Çdo histori më intereson shumë; disa prej tyre më ndjekin pas derisa t’i hedh në letër”. Kombinimi i së tashmes me të kaluarën, kombinimi i letërsisë  me gazetarinë në fushën e letrave përbën bazën e letërsisë së suksesshme, paçka se është  një teknikë e vështirë për ta pasqyruar në letër, por jo e paarritshme. Perceptimet gazetareske dhe reale, të cilat unë i përjetoj si gazetare, duke vënë në dukje njohuritë e mia në sfond kur kjo është absolutisht e nevojshme,  më japin mua shansin e madh për ta jetuar një ngjarje a histori, para se unë ta hedh në letër, por  janë edhe  baza e suksesit të një proze-romani, tregimi apo novele. Po të lexosh tregimet  e romanet që unë kam shkruar përqindja më e madhe e tyre janë të bazuara në ngjarje të vërteta, nga përvojat jetësore, nga ngjarjet reale  të ndodhura. Një tension i brendshëm qëndron në zemër të secilës prej këtyre pjesëve të gazetarisë tradicionale e profesionale.

Pjesë e krijimtarisë për ju është dhe publicistika e cila nuk ka një lëvrim të gjerë. Pse pikërisht zgjedhja juaj i përket këtij zhanri?

Gjëja më e rëndësishme dhe forca ime më e madhe është  lidhja e ngushtë e pasionit tim për publicistikën, më lidh dashuria, malli e dhimbja, për atdheun dhe bashkëkombësit e mi. Kompromisi që unë kam bërë me traditën, historinë, kulturën, vlerat tona kombëtare e identitetin shqiptar. Publicisti është ndërmjetës midis profilit të lartë  të vlerave njerëzore, qytetare e intelektuale, atdhetare e kombëtare, të njerëzve të thjeshtë e të shquar që kanë bërë e bëjnë historinë. Publicisti është largpamës dhe zbulon detajet më të imta, përkthen emocionet e një situate në mënyrë të drejtë e reale thellësisht te lexuesi,  për të kultivuar imazhin e afërt të mesazhit apo vlerave që ai përcjell nëpërmjet penës publicistike. Publicisti operon në kushte të ethshme me sakrilegjin e vetvetes dhe të pavarësisë intelektuale për lirinë e fjalës, jo për t’u bërë i famshëm,  por i sinqertë me lexuesin, me “kockë të fortë intelektuale” dhe shpinën e mendjes, ai na sjell pjalmin e jetës,  nëpërmjet shkrimeve publicistikë,  reportazheve, opinioneve, eseve, profileve, analiza politike, sociale, shoqërore e kulturore, intervistave me njerëz të profileve të ndryshme, si dhe shkrime të veçanta studimore në fushën e letërsisë, monografi,  kritikës letrare,etj. Lëvrimi i publicistikës bashkëkohore më ofron mua privilegjin për të shprehur ndjenjat e mija ndaj kombit dhe bashkëkombësve të mi, me jep “luksin” e lirisë për të prekur idealizmin e qytetarisë  e inteligjencës shqiptare për progres e zhvillim,  të përcjell mesazhe të thjeshta e komplekse,  që sigurojnë identitetin tonë kombëtar dhe janë  drita që lemë pas,  për të bërë të njohur atdheun dhe vlerat e një kombi. Janë, me qindra e qindra shkrimet nga unë kam lëvruar në  publicistikë të  botuar gjerësisht në shtypin shqiptar e në Diasporë. Disa prej tyre i kam përmbledhur në libra dhe të tjerë presin radhën të botohen. Kam botuar librin me 61 intervista në shqip dhe anglisht, me titull “Letrat shqipe këtej e përtej Atlantikut” i vlerësuar shumë  nga kritika e kohës; si ura e bashkimit midis Diasporës e Atdheut! Janë 61 personalitete të profileve të ndryshme në jetën social-ekonomike-politike, në fushën e artit, kulturës, muzikës e letërsisë, intelektualë e qytetarë shqiptarë, shqiptaro-amerikanë dhe amerikanë, të intervistuar prej meje. Jam në proces intervistimi për vëllimin e dytë me intervista, “101 Intervista” dhe do të ketë një surprizë në këtë vëllim; intervistimi i një personaliteti të rëndësishëm e të shquar të politikës e jetës amerikane.  Unë lëvroj edhe publicistikën amerikane që e pëlqej shumë dhe kam sjellë epokat presidenciale dhe presidentët që i kanë bërë këto epoka që nga- Teddy Ruzvelt,-njeriu që themeloi Amerikën moderne dhe superfuqinë e botës, Franklin Delano Rusvelt –themeluesi i Lidhjes së Kombeve , njeriu i epërsisë dhe veprimit, presidenti që fitoi Luftën e Dytë Botërore, Gerald Ford Jr.-një figurë imponuese në histori, Xhorxh W.Bush, aureola dhe personaliteti i Ronald Regan dhe Barack Obamës, Churchill, Condoleza Rice, Kofi Anan, Mbretëresha Elisabetë e Dytë, Ariel Sharon. Të botuar jo vetëm në shtypin shqiptar, në gazetën Albania Daily News dhe njëherësh në librat e mi të botuar.

Vlerësimet kanë qenë të konsiderueshme në fushën që ti ke zgjedhur. Ku e keni ndjerë veten më të realizuar dhe emocionuar?

Krijimtaria ime në të treja zhanret është vlerësuar dhe janë mbi dhjetra  çmime kombëtare, ballkanike, ndërkombëtare që unë kam marrë në poezi, në publicistikë e prozë. Veten më të realizuar e të emocionuar e ndjej në poezi e publicistikë. Poezia, është bashkëbisedimi mitik dhe intim me veten, lexuesin dhe kohën, është një  univers  poetik i lirisë së shpirtit e ndjenjës njerëzore,  i gabimeve të bukura me forcë tërheqëse të paparë për t’i përsëritur. Në poezi çdo moment je vetvetja, është metafora më e bukur dhe e ndjeshme për t’u shprehur, flet thellësia e shpirtit dhe e zemrës, flet intimësisht dashuria,  e ngrohtë dhe emocionale  me njerëzit, botën dhe ëndrrat, me magjiken dhe realen,filozofiken, diçka që unë shoh e prek me mendje e zemër, diçka që unë e përjetoj; natyrën, muzikën, mjerimin, varfërinë, mirëqenien, kamjen e skamjen, dhunën, zogjtë, historia, gjeografi, heronjtë, atdhedashuria, dashurinë e dhimbjen, grotesken, gëzimin dhe dëshpërimin, vlerën e antivlerën,apo ide që vijnë në mendje, gjithçka jetësore brenda njerëzores të gërshetuara në vargje. Ndërsa në publicistikë, aty fillon gjeneza e erudicionit dhe identitetit kombëtar, vlerave tona kombëtare, rritet erudicioni intelektual, qytetar, krijues,  patriotik e atdhetar. Vlerësimet nga kritika e kohës qëndrojnë në faktin se puna krijuese është lexuar e vlerësuar, mesazhi ka shkuar te lexuesi,  dhe kjo të jep muzë,forcë e kurajo, frymëzim, dashamirësi dhe përgjegjësi profesionale për më tej.

…me gra që ndjellin shpresë

Sylvia Plath (1932 – 1963)

Silvia Plath ka qenë konsideruar vogëlushe vunderkinde; Për shumë arsye, Silvia Plath përfaqësonte kulmin e gruas së shtresës së nesme: e bukur, me një inteligjencë të pashembullt, me një talent të madh; Plath në poezitë që shkroi për këtë jetë familjare, tregon në të vërtetë një pamje krejt të kundërt; të zymtë, plot ankthe dhe panik, rraskapitje dhe velje

KUSH

Kaloi muaji i lulimit. Frutat në shtëpi

Janë ngrënë ose kalbur. Jam e gjitha gojë.

Tetori është muaji i grumbullimit.

Ufmë në kasolle, si në bark të nënës:

Veglat e vjetra, bishtat, grabuja të ndryshkura.

Këtu, midis kokash të vdekura, jam në shtëpi.

Lermëni të prehem në saksinë e luleve,

Merimangat nuk do të më pikasin..

Zemra ime – një elbarozë e mpirë.

Ja sikur era të dilte prej mushkërive.

Një surrat qeni u merr erë luleve.

Petalet rriten këmbëpërpjetë.

Ata kërcasin, si shkurre hortensie.

Mua që kam ardhur mbrëmë tek trarët,

Më ngushëllojnë kokat që kalben,

Që s’flenë dimrit.

Kokat e lakrave: të purpurta, si krimba, të sermta,

të veshura me veshë mushkash dhe flatra fluturash,

Por me zemra të blerta.

Venat i kanë të bardha, si dhjamë derri.

O bukuri e konsumit!

Kunguj portokalli të pasy.

Këto salla janë plot me gra që ndjellin shpesë.

Ja se ç’shkollë e mërzitshme. Jam rrënja, guri, klithma e hutit.

Asnjë ëndërr nuk më shtiret.

Mama, ti je mu njajo gojë,

në të cilën do të kisha qenë gjuhë.

O nënë pangjashmërie, hamë!

Hije e derës së tremesë,

Që përthithet në koshin e plehrave.

Unë thashë se ndoshta, e kujtoj këtë nga fëminia.

Atje rriteshin të tilla lule gjigande,

gojë të purpurta e të kuqe, thjesht të magjishme.

Rrathët prej kërcejve të manaferrave m’i ndillnin lotët në grykë.

Tani ato më ndezin si një llampë.

Herëdokur me javë të tëra nuk ndërmend asgjë.

SHTËPIA E ERRËT

Ja shtëpia e errët, shumë e madhe.

E kam ndërtuar vetë.

Katror pas katrori ç’prej një qoshku të qetë,

Duke u mbllaçitur mbi letrën e irnosur,

Duke hedhur pika zamke,

Duke fërshëllyer, duke luajtur veshët,

Duke menduar për diç tjetër:

Këtu ka kaq shumë bodrume,

Kaq shumë transhe-ngjala rrëshqitëse!

Jam e rrumbullt, si kukuvajkë,

Vetë e ndriçoj veten.

Mund t’i flak lodrat kur të më teket

Apo të bëj bijë në shpirt një kalë. Barku im llokoçitet.

Duhet të skicoj më shumë harta.

Tunele-kungullesha!

Kam kthetrat e urithit, e brej rrugën time.

Goja gjithëgëlltitëse lëpin shkurret

Dhe vegshat me mish.

Ai banon në bunarin e vjetër,

Në gropën e gurtë. Ai është fajtor.

Ai është prej race të majmurish.

Kundërmim stërqokash, dhoma-repa. Stërfryhen flegrat dromcake.

Dashuri të vocrra, të shkordhura!

Budallushe dhe pa skelete, si hundët.

Këtu, brenda kësaj rrënje,

Është ngrohtë dhe aspak keq.

Ja dhe përqafjet e ëmbla të mamkës.

E HËNA E PËRJETSHME

Ti do të jetosh në të hënën e përjetshme

Dhe do të rrish në dritën hënore.

Njeriu hënor rri në moluskun e tij,

I mbëltucur përnën thurjen

E thuprave. Bie drita – ftohërimë dhe tebeshir –

Ndër çarçafët tanë.

Dhëmbët e tij kërcëllijnë midis lebrozëve

Heshtave dhe kratereve të atyre vullkaneve t’fikur.

Ai gjithaq është kundër thëllimit të zi

Thupra mund të kishte mbledhë, s’do kishte pushuar,

Gjerkur dhoma e tij e ndritshme t’eklipsonte

Fantazmën e ringjallur të diellit;

E tash veprat e hadit të tij të së hënës në lëmshin hënor,

Privuar zjarrit, shtatë detëra t’pashpirt farkëtonin syrin e tij të këmbës.

Përkthyen nga origjinali: Agron TUFA dhe Elvana ZAIMI

Shënim: Silvia Plath ka qenë konsideruar vogëlushe vunderkinde. Poezitë e parë i publikoi në moshën 8 vjeç. Ka qenë presidente e kolegjit. Revista “Mademuazel” bëri për të një reportazh si për një studente-model dhe shpresën e letërsisë amerikane. Fitoi bursën Fullbrajt për studime në Kembrixh dhe atje u njoh dhe u martua me poetin e famshëm Ted Hjuz. Më vonë qe lektore në universitet, mandej jetoi në Angli. Tentativa e parë të vetëvrasjes dhe që i parapriu depresionit të saj nervor, është përshkruar në romanin e madh “Kolba” (botuar në 1971). Dhjetë vjet më vonë pasoi tentativa e dytë – Silvia Plath provoi të përplaset me makinë, por shpëtoi për një fije. Ndaj të gdhirë ajo u gatoi fëmijëve mëngjesin, mbylli dyert dhe dritaret puthitshëm dhe futi kokën në furrën me gaz. Ndoshta Plath shpresonte se atë mund ta shpëtonin – gjithsesi, ajo la një pusullë me porosinë t’i telefonin mjekut të saj.

Për shumë arsye, Silvia Plath përfaqësonte kulmin e gruas së shtresës së nesme: e bukur, me një inteligjencë të pashembullt, me një talent të madh. Gjatë kohës së studimeve të saj në Kembrixh, ajo takoi njeriun e jetës Ted Hughesin, një tjetër poet brilant. Nga kjo martesë ata patën dy fëmijë Frieda dhe Nicholas (ky i fundit do t’i jepte fund jetës me vetëvrasje dyzet vite me vonë) dhe jetuan në Devon, në very të Anglisë ku iu përkushtuan karrierës letrare që përfshinte botime, lexime, çmime, vlerësime që ndërkohë shkaktonin zili përreth çiftit më të famshëm letra të botës anglishtfolëse dhe madje dhe mes vetë protagonistëve. Por përkundër kësaj jete ideale në dukje, Plath në poezitë që shkroi për këtë jetë familjare, tregon në të vërtetë një pamje krejt të kundërt; të zymtë, plot ankthe dhe panik, rraskapitje dhe velje, pikërisht sikundër e kishte zbuluar këtë lloj poetike mësuesi dhe më vonë miku i saj, poeti Robert Lowell. “Shkruani për tema vetjake dhe që janë tabu” ishte porosia e tij për studentët-poetë.

Sidoqoftë martesa e saj me Tedin u prish më 1962 dhe ajo e pa veten të braktisur, ekonomikisht të pafuqishme dhe me dy fëmijët e saj në Londrën e zymtë dhe aspak miqësore në sytë e kësaj gruaje. Dhe pikërisht në mesin e dimrit më të ashpër që kishte parë Anglia në afro 100 vitet e fundit, Plath-in e lëshoi dëshira për jetën: ajo u mbyt me vullnetin e saj me gaz, ndërsa fëmijët flinin në dhomën tjetër. Muaji i fundit i jetës së saj, ka qenë më prodhimtari jo vetëm për të, por për gjithë historinë e letërsisë në anglisht të asaj dekade. Zemërimi ndaj burrit dhe babait ushqejnë këto poezi të errëta, neurotike, të fuqishme, të cilat megjithëse u shkruan në zgrip të jetës, përmbajnë një spektër të gjerë e të thellë të ndjenjës njerëzore. Në këto krijime ne gjejmë poezi për fëmijët e saj, për natyrën, fëmijërinë. Në pamatshmërinë e procesin natyror egoja romantike gjen diçka po aq të madhe sa edhe vetja dhe reagimi i Plath-it ndaj natyrës është i ngjeshur, i palatuar. Këto poezi afrojnë një vizion ekcentrik ku për vëzhguesin jeta natyrore nuk është kurrë e ndarë nga jeta e ndërgjegjes. Por megjithkëtë liri të jashtëzakonshme shprehjeje, Plath është një mjeshtre e vërtetë, një poete me zotërim të shkëlqyer të arsenaleve poetike, me diksion të qartë, me strofa plot shkëlqim dhe me alternime të spikatura të muzikës së fjalëve dhe vargjeve. Dendësia imagjinative e poezive është në të vërtetë vetja e saj, ai krijim triumfues ndaj rrethanave të vështira të një jetë të brishtë njerëzore që ajo kreu.

Dikur Sylvia Plath shkroi: “Unë nuk mund t’u bashkohem atyre thirrjeve të zemrës që nuk ushqehen nga asgjë tjetër përveçse majës së një gjilpëre apo thike… Unë besoj se poeti duhet t’i manipulojë përvojat e veta t’i kontollojë, qoftë dhe ato më të tmerrshmet…me anë të një mendje. Ndikimi i saj në stil dhe personazhet që ajo krijoi në poezitë e veta, vijojnë ende edhe sot pas pesëdhjetë vitesh të ndikojnë dukshëm në krijimtarinë e dhjetëra e dhjetëra poetëve jo vetëm në Angli dhe Amerikë, por kudo në botë.

KUJTIME, QË MBETEN KURDOHERË TË PASHLYERA…

 (Libri “Përjetë me Shefikun”, nga Urti Osmani-“Mësuese e Popullit”)

Nga prof. Murat Gecaj

1.

Nuk është hera e parë, që marr në dorë libër me kujtime e mbresa, nga një bashkëshort. Tani, p.sh., më kujtohet se, një botim i tillë, ishte edhe libri me poezi, që shkroi e publikoi, afër dy vjet më parë, kolegu e miku i paharruar, i ndjeri Skënder Hasko. I njohur nga lexuesit tanë për shumë botime të gjinive të ndryshme, pas ndarjes përgjithnjë nga jeta të bashkëshortes, ai thuri disa poezi. Në kujtim të saj, ato i tuboi në librin “Më iku Shanja, gjysma ime”…

Ndërsa në këto pak radhë dëshiroj të flas diçka për një libër të ri, me autore Urti Osmanin-“Mësuese e Popullit”. Sigurisht, lexuesit e njohin emrin e saj përmes mjaft botimeve të ndryshme pedagogjike, pra për arsimin dhe edukimin. Një vend të merituar ato kanë zënë edhe në ndihmë të fëmijëve të bashkatdhetarëve tanë, në diasporën shqiptare. Ndërsa kësaj here, ajo u ul e shkroi libër të një natyre tjetër. Atë e hartoi me dashuri, dhimbje e mall të pashuar, me disa kujtime të zgjedhura, për bashkëshortin dhe bashkëpunëtorin e jetës, prof. Shefik Osmanin, i cili u nda përgjithnjë nga jeta, më tepër se një vit më parë. Rasti e solli që unë, ashtu si dhe kolegë e miq të saj, të bisedonim me të gjatë kohës, kur vendosi t’i hidhte në letër kujtimet e saj. Ajo shprehej e mallëngjyer dhe e merakosur: “Vallë, a do të mundem unë, që t’i shkruaj të sakta dhe ashtu si duhet e si e meriton, kujtimet e mia të një jete, me Shefikun e shtrenjtë?”.

2.

Pas një pune disamujore, këmbëngulëse e të pasionuar, mësuesja veterane e arsimit tonë kombëtar, Urti Osmani, arriti ta mbaronte librin e saj, të cilit i vuri titullin domethënës, “Përjetë me Shefikun”. Në kushtimin e saj, ajo shkruan: “Shefikut, bashkëshortit tim të paharruar, me mirënjohje të thellë, për kujdesin e jashtëzakonshëm, që ka treguar dhe për dashurinë e pakufishme, që më ka dhuruar”.

Libri në fjalë u përgatit për botim nga Shtëpia Botuese “Filara”, Tiranë dhe u shtyp, me një teknikë të lartë, nga Shtypshkronja “Mileniumi i Ri”, po në kryeqytet. Ai është ndërtuar sipas një strukture të menduar me kujdes të posaçëm. Hyrjen e librit e ka shkruar prof.dr. Tomor Osmani-“Mjeshtër i Madh”, pedagog në Universitetin e Shkodrës, “Luigj Gurakuqi”. Ndërsa në parathënie ka shkruar pak radhë, vetë autorja, Urti Osmani. Më tej, vijojnë 7 kapituj të librit, secili më i bukur e domethënës, se tjetri.

Një vend parësor i ka kushtuar autorja njohjes dhe mbresave nga jeta bashkëshortore, duke dëshmuar për lexuesit edhe fakte të prejardhjes së tyre, mbresa nga jeta arsimore e pedagogjike, në Shkodër e Tiranë etj. Po, për këto të fundit, ka shkruar më hollësisht në pjesën “Ngjarje të shënuara”. Veprimtaria e gjerë, arsimore dhe pedagogjike, e prof. Shefik Osmanit ishte e mbushur me veprimtari të shumta e të paharruara, si brenda dhe jashtë vendit. Dëshmitare e tyre ishte kudo vetë Urtia, si në udhëtimet e bëra në Zvicër, Kosovë ose Suedi. Ndërsa më hollësisht flitet për këto në pjesën “Shënime dhe mbresa nga udhëtimet” jashtë Shqipërisë, si në Itali, Gjermani, Holandë, Iran, Dubai dhe Arabi Saudite.

Për punën e përkushtuar atdhetare, arsimore e pedagogjike dhe për botimet e shumanshme, prof. Shefik Osmani është çmuar, vlerësuar e nderuar. Për këto, autorja shkruan e dëshmon edhe me mjaft fotografi, se ai mori “Çmimin e Republikës”, të shkallës së tretë, për “Fjalorin Pedagogjik Shqiptar” (1984); titullin “Mësues i merituar”(1989) dhe titullin “Drejtues kërkimesh”(1995), i barabartë me “Profesor”.

Një pasuri e çmuar, për të ndriçuar jetën dhe veprimtarinë e prof.Shefik Osmanit, janë edhe kushtimet e vlerësimet e sa e sa personaliteteve, kolegëve e miqve të tij, të cilat autorja i ka vendosur në pjesën e pestë të këtij libri. Ndërsa në pjesën e shtatë janë pasqyruar, përmes fotografive, pjesëmarrjet dhe ligjëratat e mbajtura nga ai, si brenda e jashtë vendit. Mendoj se ky “mikroalbum” përbën një libër më vete, domethënës e kuptimplotë.

Vëmendjen e lexuesit e tërheq edhe pjesa “Heshtja, dhimbja që nuk durohet”, përmes radhëve të dhimbshme të së cilës Urti Osmani e kujton plot dashuri e mall të pashuar, bashkëshortin dhe bashkëpunëtorin e një jete të tërë, prof.Shefik Osmanin. Plot sinqeritet, me mendimin e një lexuesi, ajo i përgjigjet edhe pyetjes së kureshtarëve, nëse ai kishte patur ndonjë të metë: “Urtia e ka përshkruar Shefikun ashtu siç ka qenë. Ndërsa, nga marrëdhëniet e tyre bashkëshortore, ne kemi marrë shembull”.

3.

Në tërësi, këtë botim e bëjnë më të lexueshëm pjesët e shkurtëra nga autorja, të cilat lidhen natyrshëm e organikisht me njëra-tjetrën. Veçori tjetër dalluese është përdorimi i sa e sa fotografive, shprehëse e domethënëse. Ato i japin kuptim tërë përmbajtjes së një jete, ndërmjet dy bashkëshortëve e bashkëpunëtorëve të ngushtë, në punë, studime e botime në fushën e arsimit kombëtar shqiptar.

Mund të shkruaja e të flisja edhe më gjatë për vlerat e domethënien e këtij botimi. Ndërsa, po përfundoj me mendimin e shprehur nga një mësuese dhe edukatore, Katerina Zhuri. Ndoshta, ishte e para që e lexoi librin “Përjetë me Shefikun” dhe, përmbledhurazi, ajo u shpreh me këto fjalë: “Është shembulli më i mirë e më i bukur, përkushtimi më bindës dhe emocionues, që mund t’i bënte ajo bashkëshortit të saj të dashur, të nderuar dhe përgjithnjë në mendjen dhe zemrën e vet. E përgëzoj, e uroj dhe shprehi mirënjohjen time ndaj saj, për këtë “lapidar prej floriri”, që i ngriti atij. Pra, i lumshin mendja e duart!”

Çamja fisnike, Kadrije Pronjo, rrëfen tmerret që pa nga genocidi grek

Nga ai mallkim nuk mbeti pa u ndëshkuar as plaku, as i riu, as gruaja, as fëmija

Nga Këze Kozeta Zylo

Në përkujtim për të ndjerën Kadrije Pronjo me origjinë çame, e cila ndërroi jetë, më 14 shtator, 2013, po risjell një intervistë që i kam marrë para pak vitesh në shtëpinë e saj, në Staten Island. Ajo që më ka bërë përshtypje gjatë intervistës apo takimeve ka qenë kthjelltësia e mendimeve të saj edhe pse në moshë të madhe, ruajtja e gluhës së bukur çame dhe mbi të gjitha besimi se një ditë çështja ÇAME do të fitojë. TV Alba Life ka qenë i pranishëm dhe ka transmetuar intervistën me të ndjerën Pronjo. I japim ngushëllimet tona familjes së saj të shtrenjtë Bules dhe Saliut si dhe dy mbesave të saj Betullës dhe Albës që i donte aq shumë. Iu prehtë shpirti në Paqe!

Bisedë me Znj. Kadrije Pronjo

.

Ju keni lindur ne Çamëri, sot në vitet e pleqërisë, c’mund të kujtoni nga jeta për atë kohë në qytetin tuaj të lindjes dhe në gjithë Çamërinë?

Po e filloj me qytetin tim të lindjes që quhet Paramithi që në shekujt e mëparshëm quhej Ajdonat. Është një Qytet i vendosur në shpatin e Malit Kurilla, mbrapa të cilit shtrihet edhe pjesa tjetër shqiptare, ajo e Sulit. E vlen të kujtoj se bejlerët Çamë veçanërisht Pronjatë ku isha martuar, mbanin gjithmonë miqësi me Suliotët.
Që në kohën e Ali Pashait ata ishin bërë vllamë me Suliotët dhe i kanë ndihmuar vazhdimisht ata.
Kjo është dhe arsyeja, që mbesa e Ali Pashait, u martua në Pronjatët, e cila ishte një zonjë e vërtetë, ndaj dhe njerëzit e respektonin dhe e donin për dashurinë dhe mëncurinë që ajo shfaqte në komunikim me ta.
Në majë të malit janë ende rrënojat e Kështjellës së Ajdonatit prej nga duket qartë madhështia dhe bukuria e qytetit. Shtëpitë e bardha me dy ose tre kate, të ndërtuara me gure dhe me oxhaqe të larta tregojnë fisnikerine e banoreve te saj.
Në shumë nga ato shtepi kishte pjesë që quheshin sellamllëqe. Aty strehoheshin fshatarët që vinin për të bërë pazarin.
Ata gjenin aty mikpritje e ngrohtëesi, bile kishte raste që i zoti i konakut as nuk i njihte se kush hynte e dilte në ato selamllëqe. Oborret e shtëpive ishin të shtruara me pllaka guri anash dhe të lyera me qëlqere të cilat ishin mbushur me vazo lulesh me aromë që edhe sot nuk më hiqet nga mendja. Shpesh në to mbilleshin lule tipike të krahinës sonë si Manxurana dhe Vasilikoja. Rrugët e shtruara me kalldrëme nuk mbanin as shi as borë dhe gjithmonë shkëlqenin nga pastërtia
Ato rrugë dhe ato shtëpi llamburisnin si brenda dhe jashtë nga nikoqiret çame, unë kështu e mbaj mend atë qytet si 25 vjecare kur jam dëbuar me dhunë nga Genocidi Grek!

Kur u larguat nga Çamëria dhe cila ishte arsyeja?

Ah, si erdhi ajo kohë e mallkuar e vitit 1944 që rrënoi ëndrrat dhe shpresat e një krahine të tërë shqiptare. Nga ai mallkim nuk mbeti pa u ndëshkuar as plaku, as i riu, as gruaja, as femija.
Ishte luftë në gjithë botën, por jo tek ne, lufta bëhej larg atë e bënin të mëdhenjtë Gjermani, Inglizi, Rusi dhe jo ne. Ne me të krishterët ishim në vëllazëri, bile një nga ne i ndjeri A. Pronjo ishte i martuar me një të fesë së tyre. Kanë lënë edhe dy fëmijëe.
Por kisha greke së bashku me qeveritarë na kishin halë në sy.
Ata përveç rrëmbimit të pronave tona mijëera vjeçare mbanin gjithmonë të ndezur urrejtjen dhe mezi pritën rastin e luftës për të na dëbuar nga shtëpiat e pronat tona.

Cilat jane disa nga pamjet më tmerruese që i keni akoma para sysh në ato vite të Genocidit Grek?

Nuk më hiqet nga mendja ndarja me Zonjën Asije Hanëmin, vjehrrën time.
Duke më përqafuar e shtrëguar qante me lot dhe më këshillonte që të shpëtonja vajzën disa muajshe Makbulen duke më thënë nuse në xhenet do piqemi.
Mu rrënqeth mishi dhe i gjithë trupi më dridhej, ndërsa vajza qante me dënesë.
Me vajzën në krahë dhe një bohce ndërresash për të, vrapova tek babai, shtëpitë ishin prane.
Babait i kishte rënë nje tis i verdhë, ishte bërë si meit, mezi qëndronte në këmbë, kërkoi t’i marr pak erë kokës leshverdhë të mbesës së tij.
Tmerr i pa harruar është kur djalit 4 vjeçar të kunatit tim, Z. J.Pronjos zervistat deshën t’i prisnin kokën. Por për fat komshiu ynë Nikolla Sotiri, një njeri shumë I nderuar e shpëtoi, megjithëse deri vonëi mbeti shenja e thikës në fyt.
Po një tmerr që ështe vështirë të përshkruhet, megjithëse nuk mund të harrohet, i ndodhi komshijes Znj.Heteme, ishte e ere , andartet e zerves, mbasi ja shqyen rrobat me bajonetë dhe e bënë lakuriq sic e kishte bërë nëna, e morën me vehte dhe mbas disa orësh e nxorrën jashtë për ta vrarë.
Këtu del komshia e saj, e shoqja e Cavos dhe ua shkëputi nga dora duke u thënë, ma lìni mua se do ta marr nuse për djalin tim Mitron.

A keni pasur të vrarë, të masakruar nga familja juaj, apo miqtë tuaj?

Babain tim të shkretë Avdon., një burrë i mencur e trim e vranë duke e qëlluar mbas shpine në oborrin e shtëpise dhe bashkë me të edhe tezen time Hadife.
Vjehrren time, kur morën vesh se ishte Pronjate, nje familje fisnike shumë e nderuar që i ka dhënë Çamërisë shqiptarë trima e udhëheqës të njohur si Mustafa e Islam Pronjon,
(në Gjirokastër përmendet një shprehje për Pronjatet: “Ua mos u mbaj aq larte, sikur je nga Pronjatë.”) duke e goditur me tyta pushkësh në kokë i kërkonin se ku ishin fshehur florinjtë e shumtë.
Mbas vuajtjesh të pa pëshkruara së bashku me vajzën e saj Fatimen vdiq në burgun e Paramithisë.

Kush ju strehoi kur erdhët në Shqipëri dhe cilat ishin momentet e para të takimit?

Mbas udhëtimeve natën mbërritëm në periferi të Korçës së bashku me familje të tjera
Çame.
Në burime freskoheshim , pinim ujë dhe piqnim ndonjë misër nga arrat e
pakorrura . Në Korçë gjetëm një shtëpi me qira ku u strehuam tre familje.
Qyteti ishte i pastër, shumë mikpritës dhe i kamur, aty gjetëm çfarë na duhej për të jetuar. Njerëzit ishin shumë të sjelleshëm, na ndihmonin e na trajtonin si miq te vërtetë.
Mbasi morëm vesh se Anglezet, kishin shpëtuar mbas shumë muajsh vuajtje në burgun e Paramithisë shumë gra e fëmijë, burri im me shumë mundime, bashke me çamë të tjerë, kaluan rrugë pa rrugë për të takuar njerëzit e tyre që mund të kishin shpëtuar nga tmerri shovinist.
Por fatkeqësisht nëna dhe motra e tij nuk ishin më ndër të gjallët.
Ai në kushtet e dimrit u sëmur rëndë dhe mbas spitalit në Vlorë e sollën në atë të Tiranës. Me gjithë kujdesin e treguar, nga mungesa e ilaçeve por edhe e ushqimeve ai nuk rezistoi, dhe vdiq ne moshen 33 vjecare.
Kështu që mbeta e ve me vajzën time disa muajshe .
Pra jeta ime u nxi nga shovinistët grekë dhe u detyrova së bashku me vëllezërit e mij të punoj për të jetuar.
Vite shumë të vështira në kalvarin komunist që e kemi kaluar së bashku me gjithë vëllezërit shqiptar.

Ju keni toka, shtëpi e varret e prindërve në Çamëri, a keni pasur mundësi t’i vizitoni ato?

Atje kam një pasuri të pafund, kam varret e të parëve te mij; por fatekeqësisht, me gjithë dëshirën nuk më është lejuar asnjëherë per t’i vizituar më, as mua as ndonjë çami tjetër. Kjo bëhet nga grekët, per t’i treguar botës se atje nuk ka më shqiptarë.
Vetëm kështu ata mund të kërkojnë pretendime të padrejta për atë pakicë minoritarësh që i kemi mbajtur me bukë për të na punuar çifliqet tona.
Por dua të ndalem pak në këtë pikë.
Mbasi erdhi demokracia në Shqipëri, aty nga viti 1992, nje diëe për çudi, më vinë për vizitë në shtëpi disa gra të krishtera nga Paramithia.
Ishte Popi, vajza e H.Paskos bashkë me dy shoqe të tjera te vajzërisë sime të hershme.
U bë një takim shumë i përmallshëm, kaluam së bashku një ditë duke kujtuar fëmijërinë dhe rininë tonë, këmbyem dhurata dhe u ndamë si mikesha të vërteta që ishim.
Pronat e Pronjatëve si vreshta, ullishte, livadhe janë të shumta, bile para disa vitesh kur vajza ime ishte për turnė në Europe, në British Museum te Londrës, gjeti të ekspozuara disa statuja bronxi me shumë vlerë “të zbuluara më 1792,
nga fshatarë shqiptarë pranë Paramithisë në vendin e quajtur Gropë” edhe kjo pronë e tyre.

Ju në një moshë madhore patë me sytë tuaj një emigrim të dytë kur erdhët në Amerikë; c’ju detyroi që emigruat përsëri, dhe cili është ndryshimi midis emigrimeve që keni kaluar?

Ah, ju lutem mos ma quani kete emigrim, këtu gjeta një atdhe tjetër të vërtetë.
U largova nga Shqipëria sepse atje filogrekët nuk duan dëshmitarë okularë të spastrimit etnik që bënë me ne në Çamërinë tonë Shqiptare.
Nga ato pak gjëra që marr vesh, grekërit duan të marrin edhe Shqipërine e Jugut.
Këtu e kanë qëllimin e mohimit të Çamërisë sonë.
Dhe për turpin e tyre, heshtje për problemin Çam mbajnë dhe qeveritarët që janë vendosur me ndihmën e grekëve.

Si po e kaloni kohën këtu në Amerikë, dhe cila është rutina e përditshme?

Ju thashe edhe më parë, këtu gjeta një atdhe të vërtetë në kuptimin e plotë të fjalës. Megjithse në Shqipëri punova afro 30 vjet më japin nje pension afro 100 $ në muaj (faktikisht ato ja kam lënë nipit në Tiranë), këtu me pensionin që më japin mund të ha e të vesh çfarë të dua e të gjezdis ku të mundem.
Pra nuk më mungon absolutisht asnjë gjë. Për këtë i falem Amerikës per natë.
Është vend me të vërtetë i bekuar nga Zoti madh..
Për këtë duhet ta falënderojne gjithë shqiptarët. Me sa ndigjoj
Amerikanët po ndihmojnë vëllezërit tanë të Kosovës, inshallah një ditë të ndihmojnë edhe ne Çamët për të drejtat tona. Inshallah!.

Për mbesat e mia Betullën dhe Albën, do të them vetëm që janë shumë te mira dhe në jetë shumë të suksesshme. Stërnipi im , Lisi dhe stërmbesa Dea, që janëe lindur këtu, flasin gjuhën tonë shumë bukur dhe recitojnë vjersha në shqip.
Ata do të bëhen njerëz të mirë dhe do ta duan si Amerikën ashtu edhe Shqiperinë e vertete!

Ju urojmë pleqëri të bardhë dhe ju faleminderit për intervistën!

Staten Island, New York