193 kafazët

193 kafazet është libri i parë i autorit shqiptar që është botuar në Itali.






Ky fakt dëshmon për ndjeshmërinë e shtëpisë botuese Ensemble kundrejt një hapësire letrare europiane, gjer sot e injoruar nga editoria italiane. Një qëndrim i tillë ka të bëj me injorancën që Italia ka pasur kundrejt historisë shqiptare dhe të diktaturës së gjatë të Enver Hoxhës, edhe pse Shqipëria është një vend fqinj me vendin tonë.

Nga Massimo Castiglioni

Marrë nga revista italiane, “Patria Letteratura”, 10 janar 2017

193 kafazet është libri i parë i autorit shqiptar që është botuar në Itali. Ky fakt dëshmon për ndjeshmërinë e shtëpisë botuese Ensemble kundrejt një hapësire letrare europiane, gjer sot e injoruar nga editoria italiane. Një qëndrim i tillë ka të bëj me injorancën që Italia ka pasur kundrejt historisë shqiptare dhe të diktaturës së gjatë të Enver Hoxhës, edhe pse Shqipëria është një vend fqinj me vendin tonë. Parë nga ky këndvështrim, tradita e romanit të Palluqit bëhet ende më i rëndësishëm dhe po aq i nevojshëm, sepse 193 kafazet ka të bëjë pikërisht me diktaturën dhe kujtesën saj tmerrësisht të dhimshme.

Ngjarja, rrëfyer në vetën e parë nga personazhi kryesor, vërtitet rreth Ylli Xixës, që në fillim të ngjarjes është veçse një fëmijë, detyruar të migrojë në Hollandë tok me nënën e tij pas arrestimit të babait nga policia hoxhiste. Në Hollandë i përshtatet pak e nga pak jetës së përditëshme, nis shkollën profesionale dhe njeh një vajzë shqiptare, Zhaneta, (që në vazhdim do të bëhet bashkëshortja e tij) me të cilën lidh një raport tejet kompleks. Në botën e brendshme të Yllit vlon një ankth i fortë për makthin dhe dramën e pësuar, për zhdukjen e të atit si dhe për ezilin e detyruar. Nëpërmjet Zhanetës, e cila është psikiatre dhe shpesh uni rrëfyes, zbavitet duke e psikoanalizuar vetë atë, dramës së Yllit do t’i shtohet një tjetër zbulim tronditës: babai i saj është drejtor Sigurimi, të policisë sekrete të regjimit gjatë diktaturës.

Ndërkohë lind dëshira për të zbuluar diçka më shumë mbi fatin e babait të tij, Ylli përjeton vitet e pjekurisë, ndërsa diktatura tashmë ishte rrëzuar dhe nuk paraqiste rrezik për të shkuar në Shqipëri e të zbulonte të vërtetën mbi fatin e të atit.

Parabola rrëfyese nga Palluqi ndjek pa dyshim një logjikë impenjimi qytetar: dëshira t’i japë zë një horizonti psikologjikisht të masakruar për shkak të dhunës shkaktuar nga diktatura dhe të denoncojë si rrjedhojë tmerret e regjimit komunist. Por përveç kësaj, dhe mbi të gjitha, është pikërisht në brendësi të errësirës emozionale që orientohet puna e tij si shkrimtar, me një vemendje të veçantë dhënë mundësisë të shkrimtarit: Ylli është një rrëfimtar i pabesueshëm, i tronditur nga zhgënjimet, frika dhe ankthet e të cilëve jemi dëshmitarë të drejtpërdrejtë. Rezistenca e tij mendore e brishtë, vënë ballë një prove të fortë qoftë nga kujtimet, qoftë nga mjedisi i jashtëm tejet mbytës, e bën fjalën pjesëmarrëse të këtij deliri të brendshëm e të këtij sensi ndrydhës që përjetohet thuajse në çdo faqe të romanit (të përkthyer mrekullisht nga Iris Hajdari, e cila në kalimin në gjuhën italiane ka ruajtur në mënyrë të përkryer sensin e dramacitetit dhe të tensionit që vë në lëvizje shkrimin e tij.

Ja, pikërisht këtu gjendet një nga temat më të rëndësishme: ajo e trysnisë, që siç e kam thënë nuk vjen nga mjedisi i jashtëm (diktatura, personat, raportet njerëzore), por nga një dobësi e brendshme që dialogon pa pushim me ç’ka është jasht. 193 kafazet evokuar nga titulli, siç citohet edhe në një nga poezitë e rrëfyesit (që mos të harrojmë bëhet fjalë për një poet diletant, edhe Toka është përcaktuar “atdheu i 193 kafazeve”) është aludim i një ndjenje absolute, globale dhe tejet shtypëse. Atdheu është një kafaz (dhe në këtë rast mendohet për Shqipërinë), martesa me një grua të dyshimtë që s’kuptohet se çfarë loje po luan është një kafaz, raportet njerëzore në përgjithësi janë një kafaz, kujtimi është një kafaz (dhe imazhi atësor ngjyroset me dashuri dhe urrejtje), vetë koha është një kafaz: çdo gjë shndërrohet në një kafaz, deri edhe senset njerëzore që na mundësojnë perceptimin e realitetit.

Sa i përket babait, duhet të bëjmë disa konsideracione. Kërkimi i babait është një çështje konstante e librit: dhimbjes për largimin e detyruar të prindit korrespondon me kërkimin e figurës atësore (mbi të gjitha Mustafaj). Por ndërkohë vetë Ylli Xixa bëhet baba, pra vetë atij i duhet të përmbushë një boshllëk, që ai më kot mundohet në dëshpërim e sipër. Në të njëjtën kohë Ylli pushtohet nga një ndjenjë urrejtje sepse i përket një kategorie dhe dimensioni të cilit askush nuk mund t’i shpëtojë dhe të cilit i duhet nënshtruar, me hir apo pahir.

Këtë autori e ilustron si më poshtë: “Po, ishte faji i kohës, i atyre akrepave të djallosur, që rrotullohen pa mëshirë në kuadratin e orës. Mbi majat e tyre janë gozhduar lumturia dhe zbavitja. Peter më ngjante mua, binim në ujdi, kuptoheshim për mrekulli, ashtu si zemra ime kuptonte atë të Mustafajt, pa pasur nevojë të flisje. “Koha dhe feja janë armiqtë e shekullit tonë”, mendova: “koha e ngërthen njeriun në rrethin e saj dhe nuk e lë të gëzojë disa çaste tok me miqtë, ndërsa feja i prish mendjen dhe ngarkon atë me urrejtje”. Nuk dija sesi do të përfundonte, dhe as dija sesi mund të shpëtoja nga ai ferr. Kisha humbur dy miq dhe kisha tmerr të rrrija vetëm, më pëlqente të rrija mes njerëzve”. (f. 112). Siç e përmenda më lart, edhe atdheu është një kafaz: ai atdhe nga i cili protagonisti u detyrua të largohet, por edhe atdheu i ri, Hollanda, që s’është vendi i tij, por në të cilin i bie fati të jetojë. Çdo ekzaltim i konceptit atdhe shkakton një ndjenjë inati te Ylli: të këndosh bukurinë e tokës amtare dhe ta lëvdosh si më të bukurin e botës – siç bëjnë poetët më të keqinj – është absurde meqë të gjithë vendet amtare janë “ndriçuar nga i njëjti diell” (f. 122: një sentiment i mugët barazie dhe kozmopolitizmi ndrit idetë e protagonistit) dhe meqë atdheu është një kafaz, më mashtruesi i kafazeve, sepse nga ai nuk duhet të shpëtojmë, dhe nëse do të mundim ta arrinim një gjë të tillë do dëshironim të ktheheshim atje menjëherë.

Një ndjenjë, ajo e dhunës, kur i drejtohet kombeve të originës, çliron ambiguitete, siç ndodh thuajse në tërë librin. Një nga pikat më qëndrore të romanit, duke u nisur dyshimi i zërit rrëfyes më sipër, është pikërisht pamundësia e braktisjes së të vërtetëts. Asgjë nuk duket siç është dhe dukjet e jashtme janë po aq mashtruese sa kurrë. Atdheu, dashuria, martesa, miqësia: fjala që frymëzojnë ndjenja pozitive por që në jetën e përditshme shndërrohen në burgje; në të njëjtën mënyrë shumë personazhe sillen në mënyrë kontradiktore: armiqtë zbulohen miq dhe miqtë kanë diçka për të fshehur. Do të ishte shumë e lehtë të flasësh për regjime në termin e një lufte kundër një përbindëshi (diktatori), të një përballimi të thjeshtë e të qartë midis të mirës e të keqes. Lufta kundër dhunës të së kaluarës materializohet drejtpërdrejt në të tanishmen, duke lënë plagosje dhe vraga në kryet e personave e duke shkatërruar pa mëshirë çdo ekperiencë jete.

Përkthyer nga italishtja nga Iris Hajdari.

Gentian Çoçoli: Të ndryshosh jetën nëpërmjet poezisë

Ne poezitë e Gentianit gjallon në çdo varg vendlindja e tij. Na jepet i gjalle mjedisi, fjala, dhe flladi i gjithçkaje që e bën jetë qytetin. E thashë në fillim, për një të huaj ai është një qytet disi surealist, ndërsa ata që e kanë vendlindje, ia fal surealizmin e tij. Gentiani kështu ka fituar sigurinë e asaj çka ai shkruan dhe ka marrë rrugën e përhershme drejt tij.



Nga Ledia Dushi

Gent Çoçolin e kam njohur gjithnjë edhe prej poezisë së tij edhe prej përkthimeve. Poet, përkthyes e njohës, sugjerues i nyjeve më komplekse të fillit të heshtur që i përshkon sendet, nga miti e deri tek tingulli.

Çoçoli është autor i tre vëllimeve me poezi të cilat shtrihen nga “Qytetërime të përkohshme” (1995), “Perimetri i hirit” (2001) dhe “Dheu njerëzor” (2006) duke sugjeruar nga dëshpërimi efemer i moshës dhe trupit të njomë deri te vetëdijësimi i thellë i cili e plotëson gjuhën deri sa ta shndërrojë atë në send.

Gjithashtu, me prirjen e tij prej njeriu që nuk resht kurrë së udhëtuari drejt dijes e drejt përkorjes, Çoçoli në vitin 1996 e deri tani që flasim, ka ideuar dhe bërë të mundur revistën Aleph, një ngrehinë aq e strukturuar sa mundi të ofronte tërë këtë kohë, me ndihmën e autorëve dhe përkthyesve më të mire në vend, letërsinë si dhe mendimin letrar e filozofik më të zgjedhur ndër kohë.

Gentian Çoçoli është poeti – përkthyes i cili e ndërton poezinë e tij në mbretërine e imazhit ku lodron mrekullueshëm dhe të cilin nuk arrij ta shquaj më mes krijimit e përkthimit…

“Mbi det pllakëza kripe / josh e ngjiz vetmia, / mbi atë syprinë të dlirë / mban ditar thellësia” .

( Filoktet: kurrë në ship – Dheu njerëzor )

Këto vargje më kujtojnë thënien e G. Durozoit : “Poetët surrealistë nuk bëjnë poezi, por i jetojnë ato”.

Gentian Çoçoli, duke tentuar thellësitë e vetvetes, arrin në çarjen që sjell përplasja e ëndrrës me zgjimin. Ndoshta kjo ishte edhe gjendja e bashkëkohësve të mi, të tunduar prej ëndrrës europiane, e cila i thërriste nevojës për zgjim. Zgjimi dhe ëndrra krijojnë plane paralele, të cilat kanë të njëjtin burim, diku në shtresat e thella të inkoshiencës.

“Falë atij shtegu lart, kuq prej baltës / dukur si fashë avioni në qiell pasditje /

atij shtegu që rrjedh një kah me gjakun tend / ia dole të mbërrish deri kësaj ane”. ( Kojnè – Perimetri i hirit )

Duket kjartë se poeti synon që lirinë e tij ta shfaqë duke zbuluar lirine e tjetrit. Mendoj se surealizmi erdhi si pamundësi e ndërtimit të asaj që njihet si zhvillim i botës perëndimore dhe jo si produkt që dikur solli ky zhvillim. Por duke tentuar thellësitë e vetvetes, gjejmë aty qytetarin e vendit tonë tek i cili ngatërrohet realja me fiksionin, ku notojnë lirshëm ëndrra gllabëruese që humbin në zjarre luksoze. Bretoni thoshte: “Të gjitha kanë prirjen të na bindin se me të vërtetë ekziston një pikë e caktuar e mendjes në të cilën jeta dhe vdekja, realja dhe imagjinarja, e kaluara dhe e ardhmja, e njohura dhe e panjohura, sublimja dhe e ulëta, nuk interpretohen më si të kundërta”. (“Surrealizmi dhe piktura”, 1927, Andre Breton)

“Na shtyn mosha të zbresim gjer këtu poshtë ku jeton përroi”,

kësisoj duhet të kemi menduar në ato ditë të vona vere,

ku me gjymtyrët tona kaq të gjalla, që rrëmbenin hapësirë

nga të katër anët derisa çdo gjë na bëhej të qe një zgjatim kërcinjsh –

me ato gjethe varur anash – apo trupi e bërrylash,

drunj frutorë, shkurre edhe mëngë rrëkesh

që nuk dije në binin apo ngjiteshin përroit – ( Na shtyn mosha të zbresim- Dheu njerëzor )

Duket sikur Gjirokastra është për Gentianin, ajo çka ishin bulevardet pariziane për surealistët francezë: vendi ku ndodh e mund të prodhohet mrekullia.

“ Të ndryshosh jetën, nëpërmjet poezisë”, ashtu si për surealistët është lajtmotivi i tij.

Duket se artistët shkatërrojnë logjikën; ata krijojnë një logjikë tjetër dhe transmetojnë ëndrra-të vërteta. Por jo. “Arti i së ardhmes nuk do të jetë as ëndërr as realitet, ndoshta diçka ndërmjet të dyjave, diçka që nuk e ka gjetur ende emrin në histori”. ( Anastasios Drivas poet surealist grek )

“Kjo plagë që hesht,

klith e ther përthellë,

mih e rrëmih vetveten

si kopshti bën në vjeshtë.”( Filoktet: kurrë në ship )

Tek Gentiani poezia vjen si emocion, kështu ndien se ka nevojë për të thënë diçka. Ajo që thotë është diçka vizuale e cila nganjëherë i ngjan fotografisë.

Realiteti i ndërtuar nga trysnia sociale dhe morali konvencional është “një plagë” që “klith e ther përthellë”, një varg i mrekullueshëm ku “th”-ja e shtyn pafundësisht teposhë dhe rrit njëkohësisht dhëmbjen, “mih e rrëmih vetveten”, dallojmë lehte se e padukshmja është brenda së dukshmes, “si kopshti bën në vjeshtë” dhe tani e ndiejme se, “realiteti i ndrydhur, që është bota e ëndrrave, ndoshta është vetja jonë, ndoshta ai është vetë realiteti”.

“Ato tarraca . . . Tarraca që bëjnë gargarë me muzgjet.

Ne sipri tyre, gojëhapur si përgjues puhish,

pëshpërinim te njeri- tjetri një pëshpërimë të madhe,

sesi me ngjyrën e trupit tonë ikte e ngjyrte puhinë,” ( Zogu i Këmbës, Për Violën – Perimetri i hirit )

Këtu imazhi krijon një formë dekorative që shprehet përmes subkoshiencës njerëzore që e sjell në mënyrë spontane, pa censurë, komunikon lirshëm me të tjerët. Ashtu, si “tarraca që bëjnë gargarë me muzgjet”, dhe ata që e lexojnë këtë poezi, pëshpërijnë tek njëri-tjetri dhe me ngjyrën e trupit të tyre ngjyrosin puhinë.

Gentiani e ndien se në poezi duhet të zërë vend e zakonshmja, e cila sigurisht është e rëndësishme, por që ajo të vijë pranë nesh, lexuesve, duhet t`i lihet rrugë e lirë imagjinatës; si fusha ku ne mund të ecim lirshëm e do të na çlirojë nga racionaliteti i rrejshëm që na e sjell diku traditat e diku struktura kufizuese.

Ne poezitë e Gentianit gjallon në çdo varg vendlindja e tij. Na jepet i gjalle mjedisi, fjala, dhe flladi i gjithçkaje që e ben jetë qytetin. E thashë në fillim, për një të huaj ai është një qytet disi surealist, ndërsa ata që e kanë vendlindje, ia fal surealizmin e tij. Gentiani kështu ka fituar sigurinë e asaj çka ai shkruan dhe ka marrë rrugën e përhershme drejt tij.

“ Keshtu të kthehem unë te shpia,

detar i dheut, por zë ky zë nga brenda,

thotë: “Në do kthehesh ti dikur,

ti do kthehesh veç në gjuhë.”

( Filoktet: kurrë në ship )

Për ta kallëzuar kushtin njerëzor, sipas meje, një argument i rëndësishëm i poezisë së Çoçolit, ai zhvillon temën e kujtesës (si kujtim i së shkuarës, fëmijërisë apo diçkaje të humbur përgjithnjë…) dhe të dashurisë (si peizazh i dhënë e i veshur ashtu siç është). Për të shprehur gjendjet shpirtrore dhe për të nxitur emocione të thella pa i shfaqur ato në mënyrë të drejtpërdrejtë, përdor objektet, elemente të natyrës (peizazhin, kafshët, bimët, ujërat) si dhe sende të thjeshta të përditshmërisë (mure, oborre, shtëpi). Gjithashtu, Çoçoli na sugjeron mitin si një pikënisje për një fare perspektive kulturore apo historike. Përdorimi i mitit prej tij nuk nënkupton ndonjë taktikë aluzive apo metaforike, por si një përpjekje për të bashkëlidhur idetë dhe tropet e tij me universalen.

Çoçoli na flet nëpërmjet objekteve, objekte të cilat duken se shprehin angështinë e të jetuarit, vetminë, dashurinë, të cilët janë korrelativët e mendimeve dhe emocioneve të tija.

Gjithashtu kujtesa është temë qenësore, e cila e mundëson deri sa e bën gjuhë fëmijërinë e largët, thuajse e shndërron atë dhe e aktualizon duke e shtrirë, aq sa ta bëjë të duket si të ishte koha vetë.

Mundesh me plot gojën të thuash se Gentian Çoçoli është poet i gjuhës shqipe. E theksoj në këtë mënyrë sepse Çoçoli gërmon në gjuhë, siç gërmohet në terren. Nuk bëhet fjalë për retorikë, por për një marrëdhënie të fortë mes natyrës dhe fjalës, mes fjalës dhe jetës, ku objektet, tingujt, vetë ekzistenca, shkrihen me tokën, konkretja gjeneron abstrakten dhe nga abstraktja kalon tek historikja, tek bota vetë.

Poezia e Çoçolit është klasike.E ç’ka mund të jetë një vepër klasike? Calvino na ofron një përgjigje që edhe i vjen shtatit rastit konkret: Klasike është një vepër që nuk mehet kurrë së thëni atë që ka për të thënë.

Virion Graçi: Arti si mundësi që të mos vdesim nga e vërteta

Virion Graçi, përfaqësues i letërsisë së viteve `90, është autor i disa romaneve që nisin nga viti `95 për të vazhduar deri në 2014 me “Stina e hijeve”. Romani i parë që kam lexuar nga Virioni ka qenë, “Të çmendur në parajsë” (1995). Në fund të librit ndjeva një tronditje shpirtërore e cila m`u duk se bëri copash gjithë ndërtesën e bindjeve të mija. Virioni ecën diku mes ëndrrës dhe zgjimit; lodron me ëndrrën

“Përse duhet ta kaloj kohën duke lexuar një roman nëse mendoj (dhe më vjen për shtat të mendoj) se gjithë çka duhet të bëj në këtë botë është të ruhem dashurisht nga bota vetë”. Emanuele Trevi

Nga Ledia Dushi

Virion Graçi, përfaqësues i letërsisë së viteve `90, është autor i disa romaneve që nisin nga viti `95 për të vazhduar deri në 2014 me “Stina e hijeve”. Romani i parë që kam lexuar nga Virioni ka qenë, “Të çmendur në parajsë” (1995). Në fund të librit ndjeva një tronditje shpirtërore e cila m`u duk se bëri copash gjithë ndërtesën e bindjeve të mija. Virioni ecën diku mes ëndrrës dhe zgjimit; lodron me ëndrrën. Shpesh janë ëndrra shekspiriane dhe kur ndien fundin e saj, vë re se është zgjuar duke treguar. Në faqet e këtij libri gjallojnë qenie apo njerëz në skajet e mjerimit që si armë kanë lirinë.

Në orient kanë një thënie: “Një libër nuk duhet t`i zbulojë gjërat, një libër thjesht duhet të na ndihmojë t`i zbulojmë ato”. Krahas vlerave artistike që bëjnë një ndryshim të rëndësishëm me letërsinë e shkruar para viteve `90, ka një vlerë të mirëfilltë historike dhe shpirtërore. Në këtë libër brezat që do të vijnë mund të mësojnë një pjesë të asaj se çfarë ndodhi gjatë viteve `90.

Në këtë roman, si edhe në romanet e tjerë, Graçi lufton të zbulojë jetën duke përfshirë këtu edhe veten e tij. Personazhet e tij duan të shpëtojnë nga censura e brendshme dhe varfëria e jashtme. Kjo gjë i trondit, provokon vorbulla pasionesh të trishta; nganjëherë më duket sikur thërret: “Arti na është dhënë që të mos vdesim nga e vërteta”.

“Nuk mund të çlirohesh nga mundimet duke marrë me vete një pjesë të atyre që t’i shkaktojnë ato”. Këtë gjë e shtron vetë autori dhe e di krejt mirë se sa e vështirë është të realizohet kjo.

Këtë gjë e bën të kjartë para lexuesit nëpërmjet veprave te tij në prozë apo edhe në shkrimet e tija studimore.

Në prozën e Virionit ndjehet tharmi poetik.

“Shpirti merr fytyrën e fatit.

Të iki. Të largohem. Ku të shkoj. Kush më pret …?

Këtu është më mirë.

Këtu vdekja vjen duke qeshur”. ( Pjesë nga romani “Të çmendur në parajsë”)

Autori na bën të kjartë ose më mirë na bën të mësojmë se mendimet, emocionet, dëshirat, vinë prej nesh në momentin që ato shfaqen. E kështu jemi të sigurt se na përkasin dhe që nëpërmjet tyre bota mund të ndryshojë, mund te rregullohet.

Në poezi, ku merret seriozisht me botën e tij të brendshme, ndjehet kapërcyelli i kohës. Në poezinë “Mëngjes” (“San Valentino” (1993) kemi dy vargje të mrekullueshme:

“Thirra….thirra… por jeta

Ishte zgjuar tre ora para meje”.

Thirrja e shpirti i tij është një veprim subjektiv por jeta është tjetër gjë: është zgjim, të cilin e kanë të vështirë ta bëjnë njerëzit që fytyrën e lirisë e shohin në pastërtinë e përkohshme të xhamave:

“Fytyra jote shfaqet përkohësisht

Në pastërtinë e përkohshme të xhamave”.

Në poezinë e tij ndjehet dashuria për vendin ku është lindur e rritur. Kjo dashuri vjen në momentin kur njeriu njeh veten dhe kur është artist kërkon të përballet me të. Arti është “armë” e mirë për këtë punë. Kërkuan të kthehet në fillim, tek fëmijëria. Aty kthehen të gjithë. Ndoshta janë ndjenjat e para krejt të pastra, krejt personale dhe pa nevojën e të tjerëve.

“S’përhapet më aroma e ngrohtë e bukës

Era ngashëryese e borzilokut, as

Kaligrafia alarmante e ujit të shirave

Nëpër xhamat e dritareve”. ( Pa diell )

Dëshiroj të përmend edhe tre vargje nga poezia “Ditë dashurie” që të sjellin vërtet kënaqësi. Kënaqësia e lexuesit është më e madhe se ajo e shkruesit sepse “lexuesi s`ka pse të shqetësohet, s`ka pse të ketë ankth, ai thjesht dëshiron të ndiejë kënaqësi dhe kaq”.

“Bëj një provë të fundit. E vendos

Veshin mbi zemrën e saj. I dëgjoj paksa

Vringëllimat e shpatave që thyhen aty”.

Dhe tani dëshiroj të bëj një ndërhyrje mbi një veçanësi që bie në sy në librat e Virionit. Dëshiroj të theksoj se janë të mbushur me dialogje dhe monologje që, për faqe të tëra të japin idenë e një drame të plotësuar me shënimet e regjisorëve.

“Megjithatë aty poshtë dëgjohet dikush.

Kush?

Një fëmijë.

Jetim?

Pse kujton se është jetim?

Sepse mungojnë pllakat e mermerta, kangjellat, lulet.

Ishte fatkeq.

Viktimë?

E vranë!

Nëna e tij”.

Duket si një dialog i shkëputur nga një dramë surrealiste. Sigurisht kjo nuk evidenton diçka që s’duhet bërë, përkundrazi jam dakord me diçka të tillë. Këto lloj dramash pranojnë pavetëdijen, seksualitetin, ëndrrën etj., duket se afirmojnë të drejtat e tërësisë njerëzore.

Në librat e Virionit bie në sy kjartë se njohja totale e njeriut duhet të nisë nga vetja.

Librat e tij mund të jenë drama ose librete për filma.

Si mbyllje po citoj një pjesë nga monologu i fundit në librin “Të çmendur në Parajsë”:

“Mos u mërzit. Do të kalojmë matanë… e parandiej.

Sa të dalë dielli bota do të mbushet sërish me hije: mijëra, miliona, miliarda hije. Mes miliona hijeve të mjera si unë, unë do të marr sërish rrugën e kthimit në kërkim të udhëtarëve të tjerë, si zakonisht për pesë pare, për bukën e përditshme”.

Vetë autori pranon se, “Unë dhe bashkudhëtarët e bashkatdhetarët e mi jemi njerëz të ngrohur deri në palcë nga dielli i qytetërimit bashkëkohor”.

Unë mendoj se personazhet e tij janë të deheroizuar, por jo të depersonalizuar.

“Të çmendur në parajsë” dhe përgjithësisht romanet e Graçit janë romane psikologjike, çka nënkupton një zhanër nëpërmjet të cilit eksplorohen shpirtrat njerëzore, proceset psikike, arsyet e sjelljeve dhe zgjedhjeve njerëzore të prodhuara dhe të gërshetuara nga impulset subjektive dhe kushtëzimet social-kulturore. Realisht si zhanër i përket fundit të shek. XIX fillimit të shek. XX, kohë kur na parashtrohen studimet filozofike të Bergsoni me zbulimin e botës së brendshme dhe ato psikanalitike të Freud-it.

Kjo klimë pasigurie historike, kulturore, sociale që do të shoqëronte zhvillimin e këtij zhanri, duket se në Shqipëri, si një kuadër europian i mbivendosur, ndodh në fillimin e viteve `90. Me një thyerje të egër, për kah stili e përmbajtja, me traditën e mëparshme të trajtimit të romanit, Virion Graçi vendos me forcë në thelb të letërsisë së tij nevojën për të kuptuar njeriun, nevojë e cila forcohet nga identiteti i saj, duke i shkuar deri në thelb asaj ndjenje të vetmisë dhe të rastësisë. Duket se ndërfutet “fluksi i ndërgjegjies”, monologu i brendshëm ku mendimet, dëshirat, ndërgjegjja e personazhit në bazën e një sistemi të lirë asosacionesh. E gjithashtu, koha e narracionit shtrihet simbas kohës së ngjarjes dhe hapësirat e personazhet ndërvaren nga pasqyra e gjendjeve shpirtërore të protagonistit. Të ndikuar edhe nga psikologu francez Alfred Binet, shkrimtarë të këtij zhanri, nuk e konsiderojnë më ndërgjegjen njerëzore si një entitet të ngulitur, të përjetshëm e të pandryshueshëm, por tashmë si një sintezë fenomenesh në transformim të vazhdueshëm që i japin jetë personazheve të shumta dhe kontradiktorë në luftë me njëri-tjetrin. Falë studimit të tij, Freud-i zbuloi se te secili prej nesh ekziston një botë e fshehur dhe pa kontakt me ndërgjegjen tonë, inkonshiente. Me zbulimin e Freud-it, njeriu nga njëra anë duket se gjen arsyen shqetësimit të tij brendshëm, nga ana tjetër pranon se është nën tërbimin e forcave të fshehta.

Personazhet paraqiten të pasigurt, konfuzë, tashmë të paaftë të përcaktojnë një identitet të caktuar. Të duket se personazhet dora dorës bëhen “të panjohur” deri edhe për veten.

Nëse je lexues i veprës së Virion Graçit, vepër e një artikulimi të posaçëm në historinë e romanit shqip, je ai që ke zgjedhur ta njohësh dritën e formave duke përshkuar hijen.

Entela Tabaku, një grusht jetë sa me vdekë

Poezia e Entela Sorman Tabaku tashmë është shndërruar në një fenomen në rrjetet sociale, pas këtij ”testi” me lexuesin ajo sjell vëllimin poetik ”Një grusht jete sa me vdekë”, që nuk është i pari, por vjen pas një shkëputjeje prej 16 vjetësh, emigruar në Suedi; Një konstrukt i munguar për shqipen me lirizmin e saj të brishtë, Tabaku sjell një filozofi të sendeve të thjeshta, të cilave u jep frymë, jetë në një marrëdhenie natyrore që e lë të lirë njeriun të zgjedhë; një raport mes qënies në ekzil dhe poezisë jashtë këtij konteksti



Intervistoi: Violeta Murati

-Entela, keni emigruar në Suedi, keni ndёrtuar jetën atje ndërsa nuk ndodh kjo me poezinë, keni sjellë pas kaq vitesh vëllimin poetik “Një grusht jete sa me vdekë”?

Nё njё farё mёnyre unё ika vetёm. Poezinё e lashё nё Shkodёr. Nuk di nёse nuk deshi ajo tё vinte me mua apo nuk e doja unё me vete. Fakti ёshtё se kur ika nga Shkodra, ika edhe nga poezia. Njё vete e imja sikur nuk deshi tё mё ndiqte nё kёtё vendim kaq dramatik.

-Ju i riktheheni krijimit me kёtë libër, pas disa vitesh…ç’është ky “rizgjim”?Nxitja për të pasur sërish një emblemë poetike që ngjan si nevojë, çfarë parakushti ka pasur tek ju?

Mё kujtohet mirё mbrёmja kur shkrova poezinё e parё pas 16 vjetёsh: 5 dhjetor 2013. Po ndizja njё qiri qё do ta lija tё digjej deri nё fund, sipas njё zakoni tё vjetёr tё trashёguar nga nanadaja. Dhe ndёrsa po shihja atё flakёn e butё bojёzemёr, e ndieva se si u ngroha nga vargjet e mia: pёr hatrin tem, pёr hatrin tem, pёr ma tё madhin hatrin tem. Dhe mandej, ishte sikur kisha ndezur jo njё qiri, por njё vullkan.Kishte qenё njё vit i vёshtirё nё tё gjitha planet dhe isha e mbushur me llavё pёrvёluese. Po atё vit, rastёsisht, isha rilidhur me shqipen pas njё periudhe tё gjatё gjatё sё cilёs e vetmja shqipe ishte ajo nё telefon me familjen. Edhe ёndrrat i shihja nё gjuhё tё tjera. Por atё vit mё thirrёn nё universitetin e Uppsalёs pёr tё dhёnё njё kurs tё letёrsisё shqipe,gjё qё mё rizgjoi pasionin pёr letёrsinё shqiptare tё gjysmёs sё parё tё Nёntёqindёs dhe iu riktheva leximeve tё mia tё dikurshme. Mandej mё ra nё dorё njё libёr i mrekullueshёm nё suedisht, botuar nga “Drita” nё Trelleborg tё Suedisё, me pёrkthime tё Rreshpjes dhe Podrimjes, dy nga poetёt e mi tё zemrёs. Ky lexim i pajtoi ndёr vete gjuhёt e mia, si me magji. U ndesha edhe me poezinё etre poeteve tё brezit tim Ardita Jatru, Enkeleda Ristani dhe Eli Krasniqi,qё nuk e dija se ekzistonin. Poezia e tyre ishte e atij lloji qё mё pёlqente, pa naze, pa lajle, pa hyjnizime ndjenjash femёrore. Poezi ku gruaja ёshtё njeri, jo ndonjё qenie mistike e krijuar pёr hatёr tё ndjenjave tё dikujt. Nuk e dija se edhe nё shqip, mё nё fund, po shkruhej njё poezi e tillё. Mё tej fillova tё komunikoja nё facebook me miqtё e fёmijёrisё tё cilёve u dukej çudi qё ekzistonte njё Entelё qё nuk shkruante poezi. Kjo ma kujtonte atё ndjesinё e mrekullueshme tё tё shkruarit. Sё fundmi, befas, kisha mё shumё kohё pёr veten: pёr herё tё parё pas kaq vitesh askush nuk qante pse unё dilja nga dhoma. Domethёnё ishin krijuar tё gjitha kushtet pёr tё zgjuar Borёbardhёn.

-Poezia juaj ende nuk ka marrë përmasën brenda Shqipërisë, që të paktën t’ju lidhin emrin me letërsinë e këtushme. Çfarë ndjen?

Mendoj se ёshtё krejt normale, unё jam vonё pёr tё bёrё “karrierё letrare”, nё moshёn time 45-vjeçare poetёt kanё me dhjetëra libra. Por letёrsinё, sidoqoftё, nuk e bёjnё emrat. Letёrsia ёshtё shpirt i lirё, e vendos vetё se kё do marrё nё gjirin e vet. Nёse i duket interesante, dikur ndoshta e merr edhe poezinё time. Por letёrsia do kohё pёr tё vendosur, autorёt udhёtojnё nё kohё horizontale, kurse letёrsia nё kohё vertikale. Njё jetё njeriu, njё brez, nuk ёshtё asgjё pёr tё.

-Është një temë aktuale, ajo çfarë shqetëson sot Evropën, emigrimi. Ne, mund t’ju pyesim si poete që tashmë jeton në një “paqe” me këtë fakt. Si mundet krijimi të hyjë në subkoshiencën e një mendjeje që nuk ndodhet aty, në vendin për të cilin flet?Pse ka gjurmë aq të fortë të qenit një krijuese që ka emigruar, çfarë është shtëpia në këto kontekste.

Emigranti e mbart vendin e vet me vete. Poezitё e mia janё njё tregim i vendit tim, sepse ato janё njё tregim i imi, i asaj qё jam. Unё jam vendi im.Adrian Paci e ka një vepёr ku njё njeri lakuriq mbart mbi shpinё, tё lidhur me litarё, njё çati. Ende nuk e kam parё diku njё imazh qё e tregon me kaq vёrtetёsi pёrjetimin e emigrantit. Ajo çatia ёshtё barrё, sepse njeriu i Pacit shkon kёrrusur nga pesha e saj. Por njёkohёsisht mbrojtje, ёshtё strukje nё shtёpi. Dhe mbi tё gjitha ёshtё identitet. Njeriu, sado i lirё tё jetё, e ka tё vёshtirё ta ndёrtojё identitetin e vet nё ajёr, pa u lidhur me litarё pёr diçka qё e mban pёr tё mos u rrёzuar nё honet e kёsaj bote. Edhe fluturimi ka nevojё pёr njё taban nga tё marrё hov. Dhe njeriu qё lёviz, qё ikёn, ёshtё mё i rrezikuar, ndihet mё i kёrcёnuar nga mospёrkitja.Ata litarёt mandej mund tё jenё rrёnjё pёrkatёsie, vargonj kufizues a liana xhungle qё tё ndihmojnё tё fluturosh mbi pengesa.

-Çfarë e bën magjepsese kujtesën?

E kaluara ёshtё njё humbje e pёrditshme. Çdo ditё qё kalon, çdo çast i lumtur a i trishtuar qё kalon, humb. Dhe kjo humbje ёshtё shumё e dhimbshme. Po tё mos ishte kujtesa do tё ishte njё humbje e papёrballueshme pёr vetёdijen e njeriut. Mendoje tё jetosh duke e ditur gjithё kohёn se po humb dalngadalё atё qё po jeton, po shkon drejt vdekjes. Dhe sa mё e qetё tё jetё jeta, dmth kur ёshtё e siguruar mbijetesa, aq mё e pranishme ёshtё ajo vetёdije. Por kujtesa na mban gjallё, na jep idenё e vazhdimёsisё, na i jep jetёs kuptim. Ne vdesim por kemi jetuar, ashtu si kanё jetuar tё tjerё para nesh dhe do jetojnё tё tjerё pas nesh. Dhe sa mё gjatё jeton, aq mё tё rёndёsishme bёhen kujtimet. Sa mё e shkurtёr bёhet koha qё ke pёrpara, aq mё e rёndёsishme bёhet koha qё ke lёnё prapa. Vazhdimёsia e bёn jetёn tё mos duket e kotё. Kёtu gjindet edhe arsyeja e besimeve fetare, mendoj. Ёshtё ngushёlluese dhe paqtuese tё besosh se e gjithё kjo humbje e ka njё kuptim, se ka njё forcё gjithёpёrfshirёse qё na mban dhe pёrmban. Nё kёtё kuptim besimi fetar ёshtё njё kujtesё mё vete, njё forcё mbёshtetёse pozitive qё na ndihmon ta mbajmё kёtё peshё tё madhe qё ёshtё jeta. Por mandej njeriu siç duket e ka njё prirje tё brendshme pёr pushtet dhe sapo e gjen njё burim force diku, mundohet ta pёrdorё pёr tё nёnshtruar tё tjerёt dhe kёshtu tё ngrejё veten. Kёto rregullat dhe kushtёzimet e jetёs sё pёrditshme, pёr shembull, qё nё pjesёn mё tё madhe kanё tё bёjnё me kushtёzimin e jetёs sё grave nё veçanti, por edhe tё njeriut nё pergjithёsi, nuk mё duken aspak hyjnore, por krejt njerёzore, shprehje e njё dёshirё pёr pushtet. Dhe pushteti e ka kujtesёn e fortё.

-Sendet janë mbizotëruese në krijimet e tua, natyra pothuaj mungon. Pse kjo marrëdhënieve kaq “materiale”, ç’janë këto steriotipe që ngre njeriu, shpesh me të cilat lidh jetën, njerëzit, vendin, shtëpinë…apo jo?

Unё kam shumё natyrё nё poezi, mendoj, por ёshtё e vёrtetё se natyra ”ime” ёshtё e sendёrzuar a e materializuar. Unё do ta quaja e pёrbrendёsuar. Nganjёherё mё duket se e kam kapёrdirё tё gjithё botёn dhe se po e nxjerr pak nga pak tё mbllaçitur, siç bёjnё zogjtё me ushqimin e tё vegjёlve tё tyre.Ёshtё njё poemё nё libёr ”Kandёrr”, ku çdo kandёrr/andёrr ёshtё njё personazh mё vete. Aty nuk ka metamorfozё, por pёrbrendёsim. Ose ”Kanga e guackave”, ku çdo guackё mё tregon historinё e saj. Qё mund tё ishte e imja a e lexuesit. Njё iluzion poetik.

-Poezita e tua, janë si jeta e përditshme. Përshkruani në natyrshmëri ngjarjen, një proçes kaq afër frymës, kaq afër lëvizjes, kaq afër melodisë që shoqëron njeriun kur gëzohet, kur trishtohet, kur e merr malli, kur hesht…Këto na duken sikur nga kthejnë në “rilindjen” e famshme, kur poetët thjesht u ngjanin mallit, kujtimeve…ndodh kështu apo jo, pse ky dimension tek ju, çfarë po përpiqeni përmes këtyre ndjeshmërive të thoni?

Unё vetёm po pёrpiqem tё lexoj veten, sepse vetja po pёrpiqet tё mё thotё diçka. Dhe kjo nuk ёshtё ndonjё risi, mbas tё dyzetave shumica e njerёzve zgjohen dhe kuptojnё se kanё kaluar kaq kohё nё funksion tё tё tjerёve dhe se ёshtё koha tё dёgjojnё veten, sa nuk ёshtё vonё. Unё, pёr shkak tё ndёrprerjes sё tё shkruarit, kam kaluar direkt nga poezia ime rinore nё poezinё time tё pjekur. Kur shkruan nё rini, je e interesuar pёr perspektivёn e madhe, bagazhi yt ёshtё shumё i vogёl por joshja pёr tё “udhёtuar” larg, pёr t’u thelluar nё tё panjohurёn, pёr tё abstraguar ёshtё shumё e fortё. Dhe talentet e mёdha vёrehen gjithnjё nё moshёn e rinisё, sepse kanё forcё abstraguese, krijojnё botёn nga asgjёja. Kur shkruan si e rritur perspektiva ndryshon. Bagazhi ёshtё i madh dhe ti e di tashmё se bagazhi yt ёshtё i vetmi ku mund tё thellohesh. Siç gёrmon Mary Poppins nё çantёn e vet. Edhe abstragimi mё gjenial tё risjell nё bagazhin tёnd fillestar. Ajo qё ёshtё afёr njeriut bёhet mё interesante se sa ajo qё gjindet larg.Ta ndiesh deri nё fund praninё e ngjarjes ndёrsa po ndodh, ёshtё sfidё e rritjes. Rinia nuk ia sheh fundin tunelit, kurse pjekuria po.

-Ju jeni pedagoge, keni investuar në botën akademike në Suedi. Ç’ka qenë kjo ambicje, si ishte kjo rrugë për ju?Po ashtu jeni e lidhur me botën italianistike, keni një studim. Mund të na flisni për të, çfarë përmban?

Kur u largova nga Shqipёria isha gati 27 vjeçe dhe nuk kisha bёrё kurrё punё tjetёr pёrveçse pedagoge letёrsie. Kёtu mandej, si shumica e emigrantёve ndoshta, m’u desh t’ia nis edhe njё herё nga fillimi, nga provimet e gjimnazit. Ta rindёrtosh jetёn tёnde ёshtё e mundimshme, sidomos sepse njёkohёsisht u bёra edhe me fёmijё. Kam harruar si ёshtё tё flesh mё shumё se 4 orё natёn. Por unё kam pёrfituar shumё nga ristudimet e mia pёr tё lexuar, pёr tё njohur letёrsinё bashkёkohore, pёr t’iu pёrkushtuar njё fushe tё re, gjuhёsisё italiane. Studimi qё pёrmendni ёshtё punimi im i dizertacionit i para njё viti, qё ёshtё plotёsimi i premtimit qё i dhashё t’im eti kur ika nga Shqipёria dhe ndёrpreva planet pёr njё dizertacion atje.Nё Shqipёri kisha ndёr mend tё shkruaja pёr Koliqin dhe poezinё italiane, kёtu studioj se si ndryshimet sociolinguistike tё italishtes sё sotme hyjnё nё gjuhёn italiane si gjuhё e huaj.

-Keni menduar rikthimin në Shqipëri, ndonëse keni ndërtuar familjen, jetën atje?

Njё ndёr ndjenjat mё tё trishtueshme pёr njё emigrant ёshtё kur e kupton se rruga e mёrgimit ёshtё njё rrugё pa kthim. Patjetёr qё mund tё kthehesh, Shqipёria nuk ёshtё nё luftё, por nё momentin kur ikёn nisin paralelisht edhe dy procese tё pakthyeshme. Sё pari ti ndryshon vetё, nuk je mё ajo qё ike. Njё dimension i ri bёhet pjesё e vetes tёnde, unё e quaj dimensioni i dritares. Ёshtё ai dimension qё nё njё moment tё caktuar tё jetёs tёnde tё rritur ta ndalon rrjedhёn normale, tё kthen nё fёmijё qё s’mund tё shprehet siç duhet dhe tё vendos nё dritare si kundruese. Gjatё kёsaj periudhe, qё mund tё zgjasё edhe me vite, derisa integrohesh nё shoqёrinё e re me gjuhёn e vendit, derisa gjen njё punё qё tё pёrshtatet, miq, partner, etj. kundron jetёn pёrreth, veten tёnde, pa mundur tё zbresёsh nё rrugё. Nga dritarja gjithçka ka njё pamje tjetёr. Nuk je ende aty, tek jeta e vёrtetё qё nё tё mirё a nё tё keq shkon pёrpara. Kjo tё ndryshon si njeri, kёrkon shumё forcё karakteri pёr ta pёrjetuar pozitivisht.Kur mё nё fund inkubatori i dritares mbaron, nёse mbaron sepse shumё e kalojnё gjithё jetёn nё dritare, nuk je mё ajo qё ishe mё pёrpara. Kurse procesi i dytё ёshtё ndryshimi i vendit nga ike. Njerёzit, situatat, gjuha, gjithçka ndryshon gjithё kohёn. Kurse pёr ty vendi jot fosilizohet nё atё vend qё ishte kur ti ike. Dhe mendoj se nuk ka rёndёsi nёse shkon shpesh apo rrallё atje. Ky fosilizim ёshtё fenomen i gjithёvlefshёm. Dhe zhgёnjimi ёshtё i pashmangshёm, sepse sa herё kthehesh ti kёrkon atё dashurinё e hershme. Mund tё jetё edhe gёzim, kur vёren se gjёrat pёrmirёsohen, por pa ty ama. Largёsia tё jep edhe njё favor, sepse nga largёsia i sheh mё mirё disa fenomene. Por ne nuk na pёlqen qё njё shqiptar t’i kuptojё mё mirё gjёrat tona, prandaj shumicёs sё emigrantёve u thonё: “eh, ku di ti ç’bёhet kёtu, kollaj tё gjykosh nga larg, erdhёn kёta tё na japin mend, etj”. Dhe ёshtё e vёrtetё, ёshtё kollaj tё gjykosh nga larg, nё tё gjitha kuptimet.

-Sa e njihni atmosferën letrare në Shqipëri, kë lexoni?

Lexoj gjithçka qё mund tё siguroj, ndjek edhe rekomandimet e miqve dhe mediave.Pёr fat tё mirё tani nё epokёn e internetit mund tё porositёsh shumicёn e botimeve. Ndjesia qё kam ёshtё se kemi stilistё shumё tё mirё por mbizotёron njё ftohtёsi e madhe, tё mpihen dhёmbёt duke lexuar. Proza ka ngrirё. Kemi njё traditё relativisht tё gjatё tё mospёrjetimit, atё tё realizmit socialist, me njё letёrsi qё i ruhej burgut. Çdo botim ishte i shёnuar nga frika ndaj sё vёrtetёs, mungesa e guximit, kёrcёnimi i vazhdueshёm. Njё situatё e tillё i mёsonte krijuesit tё distancoheshin emocionalisht nga vetja dhe tё shndёrroheshin nё kronikanё. Kjo mё duket se na ka mёsuar me estetikёn e njё ndjeshmёrie prej qelqi. Dhe, ngaqё postmodernizmin e kemi mёsuar me ngut, ndoshta pёrjetimi i vёrtetё ngatёrrohet me realizmin. Por pёrjetimi i vёrtetё, ai qё i jep gjak letёrsisё, mund tё shprehet edhe me estetikёn postmoderniste.Ky tёhuajёzim nga pёrjetimi e largon lexuesin nga autori, lexuesi e ndien kur romani ёshtё mё shumё reflektim leximesh sesa reflektim i vetvetes. Ka shumё piklime nёpёr qelqe, duhet dikush t’i thyejё xhamat dhe tё çajё damarёt e vet me to. Tё rrjedhё pak gjak i ngrohtё nё venat e letёrsisё tonё, dikush qё rrnon pёr me tregue. Por ka autorё tё rinj tё talentuar qё ndoshta e thyejnё atё mur akulli qё kemi ngritur mes vetes dhe pёrjetimit. Letёrsia shqiptare e pёrtej kufirit, pёr shembull, e ka kёtё vlim tё brendshёm.

-Të kemi ndjekur në një përpjekje estetike për të thënë ç’është poezia, kur shkruhet, kur ajo është e tillë. A mendoni se poezia ka nevojë për teori, apo tani në këto kushte kur shkruajnë të gjithë, kur të gjithë “ndjehen” poetë është mirë të kujtojmë parakushtin estetik të saj?

Kam pёrshtypjen se tё gjithё mund tё shkruajnё poezi, nё njё farё mёnyre. Cilёsia mandej ёshtё gjё tjetёr.Unё pёr vete kam tre kute pёr ta vlerёsuar poezinё e mirё. Kuti i gjuhёs dhe ritmit poetik ёshtё i pari dhe shpesh vlerёsimi ynё ndalet kёtu. Mjafton tё lexojmё njё poezi me metafora interesante dhe na duket e mirё.Poezia shqiptare ёshtё e mbushur me metafora tё bukura, por kjo ёshtё mё shumё meritё e shqipes se sa e talentit tё poetёve. Dhuntia e metaforave mund tё jetё edhe njё zejё jo shumё e vёshtirё pёr t’u mёsuar, mjafton pak frymёzim i zakonshёm jetёsor, pak lexime dhe, voilà, del poezi. Prandaj edhe kemi kaq shumё poetё tashti, sepse tё gjithё mund tё shkruajnё nё facebook, pёr shembull. Tё gjithё janё fotografё se kanё celularё. Po ta dinin pianon tё gjithё, tё gjithё do bёheshin nga pak kompozitorё. Kurset e pikturёs janё tё mbushura me piktorё. E pse jo? Arti nuk ёshtё aq ekskluziv, mund tё jetё edhe amator, por kushtet e artit tё mirё janё ekskluzive. Poezia amatore nё fakt nuk ёshtё “e rrezikshme”, ajo veç engledis veten dhe miqtё e vet me lexim hovesh. Poezia mediokre, nga ana tjetёr, e ka metaforёn qёllim mё vete dhe kjo e zhdjerg poezinё. Poezia e mirё ёshtё mё shumё se metaforё, shkon pёrtej. Metafora nuk ёshtё qёllimi, ёshtё mjeti. Mjeti me tё cilin shprehet ndjeshmёria e poetit ndaj gjendjes njerёzore. Njё poet i vёrtetё e ndien si njё tel violine gjithçka qё i ndodh njeriut dhe e tingёllon atё. Sa mё e hollё ndjeshmёria, aq mё e mirё poezia. Kur e lexon atё poezi, tё duket a thua se poeti tё njeh, ta ka lexuar shpirtin, ёshtё bёrё njё me ty. Ose tё jep njё ndjesi gati profetike a epifanike.Por edhe kuti i ndjeshmёrisё nuk mё mjafton pёr ta pёrkufizuar poezinё e mirё, edhe pse ёshtё shumё i rёndёsishёm. Kuti i tretё ёshtё ajo qё mund ta quaj zemra e madhe. Arti i vёrtetё e ka zemrёn e madhe dhe e pranon njeriun ashtu siç ёshtё. Nuk gjykon, nuk pёrpiqet tё tё japё mend a tё tё mёsojё a tё tregojё sa tё zot e ka tё zotin. Poezia e mirё tё pёrfshin, tё ndriçon, tё frymёzon, tё kёnaq, tё mёson tё bukurёn, tё bёn edhe ty si lexues pjesё tё saj. Poezia e mirё ёshtё njё fenomen pjellor, qё nuk mbaron kur e takon mendjen e lexuesit, pёrkundrazi shtohet duke bёrё dashuri, ёshtё farё qё mbillet. Ndryshe nga poezia mediokre qё ёshtё zemёrngushtё, nuk mbjell, por masturbohet.

-I përkisni një brezi të fillim ’90-ës, çfarë ka qenë për ju kjo periudhë sa i takon leximeve, njohjes me botën tjetër, hapjes së vendit..si e keni perceptuar atë kohë, gjurma?

Ngjarja mё e madhe pёr formimin tim nё ato vite ishte njohja e poezisё hermetike italiane nёpёrmjet Zef Zorbёs. Kopjoja me dorё vёllime tё tёra tё kёsaj poezie, nuk doja tё mё humbiste asnjё varg. Kjo e ndryshoi krejt mёnyrёn si e konceptoja poezinё. Mandej njohja me poezinё e vetё Zorbёs, Camajt dhe Rreshpjes. Njё ndjesi tё tillё epifanike e kam provuar shumё vite mё vonё nё Suedi, kur njoha poezinё e Silvia Plath, Edith Södergran dhe Anne Sexton.

-Ky është libri juaj i parë, pse tek një botues, “Adonis” që nuk “ofron garanci” për lexuesit, meqë është një emër i panjohur në treg?

Ёshtё libri i dytё nё fakt, i pari u pat botuar nё Shkodёr para 20 vjetёsh, nga shtёpia botuese “At Gjergj Fishta” e Stefan Çapalikut. “Adonis” tani sepse vetёm botuesi Aqif Hysa ma pranoi librin. Nuk doja ta botoja me lekёt e mi, sepse njё ndёr kёnaqёsitё e botimit ёshtё se dikush beson kaq shumё nё poezinё tёnde sa rrezikon lekёt e vet. Dhe ai e mori pёrsipёr. Dhe e falenderoj pёr kёtё. Aty kam mbledhur njё pjesё tё poezive nga 2014 dhe pjesa e parё e 2015.

-Pse në Shqipëri këtë botim, dhe jo fjala vjen në Suedi, ku ju keni dhe njohjen akademike tashmë?

Sepse mё mjafton qё jam mёrgimtare vetё, librin tё paktёn e doja vendali.

-Keni sjellë edhe një përkthim, çfarë është ky libër? Pse koha juaj edhe për të përkthyer?

Po, sapo ka dalё nga shtypi pёrkthimi im i romanit “Long John Silver”, shkruar nga Björn Larsson, ёshtё historia e piratit tё famshёm tё “Ishulli i thesarit”. Mё pёlqen shumё Larsson, ёshtё akademik i njohur nё Suedi, por shkruan shumё thjesht, si tё ishte njeri i zakonshёm. Por brenda asaj thjeshtёsie ka shumё nivele, qё vetёm njё lexues i stёrvitur mund t’i dallojё. Gajasesh duke e lexuar, ndёrsa njёkohёsisht tё ngrihen qimet e kokёs nga pёrshkrimet pa dorashka dhe, ndёrkohё, njё mendim filozofik tё mbёrrin me vela tё hapura. U josha mandej ta pёrkthej romanin, sepse propozimi mё erdhi nga njё shtёpi e vogёl botuese nё Prishtinё, PA, qё e respektoj shumё sepse boton pak por saktё.

(Kjo intervistë është në kuadër të projektit “Udha e Shkronjave”)



KATËR SPROVAT

Sprova e zjarrit
a e ke provu me e zhytë dorën në flakë

me e kapë drunin që digjet ngadalë

me ia shkërmoqë prushin me gishta

mandej me e shtrëngu në pëllambë

dhe me ia ndi erën lëkurës që përcëllohet

ulurimën mishit që shkrumbohet

të fikunin e gjakut që përthahet në vena

me ia ndi shkrimjen

kocit që përpihet deri në palcë

a e ke provu?



a dhemb?



Sprova e ujit
a e ke provu me e shpuplu me gishta

borën mbi detin e ngrimë

me e shkërmoqë shtresën e hollë të akullit

mandej me e zhytë dorën thellë në ujin e ftohtë

dhe me ia ndi mpimjen lëkurës që mavijoset

kuisjen mishit që tkurret

të fikunin gjakut që ngurtësohet në vena

me ia ndi kërcitjen

kocit që kriset deri në palcë

a e ke provu?



a dhemb?



III. Sprova e ajrit

a e ke provu me e tundë dorën në lamtumirë

me i zgjatë gishtat në ajër ngadalë

me e mbushë pëllambën me erë

mandej me e lanë me të përshku

dhe me ia ndi zhuritjen lëkurës që flladitet

mallin mishit që bjen për thonjsh

të fikunin gjakut që ik teposhtë

me ia ndi dobësinë

kocit që mpaket deri në palcë

a e ke provu?



a dhemb?



Sprova e dheut
a e ke provu me e gërmu me gishta

dheun e e ngurtë në pranverë

me e gërry me thonj shtresën e parë

mandej me e hapë një gropë thellë e ma thellë

dhe me ia ndi djegien lëkurës që çahet

shkërmoqjen mishit që copëtohet

të fikunin gjakut që derdhet prej venash

me ia ndi braktisjen

kocit që varroset deri në palcë

a e ke provu?



a dhemb?



Bio

1971- Lind në Shkodër

1989- Mbaron Shkollën e Muzikës “Prenkë Jakova”, dega violinë

1989- 1993- Dega gjuhë-letërsi, Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër

1993 – 1998- Asistente pedagoge, Departamenti i Letërsisë, Universiteti i Shkodrës

1996- Boton librin me poezi e prozë “50 poezi dhe 5 intermexo”, Shtëpia botuese “At Gjergj Fishta”, Shkodër

1998- Transferohet në Suedi

2000 – 2006- Dega e mësuesisë, Universiteti i Uppsalës, Suedi

2014- Mbron dizertacionin në shkencat gjuhësore, Universiteti i Stokholmit.

2014- vazhdim- Pedagoge e gramatikës italiane, Universiteti i Stokholmit.

2016- Boton librin me poezi, 2014-2015, “Një grusht jete sa me vdekë” , botimet “Adonis”

Nga Entela Tabaku : Poezia dhe lexuesi: Si takimet e dashurisë

Leximi i poezisё si takim i tekstit me lexuesin/ Takimi i tekstit me lexuesin ёshtё ngjarja mё e veçantё pas vetё krijimit tё tekstit. Leximi i poezisë është çlirim i të gjitha konteksteve (tё tekstit dhe tё leximit) në një pikë të vetme: leximin. Leximi ёshtё takim dhe përtej këtij takimi asgjë tjetër nuk ka rëndësi. Është si puthja dhe reaksionet që të ngjall në trup dhe në zemër. Lexuesi dhe teksti janё pra të dy protagonistë me të drejta të barazvlefshme.



                   Nga Entela Tabaku

Leximi i një poezie është përjetim më vete. Metodat dhe perspektivat e leximit mund të jenë të ndryshme dhe secila ka vlerën e vet drejt pasurimit tё leximit. Por mua më pëlqen ai lexim qё e ka tekstin si pikёnisje dhe frymёzim, ajo lidhje ekskluzive që krijohet midis lexuesit dhe tekstit. Kontekstet kohore, biografike, shoqërore, estetike janë të gjitha të rëndësishme, por nё krahasim me rёndёsinё e tekstit nё vetvete mё ngjajnё mё shumё me kotece se sa kontekste. Teksti vetё i ka tё pёrmbledhura tё gjitha kontekstet e veta dhe tё nisesh nga kontekstet pёr tё mbёrritur tek teksti mё duket njё zgjatje e panevojshme, dhe shumё e mёrzitshme, e rrugёs.

Takimi i tekstit me lexuesin ёshtё ngjarja mё e veçantё pas vetё krijimit tё tekstit. Leximi i poezisë është çlirim i të gjitha konteksteve (tё tekstit dhe tё leximit) në një pikë të vetme: leximin. Leximi ёshtё takim dhe përtej këtij takimi asgjë tjetër nuk ka rëndësi. Është si puthja dhe reaksionet që të ngjall në trup dhe në zemër. Lexuesi dhe teksti janё pra të dy protagonistë me të drejta të barazvlefshme.

Pakti i leximit është një pakt i heshtur midis poezisë dhe lexuesit. Poezia e di se po shkruhet për t’u lexuar. Edhe poeti më i rezervuar dhe refuzues, në momentin që i jepet shkrimit, e ka pranuar atë pakt. Përndryshe do ta mbante në mendjen e vet. Siç bënim kur ishim adoleshentë, shkonim me kryet plot me poezi që refuzonim t’i shkruanim. Poezia që shkruhet shkon pashmangshmërisht drejt leximit, si shprehja e dashurisë shkon drejt puthjes. Lexuesi, nga ana tjetёr, ka idetë e veta përmbi poezinë, sidomos ka një ide të qartë se çfarë është dhe çfarë nuk është poezi, të krijuar nga tradita e leximit: jo gjithçka mund të bëhet poezi, jo çdo puthje ёshtё dashuri. Athua se poezia nuk është njerëzore, a thua se jo gjithçka njerëzore mund të bëhet poezi.

Poezia dhe lexuesi duhet tё takohen disa herё pёr t’u njohur. Si takimet e dashurisё. Nёse pas takimit tё parё nuk ke mё dёshirё tё rikthehesh, atёherё e di se nuk ishte poezi e mirё. Dhe pёr çdo takim mёson dhe ndien diçka tё re pёr poezinё dhe pёr veten. Në këtë perspektivë leximi i parë është gjithmonë një lexim i së dukshmes, i sipёrfaqes: tema (për çfarë flet poezia) dhe gjuha poetike (çfarë e mban një poezi në këmbë figurativisht, cilat janë metaforat, gjetjet). Në këtë lexim vihet re edhe si të bën të ndihesh kjo poezi. A të hyn në gjak, a të flet ty apo ta kundron botën me sytë e tjetërkujt. Nëse pas këtij leximi i ke thënë të gjitha, atëherë e di se kjo poezi ishte e këndshme. Kaq. Duke menduar se ka poezi për të cilat nuk e gjen kurrë një fjalë, si poet je i lumtur që lexuesi i pat dy fjalë për poezinë tënde. Por si lexues je i pakënaqur. I pasodisfaksionuar. Ti e di se ka më tepër, poezia e mirë të rikthen tek vetja gjithmonë, nuk mund t’i ikësh.

Leximi i dytë zakonisht nis e t’i zbulon sekretet e realizimit, ёshtё leximi i teknikёs. Shumica e poezive nuk kanë sekrete, kanë vetëm metafora. Por talenti i vërtetë nuk qëndron në metaforat. Mendja e njeriut është një prehër i pafund metaforash. Talenti i vërtetë qëndron në krijimin, shpesh spontan, të një ndërthurjeje metaforash, gjendjesh dhe emocionesh që e rishpikin poezinë në mendjen e lexuesit. Lexuesi e gjen veten duke zbërthyer teknikën e poezisë njëkohësisht që zbërthen veten. Në këtë pikë poezia duhet lexuar me zë të lartë.

Ky lexim i poezisë së mirë e çon pashmangshëm lexuesin tek leximi i tretë, leximi i mendimit. Sepse poezia nuk është vetëm teknikë dhe fjalë. Poezia është mendim. Poetët e talentuar mbjellin mendime dhe përjetime tek ne. Gjatë leximit të tretë zhvillohet një fill mendimi që mund ta quajmё leximi filozofik.

Në leximin e katërt lexuesi e njeh mirë poezinë, tashmë. Nëse ka mbërritur deri këtu e do këtë poezi, e dashuron. Për temën, gjuhën poetike, për mjeshtërinë e realizimit, për fillin e mendimit, por sidomos sepse në leximin e katërt ka për ta ndier poezinë deri në fund, ka për t’ia ndier dehjen, magjinë, do të jetë a thua se e ka shkruar vetë. Leximi i katёrt ёshtё magjik dhe shume personal, ёshtё leximi i vetes.

Leximi i poezisë “Fustani”

”Fustani”

Ardita Jatru

Nëna ime kishte vetëm një fustan

e lante natën dhe e thante pranë furnelës

Ditën e vishte me aromë të re

Nuk e pyeta asnjëherë pse nuk blinte një të dytë

Nuk deshta të kishte një të dytë

Unë ashtu e njoha

me fustanin lule rozë,

deri te gjunjët.

Kur bleu një këmishë mëndafshi të verdhë

e preva copash natën me gërshërë

dhe mbusha xhepat.

Nëna heshti dy ditë

e unë gëzohesha nga brenda

që ajo vishte prapë të njëjtin fustan

dhe i përsërisja vetes,

sa dua t’i ngjaj.

Tani kam filluar të kuptoj nënën.

Pikëpyetjet e atëhershme i zgjidha,

nga dalin ofshamat

kam filluar të kuptoj

dhe vetëm pse copëtohej,

pse luftonte vetëm.

Fundja pse duhet të kishte një fustan.

Për të gjitha këto, kuptoj një gjë,

rritem dhe i ngjaj asaj

por me fustane të ndryshme

luftoj vetë i dytë

dhe stinët e mia thinjen para pasqyrës.

(Marrë nga vëllimi me poezi ’66 kg vetmi’ Tiranë 2015)

Leximi i parë (leximi i sipërfaqes)

Poezia për nënën është një poezi që nuk resht kurrë së shkruari. Himnizimi i figurës së saj duket sikur është një nevojë e brendshme që na kap të gjithëve një ditë. Por kjo nuk është një poezi e zakonshme për nënën, e mbushur me fjalë të mëdha dhe metafora të shkëlqyeshme që më shumë hedhin dritë mbi birin se sa mbi vetë nënën. Himnizimi i figurës së saj i besohet një rrëfimi të thjeshtë të një historie në thelb tragjike të një nëne të varfër që ka vetëm një fustan. Historia e një nëne të heshtur që lufton vetëm, e mbështjellë në këtë fustan me lule rozë, që i mbërrin deri te gjunjët. Fustanin që lahet në mbrëmje, thahet mbi furnelë dhe vishet në mëngjes me aromë të re. Përbri i qëndron një vajzë e vogël për të cilën fustani dhe e ëma janë një. Vajzën e vogël që dëshiron të jetë si e ëma, që e dëshiron ta veshë vetë atë fustan, që për lojalitet ndaj kësaj dashurie pret me gërshërë këmishën e verdhë. Poezia mbahet mend për thjeshtësinë e vet. E gjithë poezia ka në sipërfaqe vetëm një metaforë: stinët e mia thinjen. Dhe kjo nuk është ndonjë gjetje që të lë pa frymë. Ajo që të lë pa frymë është pikërisht thjeshtësia me të cilën rrëfehet një fat kaq tragjik, një rrëfim që i ngjan përditshmërisë së kësaj gruaje. Një thjeshtësi që me siguri e tremb atë që pret shkëlqim nga poezia, që pret thirrjen “më shih, më shih sa poetike jam!” Kjo poezi duket kaq indiferente, e lidhur për atë përditshmëri kaq të zakonshme që e njohim të gjithë. Dhe kjo është forca e saj, ndjeshmëria ndaj së vërtetës dhe aftësia për t’u jehuar në përvojën e lexuesit. Në kryet e lexuesit shfaqet padashje fustani i nënës së vet (a ndoshta këpucët, modeli i flokëve).

Leximi i dytë (leximi i teknikës)

Kjo është ndër poezitë tipike të thjeshta që të duket se t’i ka thënë të gjitha me leximin e parë. I ngjan atyre ndeshjeve të tenisit në tv. A e keni parasysh publikun si e sjell kryet automatikisht, të gjithë përnjëherësh, andej nga shkon topi? Fap fup topi, majtas-djathtas krenat. Kështu edhe lexuesi me këtë poezi. Ulet në tribunën e publikut dhe sheh një ndeshje tenisi. Veta e tretë dhe veta e parë luajnë tenis. Ritmi është i ngjeshur, edhe në ajër ndihet lëvizja e krenave dhe përplasja e raketës për top fap fup, fap, fup. Veta e tretë gjuan fap:

Nëna ime kishte vetëm një fustan.

Veta e parë e kthen fup:

Nuk e pyeta asnjëherë pse nuk blinte një të dytë

Fap: Kur bleu një këmishë mëndafshi të verdhë

Fup: e preva copash me gërshërë dhe mbusha xhepat

Fap: Nëna heshti dy ditë

Fup: unë gëzohesha nga brenda

që ajo vishte të njëjtin fustan

Rezultati ёshtё Game 1 për vajzën.

Në pjesën e dytë loja ka ndryshuar karakter. Nuk kemi më lojë një kundër një. Përbri vajzës qëndron tashmë vetja e rritur. Edhe përbri nënës është shfaqur një figurë tjetër. Tashti publiku e kupton se ajo veta e tretë e mëparshme s’ishte veçse një fustan pa fytyrë, pa zë, s’kishte veçse ca lule rozë, aromë dhe gjatësi. Përbri tashmë shfaqet gruaja. Ajo që lufton vetëm. Fustani luan përballë vajzës së vogël, ata e vazhdojnë lojën si më parë, veçse tashmë ka kaluar në sfond, fap fup, fap fup. Publiku e di përmendësh lojën e tyre, sepse e njeh, është e njëjta lojë për të gjithë. Por gruaja-nënë (veta e tretë) qëndron përballë vajzës-grua (veta e parë). Por këto të dyja nuk luajnë, janë si dy lojtare që nuk kanë më dëshirë të garojnë. Ato veçse vështrohen. Disa të publikut nuk e kanë kuptuar ende dhe vazhdojnë të lëvizin krenat majtas-djathtas, djathtas-majtas duke ndjekur topin. Të tjerë janë ndalur dhe shohin lojën pa raketa të figurave të reja. Vajza e rritur luan në njё kohё progresive qё ndihet shumё e tashme, në kohën e rritur (edhe përjetimi i së kryerës “i zgjidha” ndihet i tashëm), kurse nëna në kohën e pakryer, është një lojë në kohë, një lojë e pamundur

Vajza: Tani kam filluar ta kuptoj nënën

Nёna: vetëm pse copëtohej

pse luftonte vetëm

pse duhej të kishte një fustan

Vajza: rritem dhe i ngjaj asaj

luftoj vetë i dytë

Dhe atëherë, STOP!, a i shikon katër figurat në fushë?

Vajza e vogël përballë fustanit me lule rozë. Edhe përkrah vajzës qëndron një fustan, veçse ky ndërron pamje gjithë kohën (i ngjaj asaj por me fustane të ndryshme), vetja e rritur e gruas është pasqyrimi i figurës diagonal. Përballë qëndron figura e nënës, e vërteta, ajo që lufton vetëm. Gati pres që përbri t’i shfaqet brezi i tretë, një vajzë tjetër e vogël që luan tenis me fustanin/et e heshtur/a fap fup fap fup. Atmosfera është shumë e tensionuar, një poezi qaramane do t’ia kishte plasur vajit përballë pamundësisë së kësaj loje, por jo kjo poezi. Kontrolli dhe përmbajtja janë totale. Kjo poezi nuk qan. Është më e fortë se kaq. Poezia luan me lexuesin, loja e vërtetë është midis ndjenjave të vetë lexuesit dhe tekstit. Vargu i fundit shfaq një pasqyrë gjigante dhe publiku e kupton, më në fund, se loja që po ndiqte s’ishte veçse pasqyrim i asaj që po ndodhte në tribunë. Të gjithë janë lojtarë në lojën e rritjes, me fustanë a pa fustanë.

Leximi i tretë (leximi i mendimit)

Kjo për mua është poezia e rritjes dhe e identifikimit. Fustani s’është veçse një justifikim, një petk i jashtëm, për të treguar procesin e rritjes së një vajze. E njëjta dramë zhvillohet edhe mes vetes së rritur me shumë fustanë dhe vajzës së vet. Dhe kështu brez pas brezi, vetëm fustanët ndryshojnë: bërja e gruas ndjek gjithmonë të njëjtën rrugë në shoqëritë tona, vajza sheh nënën dhe bëhet si ajo, pashmangshmërisht. Nëna hesht (nëna heshti dy ditë), vajza hesht (nuk e pyeta asnjëherë). Vajza dëshiron t’i ngjajë së ëmës, është dashuria më e lartë kjo, por me një kusht të tmerrshëm: nënës nuk i lejohet të ndryshojë rolin e vet, i lejohet vetëm të plaket, por kurrsesi të mos luftojë e të mos copëtohet në rolin e vet. Në mos këmisha e verdhë do të ishte diçka tjetër që do pritej me gërshërë, mund të ishte prishja e darkës së nënës me të dashurin, ose prishja e takimit me shoqet, gjithçka e re që mund t’ia tërhiqte vëmendjen nënës nga vajza dhe t’ia ndryshonte rolin, ta kthente në një grua me nevojat e veta, me luftën e vet kundër varfërisë që nuk e lejon të blejë një fustan të ri, nga njëra anë, por edhe me rolin e saj si nënë, gjithmonë nënë, kurrë më grua. Dhe nëna nuk ka të dytë përveçse në veten tënde (luftoj vetë i dytë).

Leximi i katërt (leximi i vetes)

Fustani i nënës time ishte i zi me lule të mëdha rozë dhe bojëqielli. Një herë e dogji duke e hekurosur dhe u detyrua t’ia hiqte prerjen e gjerë dhe ta ngushtonte, mandej i iku moda mëngëve me volang dhe i preu kimone. Por gjithmonë i njëjti fustan, i vetmi fustan vizitash. Lumturia ime kur u rrita dhe ajo e solli nga ana tjetër dhe e përshtati për mua. Dhe stinët e mia thinjen para pasqyrës.

Letër nga Bostoni

KENNDVESHTRIM JO REALIST NE FILMIN TURK 'FETIH 1453'

Nga Skifter Këlliçi

Boston, SHBA


Që në vitin shkollor 1949-50, kur isha nxënës i klasës së 6-të,  nga mësimi  i historisë së Mesjetës, Ve$ te tjerash  mbaj mend këto  data: pushtimin  e Kostandinopolit  nga pushtuesit otomanë dhe rënien e perandorisë bizantine, më 1453, vdekjen  e Gjergj Kastriotit , Skëndërbeu, më 1468, rënien e Krujës në duart e pushtuesve turq, të prira nga sulltan Mehmeti II, më 1478 dhe zbulimin i Amerikës nga Kristofor Kolombi, më 1492.
Me kalimin e viteve,  tashmë  student i fakultetit gjuhë letërsi të UT-së, po  në lëndën e Historisë së Mesjetës, mësova edhe fakte të tjera rreth pushtimit të Kostandinopolit dhe pastaj Bizantit, trojet e të cilit  morën pastaj emrin Turqi, e cila me pushtime të viseve të tjera të Azisë, Afrikës dhe Ballkanit nga sulltan Mehmeti II, biri i tij, Bajaziti, dhe sulltanëve të tjerë pas tyre, u quajt  Perandoria  Otomane. Dhe tëra këto m’u rikujtuan kur rastësisht në një kanal televiziv kosovar pashë filmin turk
‘Fetih 1453’, prodhim i vitit 2012, që i kushtohet pikërisht  rrethimit dhe pushtimit të Kostandinopolit nga ushtria dhe flota detare otomane, të drejtuara nga sulltan Mehmeti II, pra nga ky ‘fetih’, që në turqisht do të thotë pushtues.
Logjikisht  një film i tillë duhej të kishte si synim herozmin e ushtrisë bizantime dhe banorëve të Kostandinopolit  për të mbrojur qytetin e tyre nga hordhitë otomane që kishin ardhur dhe ishin vendosur në disa troje të Bizantit,  qysh  në shekullin e 11-të. Nga ky këndvështrim, p.sh., është realizuar filmi amerikan ’300’ ëë hymnizon mbrotjen e Spartës së lashtë nga sulmet e pushtuesve persiane, (2007) ruso- britanik  ‘Rrethimi i Lenigradit’, (2009). Në këtë film del në pah jo vetëm heroizmi i njësive të ushtrisë sovjetike, por edhe i qytetarëve të Leningradit, të cilët në kushte  skajësisht  të vështira, të krijuara edhe nga të ftohtit dhe sidomos uria, për rreth 4 vjet, (1941-44), nuk lanë këmbëushtari nazist gjerman të futej në këtë qytet.
    Për të mos u zgjatur me shembuj të tjerë kuptimplotë, po përmend me këtë rast romanin  madhor ‘Kështjella’, (1970)  të  Kadaresë, që rrëfen heroizmin e shqiptarëvë të rrethuar në Krujë nga pushtuesit otomanë dhe  ‘Shkodra e rrethueme’ (1913), të shkrimtarit  Ndoc Nikaj që i kushtohet heroizmit të banorëve të Shkodrës, cilët   më 1912-13 mbrojën qytetin e tyre nga ushtritë serbo- malazeze.
  Mirëpo nuk ndodh aspak kështu në filmin tri orësh  ‘Fetih 1453’, prodhim i kinematografisë turke të vitit  2012, me regjisor Faruk Aksain dhe skenaristë Atila Enginin dhe Irfan Saruhanin. Këndvështrimi i tyre $uditërisht është i kundërt. Ata e kanë përqendruar vemendjen  në ‘heroizmin e pashembullt të ushtrive  zulmëmadhe turke’, të prira nga sulltan Mehmeti II, të cilat pas shumë luftimesh  arrijnë të  shembin muret sado të forta që rrethonin qytetin, të vrasin edhe  perandorin Kostandin, të vërshejnë ngadhnjimtarë brenda tij dhe të fillojnë një kasaphanë të lemerishme.
Absurde dhe aspak realiste janë pamjet  e fundit të filmit.   Ato shfaqin para syve të shikuesve sulltan Mehmetin, që  takohet  me  turma banorësh të  Kostandinopolit, tashmë të pushtuar, dhe nis e u flet atyre ngrohtësisht, u premton se do t’i  lejojë që perandorin e tyre  të vrarë  ta varrosin sipas riteve  fetare ortodokse dhe  se do të lejojë gjithashtu që ata të vazhdojnë  të ushtrojnë besimin e tyre fetar. Dhe përsëri në ekran shohim fytyra banorëh që  mirëpresin premtimet e sulltanit gjakësor, madje edhe i buzëqeshin…
  Por e vërteta historike  është krejtësish tjetër. Për këtë qëllim, mjafton t’u hedhim një vështrim të shpejtë fjalorëve enciklopedikë në gjuhë të ndryshme të botës, ose të klikojmë në  ‘google’, (internet),  po në këto gjuhë fjalët ‘Rrethimi i  Kostandinopolit’.
  Po citoj me këtë rast disa radhë të marra nga  zëri “Rrethimi I Kostandinopolit’ në google, në versionet  italisht, rusisht, anglisht, që janë thuajse të njejta:
“Në mesditën  e pushtimit të Kostandinopolit  rrugët ishin të mbushura me kufoma, shtëpitë të boshatisura, sepse banorët e tyre kërkonin t’u shmangeshin vrasjeve të pamëshirshme të  pushtuesve turq, të cilët nuk mjaftoheshin me kaq, por edhe  përdhunonin gra dhe vajza, pastaj i thernin  dhe kufomat e tyre  dhe shumë e shumë  të tjerëve i ngulnin në hunj. Kronikat mesjetare dëshmojnë se u rrënuan shumë shtëpi e kisha, u dogjën libra dhe ikona… Në ato $aste në kishën e famshme të Shën Sofisë po mbahej mesha e mëngjesit, ku ishte grumbulluar një masë e madhe njerëzish, në pritje të një engjëlli,  që sipas traditës,  do të vinte   për t’i dëbuar turqit nga qyteti i tyre…Por të tërë u masakruan nga ushtarë turq që dyndën  në kishë. Të  gjitha  këto ndodhën vetëm në ditën e parë të pushtimit. Mehmeti II kishte urdhëruar që ushtarët e tij të bënin c’të mundin për tri ditë e net në Kostandinopol. Por, duke parë krimet e papërfytyrueshme që po kryeheshin prëj tyre, dha urdhër  që këto vandalzma   të ndërpriteshin,  sepse, ndryshe, qyteti do të rrafshohej prej tyre…Që atë mbrëmje dha urdhër gjithashtu që që kisha e Shën Sofisë të mos rrënohej dhe  të shndërrohej  në xhami’.
Kjo është e vërteta e fundit të llahtarshëm të Kostandinopolit dhe banorëve të tij dhe jo sajimet që na ofrojnë krijuesit e filmit, duke na e paraqitur sulltan Mehmetin kaq fisnik dhe bujar ndaj popullsisë së pambrojur të këtij qyteti. Dhe për  cilindo qytetar të  një vendi që ka qenë  i pushtuar nga $do lloj pushtuesi dhe ve$anërisht për ne shqiptarët, që kemi vuajtur prej gati pesë shekujsh  nga pushtuesit barbarë otomanë, dëshmitë e mësipërme historike nuk janë aspak të $uditshme. Aq më tepër, që  pikërisht këtë  sulltan, me ndoshta dhe me një pjesë të mirë të po këtyre  ushtarëve që kryen kaq krime monstruoze në Kostandinopol, pastaj në tërë perandorinë bizantine  dhe vise të tjera që më pas u pushtuan  prej tyre, i kemi njohur në tekste të historisë së Shqipërisë, të bazuara në kronika historike dhe të përjetuara në sa e sa këngë popullore dhe vepra artistike të autorëve tanë, duke filluar nga Budi dhe Bogdani…
Dihet se në vitet 1452-53 dhe 1456 1459, ashtu si babai i tij,  sulltan Murati II, vite më parë, Mehmeti  II nisi  disa ekspedita ushtarake kundër Skëndërbeut, të cilat u shpartalluan. Po këtë fat pësuan dhe ekspeditat e dërguara po prej tij dhe më 1464-65. Një vit më pas ky sulltan në krye të një ushtrie të madhe erdhi vetë në Shqipëri. Ai rrethoi Krujën, por nuk mundi ta mposhtte. Pas vdekjes së Skënderbeut , (1468), Mehmeti II ndërmori sulme të tjera për të pushtuar Krujën  dhe vetëm pas luftimesh shumë të ashpra, në  rrethimin e katërt , (1478), arriti ta gjunjëzonte  atë dhe pastaj me pabesi të masakronte  luftëtarë dhe banorë të saj. (Sipas zërit ‘Mehmeti II’, FESH, vëllimi 2, faqe 1680, (2008).
Pra, ky sulltan gjakësor veproi  në Shqipëri ashtu si$ e pamë të vepronte më sipër në kronikat që përshkruajnë pushtimin  e Kostandinopolit, më 1453 dhe ashtu si$ veproi më pas me popujt e shtypur gjatë pushtimeve të viseve të tjera të botës dhe ashtu si$ kanë vepruar të gjithë pushtuesit  në tërë historinë njerëzore. Me gjak dhe hekur. Pra, jo ashtu si$ e paraqesin autorët në filmin e tyre  ‘Fetih 1453’. Dhe pamje të tilla  të llahtarshme jemi ndeshur  që në kuadrot e para edhe në filmin e mirënjohur  sovjetiko-shqiptar, ‘Skënderbeu’, (1953)  të cilat  përshkruajnë  me vërtetësi rrethimet e Krujës nga barbarët  osmanë.
Atëhërë, përse  krijuesit e filmit ‘Fetih 1453’ glorifikojnë këtë tragjedi, një nga më të tmerrshmet  në historinë  mbarëbotërore,  e cila  shënoi shembjen  e Perandorisë Bizantine, që, ndonëse  ishte në  rënie  e sipër, kishte një qytetërim  dhe zhvillim kulturor shumë më të lartë se Perandoria turke, sulltanët e së cilës me ushtritë e tyre aty ku  shkelën, duke përfshirë dhe vendin tonë, sollën  shtypje , varfëri, mjerim dhe padije dhe, mbi të gjitha shkatërrimin thuajse të plotë të vlerave kulturore  dhe trashëgimisë së  tyre?
Në premirën e këtij filmit, (shkurt  i vitit 2012), kryeministri i atëhershëm turk, Erdogan, ( sot president i Turqisë), e vlerësoi shumë filmin.  Po ashtu dhe shtypi dhe kanalet televizive turke. ‘Turqit janë duke u ndjerë përsëri perandorakë', – vinin  në dukje  disa gazeta  turke.
 Brenda periudhës 15 shkurt-13 maj të  atij viti filmi u pa në Turqi nga 6.564.8 900 shikues,  shifër rekord  në këtë vend, dhe me 18 milionë $ buxhet, deri tani filmi më i shtrenjtë në Turqi,  arriti të grumbullonte 81 milionë $. Por kryesisht këto të ardhura u realizuan në Turqi, edhepse filmi u shfaq në ekrane të  shumë vendeve të botës, duke përfshirë SHBA-në, Britaninë e Madhe, Francën, Gjermaninë…Por jehona në këto vende qe e vakët. Madje në Liban, Greqi  dhe vende të tjera të krishtera  të pushtuara dikur nga Turqia, ndaj filmit pati regime të forta dhe ai u ndalua të shfaqej më gjatë. Mbi të gjitha, edhepse u paraqit në festivale ndërkombëtare, ky film nuk pati vlerësime domethënëse. (Kurse  filmi   ‘Skënderbeu’ që më 1954 konkuroi në festivalin e Kanës ku, si$ dihet  u nderua,  me dy $mime).
 “Ndërsa publiku,- nënvizonte gazeta e njohur angleze ‘Gardian’- me kurreshteje të madhe shkonte të shihte këtë film, verdikti i kritikëve ishte unanimisht kundër, madje edhe i gazetës së madhe turke  ‘Zaman’.
’Fetih 1453 ’është një pellg lumrash hipokrizie… - theksonte kritikja Emine Yildirim në këtë gazetë.- Ky film  anon ndaj nacionalizmit ekstrem’.
  Ve$ të tjerash, gazeta e mësipërme angleze  vinte në dukje: ”Callmat dhe kuadrot masive komjuterike  duke ritreguar pushtimet e kobshme të sulltanëve, ushqejnë aspirata për Perandorinë Osmanë të së kaluarës’.(12 prill 2012)
Reagime të vakëta ka sot filmi dhe në ‘wikipedia’, sidoqë nga pikëpamja artistike dhe teknike  ai është realizuar me nivel  të lartë të përmasave hollivudiane, sidomos skenat e betejave
   Megjithatë , si$ duket një pjesë e mirë e shikuesve turq krenohen me këtë film, krenohen me një perandor mizor  si Mehmeti II, krenohen edhe me pushtimin e Kostandinopolit prej ushtrive turke, të prira prej tij, si$ duket krenohen edhe me Perandorinë Turke që prej shekujsh  solli mjerime te  vetë popullsia turke dhe  robëri në vendet e pushtuara, krenohen, edhepse ajo u quajt nga fundi i shekullit të 19-të  ‘I sëmuri i Bosforit’, për t’u shembur më 1923 dhe për të pasur në krye të vendit të tyre një politkan modern si Mustafa Kemali, që themeloi Republikën Turke dhe i dha fund pushtetit gjakatar të sulltanëve diktatorë.










.


__,_._,___

 Sent from Yahoo Mail for iPhone

Letër nga Tirana: Kush po vjedhë në Shqipëri?!

Grabitësit profesionistë të shtetit dhe të bankave!
Enver Bytyçi
E enjte 9 shkurt 2017. Mesditë! Ora shënon 13.24 minuta  kur në sallën operative të policisë bie telefoni për të lajmëruar atë që ndodhi në rrugën e Rinasit. Dy persona të maskuar kanë marrë në dorë një motosharrë dhe kanë sharruar automjetin e blinduar, pastaj i janë lutur rojave dhe shoferit të ulen poshtë. Kanë marrë blindin bashkë me milionat e eurove dhe diku te Rruga e Hajdutëve i kanë vu flakën. Jo parave, forgonit të blinduar. Dhe e gjitha kjo ka ndodhur në pesë minuta, sepse pas pesë minutash ka shkuar në vendngjarje vetë komisari i policisë së Vorës.
Të gjitha këto alibi i gjeni të nderuar lexues te komunikata e policisë. Ndërsa një ditë më parë ministri i Brendshëm kumtoi atë çfarë do të ndodhte të enjten e djeshme. Ai parafajësoi firmat private të sigurisë së bankave, se gjoja këto nuk "kryejnë detyrën", "nuk krijojnë siguri". Ndërsa komunikata është bërë me aq eufori, sa hartuesi i saj nuk ka menduar se gjithçka është montuar. Një prolog (fjala e ministrit), një akt drame si në filmat horror e komedi njëkohësisht (ngjarja), dhe në fund epilogu i shfaqjes (Policia për katër minuta e 44 sekonda ishte në vendngjarje).
Por kanë harruar të masin kohën e zgjatjes së dramës dhe horrorit të grabitjes e të grabitësve. Akti dramatik i tipit horror, sipas policisë paska ndodhur në 4 minuta e 44 sekonda. Pas kësaj kohe kronometrike policia në vendngjarje ka gjetur viktimat. Nuk ka mundur të gjejë as grabitësit "profesionistë" të trajnuar diku andej nga Evropi (thotë Artan Hoxha). Nuk ka mundur ta gjejë "të gjallë" as automjetin që transportonte milionat për në Rinas. Paratë jo e jo. Dhe kjo ndodh për të pestën herë në 24 muaj në kryeqytet.
Në mbrëmjen e të enjtes skenari vijoi me debatet televizive. Maksimumi i kritikës ishte "Shteti është i paaftë".  Askush nuk shkon përtej një konstatimi kaq empirik e sipërfaqësor. Askush nuk merret me shkakun e përsëritjes së pestë të vjedhjes së bankave në kryeqytet dhe të të tretës në Rinas dhe rrugën me distacion Rinasin. Askush nuk dëshiron të shprehet me guxim e të thotë: "Hajduti është vetë shteti"! Shteti që ka fuqi të burgosë 38 mijë qytetarë thuajse të pafajshëm në një vit, ky shtet nuk paska fuqi të vendos rregull e kontroll në administrimin e vlerave monetare të vendit!!! Shteti që "viëgjëlon" dhe zbulon se një fakir fukara ka lidh energjinë për t'i dhënë fëmijës së sëmurë oksigjen e më pas e burgos atë, ky lloj shteti nuk paska fuqi të zbulojë banditët që grabitin bankat, jo njëherë, por pesë herë në dy vjet. Ky shtet që ka vënë në përgjim dhe në trysni të gjithë kundërshtarët politikë, nuk po mundka të vejë në shënjestër një grup hajdutësh të Rrugës së Hajdutëve, por mburret me arrestimin e viktimave, të cilëve ua kanë gjetur një nen në kodin penal për t'i dënuar "për shpërdorim detyre", ose "moskryerje detyre".  Nuk ka ndodhur kjo as në vitin 1997. Ndoshta atëherë nuk kishte banditë e grabitës "profesionistë"!
Ajo e djeshmja ishte ngjarja e radhës. Ishte një krim shtetëror i mirëideuar dhe mirëskenarizuar për të tredh mendjen e njerëzve, që nuk kanë haber se çfarë përfaqëson banda e grabitësve të Rilindjes. Paratë që iu vodhën një banke në rrugën e Rinasit janë para që do të përdoren për fushatën e zgjedhjeve të 18 qershorit. Ata që vodhën e grabitën dje kanë projektuar vjedhjen e grabitjen e 18 qershorit. Por para datës 18 qershor ata do të vjedhin përsëri.
Dhe krahas grabitjes do të përmbyllin skenarin tjetër të mbjelljes së hashashit në çdo cep të Shqipërisë, me qëllim që t'u premtojnë kultivuesve korrjen e parcelave në këmbim të votës. Ata që grabitën dje kanë lejuar muqjin e fundit që në Shqipëri të hyjnë kontrabandë 220 milion euro farë kanabisi. Shumëzojëni për 30-40-50 këtë shunmë të harxhuar për farën dhe do ju dalë shuma që vjen nga shitja e produktit të gatshëm gjatë verës e vjeshtës që vijnë. Këta që grabitën dje do të mburren përsëri me kapjen e burgosjen e ndonjë të pabinduri ose të ndonjë fakiri, që halli i fukarallëkut e ka çuar deri te mbjellja e kanabisit. Por këta hajdutë e grabitës që ne i paguajmë me taksat tona nuk do të godasin asnjë Balil apo Habil, Rrosh apo Frrok, sepse këta do t'i përdorin në fushatën e zgjedhjeve të përgjithshmë të 18 qershorit.
Tan Hoxha thotë se grabitësit ishin profesionistë të përgatitur e trajnuar në vendet e Europës Perendimore! E ku qëndron problemi këtu?!, do të pyeste kryeministri ose Grisela. Dmth se këta profesionistët në pushtet që grabisin tendera, koncensione, partneritete, dmth para të thata nga buxheti i shtetit, janë të paaftë të zbulojnë ata profesionistët që grabisin me motosharrë në dorë furgonat e nbushur me valutë të huaj aty në hyrje të kryeqytetit, në mes të ditës me diell rrezatues!!! Paradoks! Profesionistët "i mungojnë" kryeministrit në profesione të ndryshme, por ai nuk ka folur asnjëherë për atë se qeverisja e tij nuk është profesionale! Atëherë do të thotë se janë bashkuar dy palë profesionistësh dhe punojnë në akord me njëri-tjetrin: Profesionistët e vjedhjes së shtetit dhe profesionistët e vjedhjes së bankave!