|
- 1975-1979: Studime për Gjuhë-Letërsi Shqipe në Univesritetin e Tiranës.
- 1979-1981: Skenarist në Kinostudio.
- 1981-1991: Gjatë kësaj periudhe, kalova tetë vjet në burgjet e diktaturës dhe një vit e gjysmë në internim. U lirova nga burgu më 1991, në kohën e ndryshimeve demokratike.
- 1991-1992: Skenarist në Kinostudio.
- 1992-1995: Jetoj në Budapest. Përveç krijimtarisë, ndjek një kurs post-universitar për sociologji në Institutin e Shkencave Sociale e Politike pranë Universitetit të Budapestit.
- 1995-1997: Përsëri në Tiranë: krijimtari dhe përkthime.
- 1997: Gjatë trazirave të atij viti, përsëri largohem nga Shqipëria.
Me ndihmën e Parlamentit Ndërkombëtar të Shkimtarëve, vendosem në Barcelonë, ku vazhdoj të jetoj. Qysh nga 2001-shi, punoj për Qendrën e Kulturës Bashkëkohore të Barcelonës.
Libra të botuar të shkrimtarit Bashkim Shehu
|
|
Parathënie e librit
Të ecësh në një realitet tjetër
1.
Nuk do të marr pozicionin e kritikut për të shkruar një hyrje mbi tregimet e Bashkim Shehut. Do t’më duhej të vija në punë një tjetërsoj diturie. Por jo vetëm për këtë. Do t’më dukej se po bëja një lloj dredhimi, njëlloj si me hedhjen e një çarçafi të ftohtë përmbi to. Për ta thënë më hapur: nuk mund të jem i ftohtë dhe i prajtë, ndërsa nis dhe shkruaj mbi to. Bashkim Shehu që në dukjen e tij si shkrimtar në librin me tregime “Një kohë tjetër” pastaj me skenarin e filmit “Skëterrë ‘43", kishte kuptuar se fjala e shkruar mund të flasë për diçka dhe të të kujtojë diçka tjetër. Ai e kishte të fituar a të lindur aparatin e të shkruarit në mungesë të lirisë, të lirisë së fjalës.
Ne, të gjithë ne, që vijmë nga kohë të trishta, sa e gërvishtim pak tokën ku hedhim hapat, na hapen gropa. Gropa jo nga ato që lënë këpucët mbi dhé të hupët. Jo të tilla. Gropa që zbresin më thellë nga sa ia pret mendja njeriut. Gropa që hapen dhe papritur këmbët zhurmojnë tek ecin mbi një realitet tjetër. Mbi realitetin e së djeshmes jo të largët, por që për ne, të gjallët e sotëm që vijmë prej saj, ai realitet është më i gjallë edhe se vetë ne, edhe se vetë jeta jonë në të jetuarin e sotëm. Mbase është tragjike që një brez jeton kështu në dy realitete njëkohësisht. Por ne nuk jemi aq të aftë sa me një gur të mprehtë si tehu i thikës ta presim atë kërthizën që na lidh me kohën tonë të së djeshmes. Sidoqë fati na hodhi kështu pa mëshirë nga një kohë në një kohë tjetër, në njerëz, në breza, në zakone, në ligje, në shtete, në struktura e në ujëra të tjera jete. Ne prapë marrim frymë me mushkëri të dyfishta. Marrim frymë me dy palë gypa kohe dhe jete. Me dy gabxherre, dy palë trake. Një palë trake të vëna diku mënjanë, nën hije, strukur ndënë palën tjetër, ndënë ato të së sotmes, me të cilat marrim frymën e gjallë të përditshmërisë. Ne, duam nuk duam, do të jemi kështu të dyfishtë, për të mos thënë se shtresëzimet tona, si te të gjithë njerëzit e tjerë, nganjëherë shkojnë dhe më tej se ne. Pa mund të frymojmë dhe me mushkëritë e gjyshërve dhe të katragjyshërve tanë. Ne jemi njerëz. Edhe me gjymtimet kohore, a me ato të tjerat që pandehim se nuk janë të tilla. Kohët nuk mund t’i ndajmë më dysh, më trish, më katërsh sikur të prisnim kërcunj. Siç ndan sharrëxhiu trungjet për t’i bërë më të volitshëm në mbartje a për t’i sjellë në masën sa të futen në furrë, në oxhak a në sobë. Harrojnë që trupërisht kjo mund të jetë e arritshme. Por, harrojnë që shpirtërisht ka diçka që nuk e pret as koha, as hapësira, as politika, as ideologjitë, as dimrat, as thatësirat. Dhe prapë ne jetojmë dhe veprojmë në të sotmen, në të përditshmen. Jemi qenie njerëzore të gjalla. Në rrafshin më të thellë jemi qenie që frymojmë universalisht.
Këto që thashë deri tani, janë mbresat që më la leximi i tregimeve të këtij libri.
Këtu do të hap nja dy paranteza. Në vijim merret vesh se ç’lidhje kanë ato me sa po shkruaj.
2.
25 shkurt 1974
Po mbartja tim bir dhjetëditësh në duar. Nga Tirana në Gjirokastër. Me tren deri në Fier. Krahët i kisha bërë djep për foshnjën time. Në Fier një mik i familjes së gruas, Abdiu, shofer i një skode autobot, na priti dhe që të katërt u futëm në kabinën e tij. Gruaja lehonë u plandos. E kish zënë makina. Vjehrra që vuante nga veshi i mesmë, u plandos edhe ajo më keq se e bija. Të dyja si të alivanosura. Xha Abdiu në timon. Unë me krahët djep. Kështu që nga Tirana më duhej ta çoja kërthiun tim në Gjirokastër. Abdiu rrugës më jepte muhabet dhe unë në siklet, po prapë ia ktheja. Të dy gratë (ëmë dhe bijë) ishin më shumë të vdekura se të gjalla. Po rruga duhej bërë deri në fund. Më dhembnin krahët dhe muskujt më shumë se sa një muaj më parë (20 janar), në javën e parë të fillimit të punës si minator në minierë. Në ato ditë, kur nga një njeri që mbante në duar lapsin a stilolapsin, provova të tendosem që të shtyja një ton hekur, që është vetiu vagoni i minierës, shto dhe një ton qymyr të ngarkuar përmbi të. Por kjo pesha e kërthiut, ngurtësimi i krahëve në një rrugë që atëherë zgjaste 12 orë, qenkej ku e ku më e brishtë dhe ku e ku më e rëndë se sa ajo e hekurit dhe e mineralit të ngarkuar në kupëzën metalike sipër tij. Është jeta jonë. Mbase më e rëndë dhe më e fortë dhe sesa hekuri.
Këtë të mirë të degdisjes nga Tirana në minierë, siç u tha, po ma bënte Kryeministri. “Ai është shpatë, të keqen xhaxhi, ai është shpatë e revolucionit. Po ai është sa i drejtë, sa i mirë. Po ta marrë vesh cili je ti i vërteti, ai qan, të keqen xhaxhi”. Kështu më thoshte një poet dhe ish-luftëtar, L. Q. Por, cili isha unë “i vërteti”, nuk e mori vesh as ai, Kryeministri, dhe askushi tjetër. Dhe ja tani: një bebe dhjetëditëshe, dy gra të dërrmuara, një baba që për të mbajtur birin e tij ka vetëm krahët, në një autobot të shkalafitur, një rrugë zhavor e gropa. Ku shkonim? Përpara na prisnin fyerje, refuzim, dhunim, përjashtim, nëpërkëmbje.
3.
Verë 1978
Miqtë e mi R. M. dhe A. I., poetë dhe dashamirë të librit tim të vetëm me poezi “Rrënjët”, më thonë që të takoj Bashkim Shehun. Ne kemi folur me të për ty, më thanë, dhe ai mund të të takojë. Qaja hallin dhe mbase ndikon tek i ati që të shpëtosh nga miniera. Eh, mendje poetësh. Por po tregoheshin miq. Atëherë, që nga 1974, siç e thashë, kështu ishte hapur fjala: me një urdhër arbitrar të Kryeministrit kisha marrë dënimin për në minierë. Thellë-thellë e dija që nuk ishte kështu, por ç’humbisja po ta takoja të birin, Bashkimin. Ai është shkrimtar dhe djalë i mirë, më thanë miqtë e mi. Shkrimtar. Edhe unë i kisha lexuar disa tregime të tij, botuar në revistën Nëntori. Më patën pëlqyer. Ai është shkrimtar, djalë i mirë, ngulmonin miqtë e mi.
4.
Nuk e mbaj mend se si ma rregulluan, por unë dhe gruaja ime, që ishim vendosur në hotel “Arbëria”, u takuam disa herë me të. Te bari i hotel “Pezës”, po pinim të mbështetur në banak. Ai i kthente kllup e kllup gotat e fërnetit të lyera me sheqer te buzët. Nuk i kapte gotat poshtë te froni, por te buzët dhe vetëm me dy gishta. Se si i jepte kokës pas dhe këlltup. Një trill prej adoleshentësh që duan të duken më të mëdhenj nga ç’janë. Gruas sime i kishte bërë shumë përshtypje ky gjest i tij dhe më pas do t’ma përmendte shpesh. Isha i shkrirë në një shtendosje gjer në shkartisje. Isha i çkontraktuar e krejt i shpenguar që në takimin e parë me të. Kisha vite, për të mos thënë që rrallë më ndodhte kështu. Ai kishte aftësinë të të bënte për vete, të ishe i çlirshëm. Por edhe se e gjitha kjo po më dukej tej reales, tej së ëndërruarës. Pija me djalin e Kryeministrit, kur andej nga vija unë, çdo brigadier këmbështrembër miniere mund t’më bërtiste e t’më thoshte sa herë t’i donte b…: “Do të të kalb në minierë të gjallë ty, S. Bejko!”
Ky djalë me një palë pantallona kadife bojë preshi, me një palë këpucë nga ato që bathnin nevojtarët: poshtë gomë makine, sipër lëkurë e trashë me vesh, si ato të artizanatit fshatarak… O perëndi, dhe kaq i lirshëm. Biseda, siç thashë, na ngjiti sikur të ishim takuar edhe dje. Një djalë i hajthëm, trup elastik, lëkura e fytyrës e hollë, pak e zeshkët dhe aq e freskët, me një djersitje të mustaqeve dhe të mjekrës, sikur thekra të zeza e grunjëra të pabëra të ishin lëshuar butë në faqet e tij palcë të njoma. Aq e njomësht, aq e butë dhe ajo buzëqeshja rinore. Ky na ishte, vërtet ky na ishte, djali i atyre që vrenjtnin dhe kthjellnin në Shqipëri? Mbi të gjitha unë po takoja një njeri të sigurtë e të lumtur. Gjë e rrallë kjo. Dhe sa e bukur. Një njeri i lumtur.
Një miku im i dikurshëm, S. M., që siç duket na kish vërejtur, më hoqi mënjanë dhe më thotë: “Shiko, je bërë si i lëngështuar dhe i përbaltur fare. Jo kështu ju që vini nga klasa punëtore, ju që vini nga frontet e mëdha të socializmit. Le të jesh i dënuar, më tha, po ti je i fronteve të klasës punëtore. Nuk të ka hije të jesh kaq i miqësuar dhe i serviluar me ata lart”. U çudita. Po ç’donte ai aty? Sikur t’më paskej ndjekur, se ç’po bëja e se nga shkoja. Herë të tjera nuk më kishte folur. Nuk ia vara. Kush ia kishte ngenë këtij dhe atyre që thoshte ai. Ky djalë “nga lart” ishte vërtet një mrekulli. Si i rënë nga qielli, të thoshje. Unë nuk e kisha menduar se mund ta shihja, pale që ta takoja e të pija me të, pa lëre që të më bënte magji, sa dhe ta doja.
Ai më tregoi se donte një vajzë. Jetonte në shtëpinë e tij. Ishte nusja e tij. Nëna ia çonte me makinë në shkollën e mesme. E mbaj mend si tani që ajo në fotografi kishte një gjoks të bukur. Fotoja ishte me ngjyra si ato në filma. Dhe kjo më stepi. Në Shqipëri atëherë bëheshin fotografi vetëm bardhë e zi. Por, si ta rrokte mendimin tim, më dha një shirit të tërë filmik me ngjyra. Dhe unë pashë nën veshje të bukura sportive një vajzë adoleshente të bëshme, të guximshme në vështrim dhe në rininë e saj, në shëndetin e saj si prej vajze që vinte nga populli. Dhe sidomos syri i saj nuk ia bënte tërr fare, nuk donte t’ia dinte. Ajo ishte, ajo ekzistonte si qepët nën dhé, si frutat në degë, si disku i diellit, si masa e rrumbullt e valës së ujit që vjen dhe përplaset në breg. Energji, bukuri, ngrohtësi. Dhe ajo i dinte që i kishte. I dhuronte këto në egërsinë dhe vetvetishmërinë e një vajze që e pëlqejnë: butësi, ngrohtësi, plotëri, formësim i mrekullueshëm njerëzor dhe vajzëror. Asgjë më shumë. Ajo vetëm i ndiente, siç i shpaloste. Ja tek jam. Një kulmim i pastër, i patrembur dhe i pakushtëzuar nga asgjë, veç nga ato lidhka dhe fijëza që e krijuan, e mbushën dhe e endën të bukur e të plotë. Dhe vetëm të tillë, vetëm si të tillë. Pa pyetur për gjë tjetër.
Ky djalë do të vinte t’më takonte një ditë para se të nisesha. Ai erdhi te bari i hotel “Arbërisë”, ashtu i larë, i sapolarë. Ishte një ditë e bukur fillimvere gjithë diell, e përmbytur me diell. Trupi, fizionomia e tij dhe ashtu vetiu të njomësht të dukeshin se kishin marrë një përmasë të tejdukshmërisë. I vareshin ende rrëketë e dushit në fytyrë, në ballë. Flokët ishin si një masë e lagështitur, mish dhe flokë njeriu bashkë. Më tha se nga banja duhet të dalësh i pafshirë me peshqir. Kishte një libër në dorë. Ishte para provimeve të fundvitit në universitet. Më kujtohet se kishte vuajtur për humbjen e Hollandës në Kampionatin Botëror të Futbollit. Se kishte veshur rroba portokalli dhe e kishte ndjekur me trishtim. Ishte sikur ta kishte fshikur vapa pasionin e tij, sikur ta kishte shuar sëmundja pasionin e tij futbollistik. Humbje e së madhes e së bukurës. E skuadrës së Hollandës së Kufjit. Pa ai i ishte nënshtruar humbjes si sëmundjes, me dëshirë. Dhimbje, eja më merr ti më mirë, se sa të humbë skuadra e zemrës. Dhe prapë ajo kishte humbur.
“Po Ginsbergun, a e ke lexuar?” - më tha. Ginsbergun as e kisha dëgjuar. Bashkimi një ditë më parë më kishte thënë se, duke qenë atje lart, njerëzit i shmangeshin, nuk i jepnin miqësi. Ai kishte nevojë për miq.
Aa, ku e kishim fjalën? Te Ginsbergu profili yt prej nëne, profili yt prej Spanje. Ky djalë i njomë vërtet po më çmendte. Profili yt prej ballkanasje, profili yt tragjik, profili yt iberik, po shtoja me vete. Imazhe që më mbetën për një kohë të gjatë të ngulura fort në tru. Nuk di sa janë te Ginsbergu.
Të nesërmen në mëgjes ai erdhi prapë. Ke ç’lexon aty ku je, më kishte pyetur. Eh, kam dhe s’kam, i pata thënë. Më solli dy libra: “Prometeu i lidhur” dhe “Zonja me kone”. U çudita që më solli dy libra që i pata lexuar e stërlexuar. Por ky djalë nuk ishte vetëm ashtu i drejtpërdrejtë. Kishim folur për letërsinë. Për tregimin “Dama pik” të Pushkinit. Shijet e tij ishin krejt të tjera nga ato që propangandoheshin atëherë. Kishim folur për Kafkën, për Kadarenë. Buzëqeshte nga kënaqësia kur përmendte Kadarenë. E kam mik, më thoshte. Prapë ai kishte dhe diçka më përtej asaj që shfaqte. Një ditë më parë më kishte folur gjatë për një film që mua më mbeti në mendje si “Çmendina”. Edhe sot që e njoh mirë atë film, kështu ia mbaj mend emrin. Film me aktorin Xhek Nikolson. Dhe më tha se aty kishte një indian të Amerikës që nuk fliste. Nuk donte të fliste.
Kot së koti, për një gjest, për një panatyrshmëri ndaj tij, ai indiani bëri memecin, të pagojin. Dëgjonte dhe refuzonte të fliste. Realiteti i çmendinës është ai i denatyrimit, i shformimit të personalitetit njerëzor. Dhe pastaj revolta e këtij njeriu të virgjër, e këtij indiani, si rrugëdalje nga çmendina, si respekt për atë që di ta jetojë çmendinën, di t’i nënshtrohet çmendinës dhe di të jetë ndryshe, i paprekur nga ajo.
Po mahnitesha për informancionin. Ky djalë “nga ata lart” fliste për regjime që çmendnin njeriun. Si ka mundësi që diktatura pillte mu në thelb të saj antidiktaturën? Këtë nuk ia thashë. Kudo ndodh, ndodh kështu më tha. Çmendina është një realitet i kudondodhur.
Dhe librat që më solli atë mëngjes ishin shumë instruktivë. Jo librat vetë, sesa ajo çfarë thoshin me shkrimin e tyre në kapakët e brendshëm përkthyesit e tyre. Aty kishte dedikime shumë mikluese për Kryeministrin, të cilit ia patën dhuruar. Më tha se shumë shkrimtarë të suksesshëm shqiptarë në atë kohë, bënin dedikime të tilla. Bënin e ç’nuk bënin. Por ajo që të çonte tej kufijve të çmeritjes ishte nënkuptimi se Shqipëria është një çmendinë. Bota e tërë është një çmendinë. Di ta jetosh çmendinën, botën tonë apo nuk di? Të mos ta jetosh atë pa qenë i ndërgjegjshëm se ajo është e tillë.
5.
Unë ika me një mbarsje të rëndë intelektuale dhe ndjesore nga takimi me Bashkim Shehun. Isha i ngarkuar rëndë me një ushqim që do t’më duhej një kohë e gjatë që ta tresja.
Mua më kishin drejtuar tek ai dy miqtë e mi që ta kandis, sa ai të ndikojë te i ati që të shpëtoja nga miniera. Sigurisht, që nuk ia çava kokën me atë se si isha e se sa keq ndjehesha. Një që është në minierë, dihet se ç’është. Iu shmanga qarravitjeve. Vetëm kaq i thashë: ja si në minierë.
Po mesazhin indirekt e kisha marrë. Ne nganjëherë jetojmë në një çmendinë. Padrejtësi ka. Këtu në Shqipëri, ata atje në SHBA etj. Kudo, atje-këtu, sa të ketë segregacion, aparteid, njëlloj është. Kudo do të jetosh nën një shtet, nën një ligj mbi kokë. Totalitarizmi është ligjësi mënjanë. Natyraliteti njerëzor është ligjësi më vete, në anën tjetër. Këto të dyja nuk përkojnë. Sa të ketë kultura të ndryshme, që s’e pranojnë njëra-tjetrën, deformimet ekzistojnë. Edhe shtrëngesat. Sa duhet përshtatur shteti me natyralitetin e njeriut dhe sa njeriu me totalitaritetin e ligjit? Kush e gjen këtë? Hajde dhe gjeje edhe sot në mënyrën më të përkryer këtë gjë! Është përplasja midis natyrës dhe kulturës. Kur natyra jonë nuk përshtatet, atëherë njeriun e veçojnë, e burgosin, e çojnë në spitalin psikiatrik. Vuan edukimin dhe ilaçet e çmendinës. “Riedukimin në radhët e klasës punëtore”. Puna është që ta dish se diktatura është çmendinë dhe, po munde, ta mposhtësh ti çmendinën brenda saj, jo të të mposhtë çmendina ty. Këto që thashë deri tani për “çmendinën” vetëm u nënkuptuan. Nuk u shqiptuan.
Të ikja nga Tirana me mendime të tilla në kokë, ishte shumë për mua atëherë. Po, siç thashë, isha ende nën përshtypjen e mbresave. Kishte kohë të mendoja dhe t’i stërmendoja gjatë mesazhet direkte dhe të fshehta që mora nga ky takim.
6.
Më kryesorja e mbresave ishte se unë kisha takur njeriun e bukur, njeriun e lumtur. Jo djalin e Kryeministrit. Dhe hiç nuk ndjeva zili a cmirë, a ndonjë ndjenjë sadopak negative për të. Përkundrazi e simpatizova. Për të gjitha ato që rrezatonte dhe që ai aq bujarisht e çiltër m’i shfaqte. Ai as dyshonte, as mendohej shumë për këto. Për atë se si i kishin rënë në pjesë të mirat e lumturitë. Ai i gëzonte, i manifestonte. Dhe të takohesh me një të lumtur, është një që të ngjall emocione pozitive. Të ndriçon përbrenda. Sidomos kur është dhe njeri i mençur. M’u kujtua biseda me një mikun tim, shkrimtarin S. S. Kur po më përcillte nga Tirana, ai më kishte thënë: «Sadik, ti re në minierë, po mos kujto se në botë nuk ekzistojnë më lumturia dhe bukuria. Poezia. Hapi sytë që t’i shohësh. Para syve të tu janë».
Ishin takuar miniera dhe piku i lumturisë shqiptare. Por edhe rinia e përvoja. Ishin takuar të patakuarat. Dhe ja, pisa e zezë, miniera, takohet dhe e adhuron të lumturin. Nuk ka si të ndodhë ndryshe. Gjithkush ëndërron lumturinë. Edhe kur nuk e prek dot vetë, se ia kanë ndaluar ta prekë. Se kështu janë punët në këtë botë. Janë ndarë gjërat. Ti në terr, ti, tjetri, në Olimp. Atëherë pse mos t’i gëzohesh çastit, kur e sheh nga afër, gati e prek atë fatlumin që e ke ëndërruar. Të kërkosh “si” dhe “pse kështu”, është e kotë. Të kërkosh që t’i ndryshosh gjërat, rendin se si janë, prapë e kotë. Ato nuk kanë arsye, pse janë kështu dhe jo ndryshe. Ato nganjëherë janë, janë dhe asgjë më shumë. Nuk kanë themel. Janë kapriço e së thënës. Që thotë kështu të bëhet dhe jo ndryshe. Nuk del dot kundër asaj që thotë: kështu dhe jo ndryshe. Ne ishim bij të fatalitetit. Të asaj: kështu dhe jo ndryshe. Ndaj saj, heshtin zilitë, cmirat. Heshtin ajo ç’dua unë dhe ajo ç’do dhe ç’ heq fati im. Ajo që unë të jem kështu, si jam dhe ai ashtu siç është. Dhe pastaj, pastaj, ç’mund të thuash sikur e thëna nesër të ndërrojë mendje e të thotë: as kështu, as ashtu. Duke mbetur në rrethin e hekurt të fatalitetit, secili duhet të ishte i kënaqur me vendin që i ishte caktuar.
Dhe nëse ferri shtang e i gëzohet asaj që është e kundërta e tij, ç’mund të bëjë tjetër? Ferrin ti nuk ia do vetes, pse t’ia duash tjetrit? Dhe atëherë le të jemi përtej vetes. Sidomos kur ai që është sipër nesh, arsyeton. Të thotë, ose të lë të mendosh, se kjo ndodh vetiu. Jo vetëm sot, por edhe nesër: ndodh të jesh i ri, i bukur, i pasur. Ndodh që të jesh plak, i sëmurë, i varfër, i papërfillur. Që të braktis e dashura, të humbë pasuria, të vdesin fëmijët. Plakesh dhe vdes vetëm e pa të vështruar njeri. Fatkeqësia është më e shpeshtë se lumturia. Nuk e shohim atë, sa e shpeshtë është rreth nesh. Se nuk e duam. Se e pandehim veten sipër saj. Se e kemi pranuar që ajo të jetë, por për të tjerët, jo për vetë ne. Ne e shohim që ajo është kudo, vetëm kur biem në ferrin e saj.
7.
Pastaj… ato ishin vite aq të ashpra, aq të mbrapshta. Më të pasigurtat për lumturinë dhe bukurinë. Në ato kohë një pllakë e rëndë guri, pllakë hata, vërtitej fare ulët në ajër. Vërtitej e vërtitej mbi kokat e të gjithëve. Kujtdo mund t’i binte në kokë në të mirë e sipër. Sado ta ulje kokën, të gjente. Dhe pas kësaj nuk kishe më derman. S’kishte ilaç tjetër. Do shkoje nga të shkoje dhe shërim do të kërkoje vetëm te Partia. Partia ta shëronte kokën ose ta shtypte kokën. Sigurisht, kundrejt një shpërblimi nga ana jote, një shërbimi për Partinë. Por pllaka prapë sillej e vërtitej në ajër. Koha nuk mund të merrte frymë pa atë pllakën e fatkeqësisë së papritur mbi kokën e dikujt. Mjerë kujt i vinte radha që ajo t’i binte mbi kokë. Mjerë kush nuk dinte të bënte pazar me Partinë, pasi t’i binte tulla në kokë. Dhe mjerim e vaj për ata të cilëve Partia nuk u kërkonte më as pazar, as shpërblim. U kërkonte si kasapi vetëm kokën. Heqjen e kokës nga supet.
Pas 1970-tës sistemi papritmas u çmend. U vërtitën jo një e dy, por dhjetëra e qindra tulla të rënda në ajër. Dhe ato po u binin mbi koka gjithnjë e më shpesh atyre që ishin më afër regjimit, sistemit. Dhe shumë lumturi dhe bukuri u prishën. Në këtë vend ku bukuritë dhe lumturitë ishin me kursim. Madje, fatkeqësimi i qëllimshëm i vendit ishte ligjësi.
8.
Isha mësues në Libohovë, kur Mehmet Shehu dhe familja e tij pësuan krusmën dhe mynxyrën. Sidoqë edhe ashtu larg e larg dënimi dhe tatëpjeta ime lidhej me emrin e tij, unë ndjeva keqardhje për atë njeri. Për familjen e tij. Për Bashkim Shehun në veçanti. Përse? Se u njoha me Bashkim Shehun. Se i njihja shijet dhe idetë e tij. Se ai më kishte kuptuar dhe indirekt më kishte këshilluar për mirë. E vuajta këtë gjëmë që po i ndodhte. Nuk e di, edhe sot nuk e di pse e vuajta si për një njeriun tim.
9.
Dhe atëherë tregimet e tij e kishin atë fillin e asaj që realitetin e merr dhe e degdis në të magjishmen. Që të dyja këto, reale dhe imagjinare, kanë një palë porta të ngjitura ngushtë e ngushtë në shpatulla të njëra-tjetrës. Nëpërmjet këtyre portave mund të ndërrosh realitet lehtësisht. Mund të kapërcesh pragun e reales e të gjendesh në fantazi të butë a të zezë, ashtu siç mund të zbresësh prej fantastikes drejt e në ashpërsinë e zbrazëtinë e reales. Që këto porta t’i dish se ku janë, t’ua dish ku i fshehin çelësat, për t’i çelur që të bujtësh si mik i zakonshëm dhe fare i mirëpritur në të dyja dhomat përtej portave, në anën e mbrapshtë dhe në anën e mbarë të tyre - kjo është çështje e mjeshtërisë së të shkruarit. Kjo është aftësi prej shkrimtari, po edhe të kesh patur një fat njerëzor fatalisht të jetuar e të tallandisur rëndshëm si ai i Bashkim Shehut. Për këtë dëshmon dhe ky libër me tregime. Libër mbase me vetëdije i konceptuar kështu gati në një monotemë.
Sadik Bejko
Kanë thënë për autorin
... imagjinata letrare e Bashkim Shehut rievokon fuqishëm letërsinë e madhe surreale ballkanike të kohës sonë, veçanërisht atë të Danillo Kishit... me prirjen për të pasqyruar të gjitha jetët individuale të dërrmuara nga pesha e një të kaluare që nuk do të zhduket asnjëherë.
Marrë nga parathënia e librit me tregime “Le ombre” e përgatitur nga shkrimtari italian Tommaso di Francesco, Romë 1993.
Shehu, Bashkim (Tiranë, 1955). Prozator shqiptar, konsiderohet një nga më të rëndësishmit e vendit të tij...
Vepra e tij, ndonëse e mbështetur në metafora që i përngjajnë një realiteti magjik, përrallor dhe imagjinar, është e rrënjosur thellë në dhimbjen e vendit të tij dhe në dramën e tij vetjake.
Ndonjëherë e kanë përcaktuar si “surrealist ballkanas” dhe si përfaqësues të humorit të zi post-modern. Gjithsesi, për nga vërtetësia, veçantia dhe vizioni i gjerë estetik, kapërcen çdo lloj emërtimi.
Marrë nga “Diccionario de Literatura Universal”, Barcelonë.
|
Rreth librit: Angelus Novus
Personazhi i gjithëpranishëm i këtij romani është Historia, e cila me fuqinë e saj të përbindshme e të verbër, sjell shkatërrimin e jetëve të panumërta. Përballë Historisë, pohohet tragjikisht vlera e papërsëritshme e çdo historie të veçantë njerëzore. Është një nga temat e parapëlqyera të këtij autori, dhe në romanin "Angelus Novus" gjejmë një trajtim më të thelluar të saj.
|
Rreth librit: Gjarpri dhe heronj të tjerë
Është një rrëfenjë e vuajtjeve, që mbush fletën e bardhë duke u zmadhuar nga shkrimi pashmangësisht i dendur, ashtu si dendësimi i territ të botës në një pyllishte të humbur jashtë njëmendësisë së botës, duke u dendësuar si për të fshehur diçka, Gjarprin e Madh, ose atë tjetrin, dyzimin e tij të zvogëluar, gjarprin që shfaqet në tri ëndrra ëndrra të njëpasnjëshme, trilogji ëndrrash, tri ëndrra në një. Gjarpri i Madh është i gjithëgjindshëm. Ai është Krijuesi i Gjithësisë dhe vetë Gjithësia, të çon në Ferr dhe është vetë Ferri. Gjarpri i Madh është i shumëfishuar te të gjithë personazhet dhe te të gjitha ngjarjet. Shumëfishimi i tij bëhet në formën e pasqyrave të njëpasnjëshme duke arritur në pafundësi.
|
Rreth librit: Mulliri që gëlltiste shpirtra
Përmbledhje me tri novela:
E para ka në qendër historinë e tij mulliri të çuditshëm, jo të zakonshëm, të yshtur nga Qoftëlargu, i cili ka bërë për vete njerëzit. Ndërthuren kështu bestytnitë e fatthëniet me botën reale. Të gjitha këto lindin frikën nga diçka e përjetuar a e dëgjuar, e cila është mbytëse, gllabëruese dhe me Pushtet.
E dyta ndërtohet në formën e përrallës që përsëritet në çdo kohë, ku bota e vdekurve është kaq afër me atë të të gjillëve. Ëndrra ngatërrohet me realitetin dhe vjen e bëhet e fuqishme në novelën e tretë, ku nga udhëtimi i pakthyeshëm në atë fshat (bëhet sikur nuk dëgjohet dhe në asnjë mënyrë nuk flitet) kërkohen gjëra të paqena e në fakt ato trillohen, pritet vdekja përpara varrit të hapur e ajo nuk vjen.
|
Rreth librit: Udhëkryqi dhe humnerat
Përkimi i një emri dhe një vdekje e paqenë, ishin ato që nxitën këtë rrëfenjë. Një tjetër Agim Krasniqi, sado i përhapur ky mbiemër në Kosovë, shërbeu si shkas për ndërtimin e jetëshkrimit të një njeriu, me po këtë emër, njohur dikur në burgun e Burrelit. Ndërkaq, jetëshkrimi i Agim Krasniqit shpie pashmangshëm te një i dytë, një serb, i quajtur Branisllav Mihajlloviç.
|
Rreth librit: Orfeu në Zululandën e Re
Trashëgimtari legjitim i fronit të Zululandës së Re, aktualisht i mërguar, thirret që të shkojë në atdheun e vet, ku e presin një seri aventurash donkishotiane, në një vend ku asgjë nuk është siç duket dhe ngjarjet nuk kanë kurrfarë logjike.
Ky roman shtjellon një tablo të absurditetit në Zululandën e Re, imagjinare, mbas shembjes së regjimit komunist në Shqipëri, pesha e të cilit vazhdon të rëndojë në të tashmen.
|
Rreth librit: Rrethi
Roman - labirint me shtatë hyrje. Ne d imëqë labirinti nuk ka dyer. Autori mundohet të gjejë në roman shtatë porta, sepse shtatë është numri i piramidës, shtatë janë fytyrat e Sfinksit, rruzujt qiellorë, rrathët e Ferrit dhe ditët e javës që ne jetojmë
MES MITIT DHE FANTASTIKES
Te korpusi i gjerë i prozës së shkrimtarit Bashkim Shehu, elementi i parë që vërejmë është miti dhe mitologjia shqiptare (qoftëlargu, lugati, xhindi, fantazma etj.); besëtytnitë, shkelja e hijes, parja e filxhanit (gruaja e Zenunit, Zelka te “Mulliri që gëlltiste shpirtra”); gojëdhënat (gojëdhëna e mbesës së Lugatit te “Lugati dhe fshati i shurdhmemecëve”).
Mund të flasim për mitologjinë, pasi miti bëhet mbizotërues dhe e gjen në shumicën e veprave. Mund të thuhet që ai përbën një element bazë për strukturën e tregimeve dhe novelave. Shkrimtari shpesh arrin ta bëjë të vetin atë, duke e përthithur dhe përshtatur për veprën: qoftë personazhin fantastik, qoftë fabulën fantastike. Këtë element e përpunon dhe e sjell në kohë vetëm në rrafshin tematik. Ai përpiqet që lëndën mitologjike ta afrojë sa më shumë me realen. Nuk vihet re tek ai përpjekja për çmitologjizim, karakteristikë për modernizmin. Surrealja e kësaj proze lidhet ngushtë me këtë procedim. Është ky i fundit që fut frymën fantastike. Kemi një sërë ndërkalljesh të tipit fantastik p.sh: legjenda e martesës së gruas - lindur nga kungulli me Zhapiun e Gurishtës, rritja e gurit, televizioni që transmetonte pamjet e gurit-sy te “Syri i djallit”. Përveç shfrytëzimit të mitologjisë, duhet analizuar edhe simbolika.
Gjatë leximit ndodhesh shpesh para mëdyshjes: është ngjarje e vërtetë apo e trilluar, e ndodhur apo e pagjasshme? Përveç elementëve të mbinatyrshëm të përrallës, ky është një tjetër fakt që vërteton rrëfimin fantastik.
Ka përbërës surrealë, jo aq në kuptimin klasik të rrymës, por në mbivendosjen e imazheve, ndodhive e fabulave surreale brenda historisë së rrëfyer. Po ashtu, edhe personazhet veprojnë dhe dialogojnë brenda kësaj atmosfere, p.sh: gruaja-kalë te “Lugati dhe fshati i shurdhmemecëve” në ëndrrën e Gjonit. Gërshetimi, ndërthurja e realitetit me irrealen, e ëndrrës me zhgjëndrrën, bëhen ndonjëherë kaq të forta, sa është e vështirë të caktosh kufirin mes tyre. Autori i ka vendosur në një lidhje dhe marrëdhënie kaq të ngushtë, me mjeshtëri dhe natyrshmëri. Kjo përbën edhe thelbin e teknikës së tij rrëfimtare.
Në analizë narratologjike, shkrimtari përdor zërin e autorit në rrëfim. (“Ja pra, në këtë rrëfenjën tonë…le të themi që tashti…”). Ky përbërës përdoret edhe në përralla, edhe në rrëfimet popullore, e përdor edhe Kuteli te rrëfenjat e veta. Pra, përveç rrëfimtarit të parë, ndërhyn shpesh autori-narrator. Kjo teknikë është karakteristike për prozën popullore dhe atë fantastike.
Gjejmë unazën subjektore në tregimin “Hija e gurit” (“Të mirë e paske shtëpinë, o usta! A ma jep, ...?”) Kjo e fut tregimin dhe personazhet e tij në qerthullin e së pashmangshmes. Pra unaza, nga një përbërës thjesht formal, bëhet edhe organik, edhe i brendshëm. Ashtu si Nuriu e përvetësoi padrejtësisht shtëpinë e tjetrit, ashtu do t’ia gllabërojnë edhe atij.
Mund të flasim për mitologjinë, pasi miti bëhet mbizotërues dhe e gjen në shumicën e veprave. Mund të thuhet që ai përbën një element bazë për strukturën e tregimeve dhe novelave. Shkrimtari shpesh arrin ta bëjë të vetin atë, duke e përthithur dhe përshtatur për veprën: qoftë personazhin fantastik, qoftë fabulën fantastike. Këtë element e përpunon dhe e sjell në kohë vetëm në rrafshin tematik. Ai përpiqet që lëndën mitologjike ta afrojë sa më shumë me realen. Nuk vihet re tek ai përpjekja për çmitologjizim, karakteristikë për modernizmin. Surrealja e kësaj proze lidhet ngushtë me këtë procedim. Është ky i fundit që fut frymën fantastike. Kemi një sërë ndërkalljesh të tipit fantastik p.sh: legjenda e martesës së gruas - lindur nga kungulli me Zhapiun e Gurishtës, rritja e gurit, televizioni që transmetonte pamjet e gurit-sy te “Syri i djallit”. Përveç shfrytëzimit të mitologjisë, duhet analizuar edhe simbolika.
Gjatë leximit ndodhesh shpesh para mëdyshjes: është ngjarje e vërtetë apo e trilluar, e ndodhur apo e pagjasshme? Përveç elementëve të mbinatyrshëm të përrallës, ky është një tjetër fakt që vërteton rrëfimin fantastik.
Ka përbërës surrealë, jo aq në kuptimin klasik të rrymës, por në mbivendosjen e imazheve, ndodhive e fabulave surreale brenda historisë së rrëfyer. Po ashtu, edhe personazhet veprojnë dhe dialogojnë brenda kësaj atmosfere, p.sh: gruaja-kalë te “Lugati dhe fshati i shurdhmemecëve” në ëndrrën e Gjonit. Gërshetimi, ndërthurja e realitetit me irrealen, e ëndrrës me zhgjëndrrën, bëhen ndonjëherë kaq të forta, sa është e vështirë të caktosh kufirin mes tyre. Autori i ka vendosur në një lidhje dhe marrëdhënie kaq të ngushtë, me mjeshtëri dhe natyrshmëri. Kjo përbën edhe thelbin e teknikës së tij rrëfimtare.
Në analizë narratologjike, shkrimtari përdor zërin e autorit në rrëfim. (“Ja pra, në këtë rrëfenjën tonë…le të themi që tashti…”). Ky përbërës përdoret edhe në përralla, edhe në rrëfimet popullore, e përdor edhe Kuteli te rrëfenjat e veta. Pra, përveç rrëfimtarit të parë, ndërhyn shpesh autori-narrator. Kjo teknikë është karakteristike për prozën popullore dhe atë fantastike.
Gjejmë unazën subjektore në tregimin “Hija e gurit” (“Të mirë e paske shtëpinë, o usta! A ma jep, ...?”) Kjo e fut tregimin dhe personazhet e tij në qerthullin e së pashmangshmes. Pra unaza, nga një përbërës thjesht formal, bëhet edhe organik, edhe i brendshëm. Ashtu si Nuriu e përvetësoi padrejtësisht shtëpinë e tjetrit, ashtu do t’ia gllabërojnë edhe atij.
Pakohësia dhe mungesa e vendit
Autori parapëlqen shpesh termin përrallë apo rrëfenjë. Përveçse ka të bëjë me tipologjinë rrëfenjë edhe në kuptimin folklorik, edhe në atë letraresk, kutelian, kjo realizohet me qëllim që të shmangen edhe piketat kohore. Në disa raste kemi një procedim interesant: rrëfimin brenda rrëfimit, p.sh te “Lugati dhe fshati i shurdhmemecëve”: rrëfimi i parë i Gjonit, përfshirë edhe rrëfimi i robit brenda tij, ai i plakës; ngjarja e saj përzihet me atë të së bijës, e kështu me radhë, pra një zinxhir subjektesh të ndërlidhur. Më i vogli është pjesë e më të madhit, dhe ky i së tërës.
Po të analizosh me kujdes, edhe vendi a topos-et e këtyre prozave janë imagjinarë. Me përshkrimin, emrin dhe relievin që kinse kanë, ato mund të gjenden kudo, në cilindo vend. Ajo çka i bën shqiptarë rrëfimet është fryma, mjedisi, mendësia, e folura e personazheve etj.
Shmangia në maksimum e ligjërimit intelektual, të ngritur; afria me ligjërimin popullor si rrekje edhe për ta futur lëndën letrare në tiparet e tipologjisë së përrallës apo rrëfenjës, pra ligjërimi i përshtatet llojit të veprës, ndërsa si formë, struktura e veprës, teknikat narrative dhe konceptimi i subjekteve janë moderne.
Bashkim Shehu në prozën e tij priret kah përshkrimi. Rrëfimi, kryesisht në vetë të tretë, i ka dhënë narratorit një pozitë të epërme dhe asnjanëse, me gjithë ndërhyrjet e herahershme, siç u përmend më lart. Do të ishte me vend që rrëfimi të gërshetohej më tepër me dialogun, e cila do të shmangte zgjatjet dhe teprimet në fabul. Kësisoj do të thyheshin pasazhet, thjesht përshkrues, dhe lexuesit do t’i shtohej kureshtja, me qëllim që të shmangej monotonia (“Ngashënjimi ose koha e varrit”).
Autori parapëlqen shpesh termin përrallë apo rrëfenjë. Përveçse ka të bëjë me tipologjinë rrëfenjë edhe në kuptimin folklorik, edhe në atë letraresk, kutelian, kjo realizohet me qëllim që të shmangen edhe piketat kohore. Në disa raste kemi një procedim interesant: rrëfimin brenda rrëfimit, p.sh te “Lugati dhe fshati i shurdhmemecëve”: rrëfimi i parë i Gjonit, përfshirë edhe rrëfimi i robit brenda tij, ai i plakës; ngjarja e saj përzihet me atë të së bijës, e kështu me radhë, pra një zinxhir subjektesh të ndërlidhur. Më i vogli është pjesë e më të madhit, dhe ky i së tërës.
Po të analizosh me kujdes, edhe vendi a topos-et e këtyre prozave janë imagjinarë. Me përshkrimin, emrin dhe relievin që kinse kanë, ato mund të gjenden kudo, në cilindo vend. Ajo çka i bën shqiptarë rrëfimet është fryma, mjedisi, mendësia, e folura e personazheve etj.
Shmangia në maksimum e ligjërimit intelektual, të ngritur; afria me ligjërimin popullor si rrekje edhe për ta futur lëndën letrare në tiparet e tipologjisë së përrallës apo rrëfenjës, pra ligjërimi i përshtatet llojit të veprës, ndërsa si formë, struktura e veprës, teknikat narrative dhe konceptimi i subjekteve janë moderne.
Bashkim Shehu në prozën e tij priret kah përshkrimi. Rrëfimi, kryesisht në vetë të tretë, i ka dhënë narratorit një pozitë të epërme dhe asnjanëse, me gjithë ndërhyrjet e herahershme, siç u përmend më lart. Do të ishte me vend që rrëfimi të gërshetohej më tepër me dialogun, e cila do të shmangte zgjatjet dhe teprimet në fabul. Kësisoj do të thyheshin pasazhet, thjesht përshkrues, dhe lexuesit do t’i shtohej kureshtja, me qëllim që të shmangej monotonia (“Ngashënjimi ose koha e varrit”).
Elementi ëndërr
Gjoni, te “Lugati dhe fshati i shurdhmemecëve” ëndërron gruan e dëshiruar shërbyese, që shndërrohet në kalë fluturues (pegasi); Zenun Krasta te “Mulliri që gëlltiste shpirtra” sheh në ëndërr sikur mulliri i tij po bluante një njeri, të cilin Qoftëlargu-Pushtet e kish porositur ta përgjonte. Gjuha e ëndrrës këtu mund të zbërthehet më saktë me elementët që ofron vetë vepra, sesa ta zëmë me metoda metaletrare, p.sh: psikanaliza.
Fataliteti është karakteristik për këtë prozë, dhe mbi të ndërtohet filozofia e shumë tregimeve a novelave. Në tregimin “Hija e gurit” fataliteti krijohet nga besëtytnia, guri - parathënës i së keqes, i fatkeqësisë dhe si simbol. Ai ka domethënien e shtëpisë, rrënjëve të fisit, rëndesës dhe trashëgimisë. Duke qenë se ai mbin, por edhe rritet si gjë e gjallë, kemi shpirtëzim, po edhe veti të një krijimi surrealist. Ose te “Mulliri që gëlltiste shpirtra”, shfaqja e Qoftëlargut-Pushtet shënjon dhe paracakton jetën e personazhit qendror, Zenun Krastës. Fati i tij është i parathënë.
Gjuha e autorit është e përpunuar, e kërkuar, sidomos në tabanin popullor, p.sh: burbuja, çngalem, rrëgjukull, të lënurur, qipuj etj. Këtë mund ta lidhim të bazuar te folklori dhe rrëfimi popullor. Veçse duhet nënvizuar se përdorimi i dialektizmave apo arkaizmave dëmton herë-herë receptimin e prozave. Disa prej këtyre semave janë të pakuptueshme për lexuesin, duke qenë se nuk bëjnë pjesë në leksikun aktiv të gjuhës.
Bie në sy alegoria, sidomos ajo politike. Përbërësi politik gjysmë i fshehur, parabolat politike: Qoftëlargu-Pushtet te “Hija e gurit”; shoku që përvetëson shtëpinë e fshatarit të thjeshtë; Pushtet-Qoftëlargu te “Mulliri që gëlltiste shpirtra”. Autori kalon nga koha reale në kohën fiksionale, ku rrëfimtari përzien të vërtetën me fantastiken, të ndodhurën me të trilluarën, kështu që edhe lexuesi duhet të jetë i vëmendshëm ndaj këtij procedimi të autorit, kësaj “loje” me kohën dhe me fabulën. Kështu, edhe rrjedha subjektore është jodrejtvizore, por e përthyer në retrospektiva (pasvështrime), digresione (ndërkallje). Këtu duhet nënvizuar elementi ëndërr, i cili është mjeti kryesor i thyerjes ose ndryshimit të linjës së subjektit. Po aq është edhe ndihmës në surrealizmin e autorit. Po ashtu, ky përbërës i rëndësishëm luan ndonjëherë edhe rolin e përshpejtuesit të subjektit, si p.sh. ëndrra e Gjonit te “Lugati dhe fshati i shurdhmemecëve”. Në këtë novelë ajo është edhe pjesë e zgjidhjes së saj.
Rrafshi tematik përfshin edhe ngjarje të skajshme, si zhvarrosja e Aziz Cenomadhes te “Ngashënjimi ose koha e varrit”.
Vdekja del si shenjë letrare edhe te “Përralla e vdekjes”, “Lugati dhe fshati i shurdhmemecëve” etj. Edhe kur nuk përmendet drejtpërdrejt, vdekja luan rol parësor dhe përmbyllës në mjaft novela a tregime të tjera. Ajo është pjesë e tharmit që ngjiz filozofinë e autorit.
Në studimin e veprës së tij duhet pasur parasysh edhe koha e shkrimit të prozave. Duke qenë se një pjesë e korpusit të veprës është shkruar në vitet ’70-’80 dhe ka rënë në duart e lexuesit vite me vonë, kështu që edhe perceptimi do të ndryshojë nga ai i lexuesit të njëkohshëm të viteve ’70. Por vërehet që stili i autorit nuk ka pësuar ndryshime edhe në shkrimet e kohës së lirisë. Vërtetë disa prej librave e kanë humbur lexuesin e parë për arsye jetëshkrimore, por ata e kanë ruajtur njëlloj vlerën letrare, duke qenë se rrokin tema gjithësore dhe kanë filozofi të çdokohshme.
Gjoni, te “Lugati dhe fshati i shurdhmemecëve” ëndërron gruan e dëshiruar shërbyese, që shndërrohet në kalë fluturues (pegasi); Zenun Krasta te “Mulliri që gëlltiste shpirtra” sheh në ëndërr sikur mulliri i tij po bluante një njeri, të cilin Qoftëlargu-Pushtet e kish porositur ta përgjonte. Gjuha e ëndrrës këtu mund të zbërthehet më saktë me elementët që ofron vetë vepra, sesa ta zëmë me metoda metaletrare, p.sh: psikanaliza.
Fataliteti është karakteristik për këtë prozë, dhe mbi të ndërtohet filozofia e shumë tregimeve a novelave. Në tregimin “Hija e gurit” fataliteti krijohet nga besëtytnia, guri - parathënës i së keqes, i fatkeqësisë dhe si simbol. Ai ka domethënien e shtëpisë, rrënjëve të fisit, rëndesës dhe trashëgimisë. Duke qenë se ai mbin, por edhe rritet si gjë e gjallë, kemi shpirtëzim, po edhe veti të një krijimi surrealist. Ose te “Mulliri që gëlltiste shpirtra”, shfaqja e Qoftëlargut-Pushtet shënjon dhe paracakton jetën e personazhit qendror, Zenun Krastës. Fati i tij është i parathënë.
Gjuha e autorit është e përpunuar, e kërkuar, sidomos në tabanin popullor, p.sh: burbuja, çngalem, rrëgjukull, të lënurur, qipuj etj. Këtë mund ta lidhim të bazuar te folklori dhe rrëfimi popullor. Veçse duhet nënvizuar se përdorimi i dialektizmave apo arkaizmave dëmton herë-herë receptimin e prozave. Disa prej këtyre semave janë të pakuptueshme për lexuesin, duke qenë se nuk bëjnë pjesë në leksikun aktiv të gjuhës.
Bie në sy alegoria, sidomos ajo politike. Përbërësi politik gjysmë i fshehur, parabolat politike: Qoftëlargu-Pushtet te “Hija e gurit”; shoku që përvetëson shtëpinë e fshatarit të thjeshtë; Pushtet-Qoftëlargu te “Mulliri që gëlltiste shpirtra”. Autori kalon nga koha reale në kohën fiksionale, ku rrëfimtari përzien të vërtetën me fantastiken, të ndodhurën me të trilluarën, kështu që edhe lexuesi duhet të jetë i vëmendshëm ndaj këtij procedimi të autorit, kësaj “loje” me kohën dhe me fabulën. Kështu, edhe rrjedha subjektore është jodrejtvizore, por e përthyer në retrospektiva (pasvështrime), digresione (ndërkallje). Këtu duhet nënvizuar elementi ëndërr, i cili është mjeti kryesor i thyerjes ose ndryshimit të linjës së subjektit. Po aq është edhe ndihmës në surrealizmin e autorit. Po ashtu, ky përbërës i rëndësishëm luan ndonjëherë edhe rolin e përshpejtuesit të subjektit, si p.sh. ëndrra e Gjonit te “Lugati dhe fshati i shurdhmemecëve”. Në këtë novelë ajo është edhe pjesë e zgjidhjes së saj.
Rrafshi tematik përfshin edhe ngjarje të skajshme, si zhvarrosja e Aziz Cenomadhes te “Ngashënjimi ose koha e varrit”.
Vdekja del si shenjë letrare edhe te “Përralla e vdekjes”, “Lugati dhe fshati i shurdhmemecëve” etj. Edhe kur nuk përmendet drejtpërdrejt, vdekja luan rol parësor dhe përmbyllës në mjaft novela a tregime të tjera. Ajo është pjesë e tharmit që ngjiz filozofinë e autorit.
Në studimin e veprës së tij duhet pasur parasysh edhe koha e shkrimit të prozave. Duke qenë se një pjesë e korpusit të veprës është shkruar në vitet ’70-’80 dhe ka rënë në duart e lexuesit vite me vonë, kështu që edhe perceptimi do të ndryshojë nga ai i lexuesit të njëkohshëm të viteve ’70. Por vërehet që stili i autorit nuk ka pësuar ndryshime edhe në shkrimet e kohës së lirisë. Vërtetë disa prej librave e kanë humbur lexuesin e parë për arsye jetëshkrimore, por ata e kanë ruajtur njëlloj vlerën letrare, duke qenë se rrokin tema gjithësore dhe kanë filozofi të çdokohshme.
Shkrimet autobiografike të tij nuk mund të kategorizohen si letërsi e mirëfilltë, por si dokumentare. Por, si në ato me temë politike - jetën në familjen e tij kryeministrore (Vjeshta e ankthit), apo temën e burgut, futja me masë e elementit fatidik (kujtojmë Markun te Angelus Novus) i ka dhënë veçanti të shkruarit dhe e ka bërë një gjini të ndërmjetme mes letërsisë së mirëfilltë dhe shkrimit memuaristik. Ky hibrid ka bërë që edhe rrëfimi i ngjarjeve të vërteta të ketë temporitëm, por edhe të vishet me tisin e trillimit artistik. Kjo ka luajtur shpesh rol në zbutjen e perceptimit të ngjarjeve të rënda, gulaget e të burgosurve apo tatëpjeta e familjes Shehu, një rol ky estetizant dhe amortizues. Pra, shkrimtari në këtë rast e ka ndihmuar memuaristin dhe dëshmitarin, duke qëndruar në rrafshin e dytë.
Si përfundim, mund të thuhet se shkrimtari Bashkim Shehu ka një vepër të begatë në mbarë gjininë e prozës. Ai ka si lëndë të parë mitin, është një shkrimtar fantastik dhe herë-herë me kahje surreale. Gjuha që përdor është popullore, e pasur me dialektalizma. Ky shkrimtar prodhimtar dhe cilësor, njëherësh duhet të zërë vendin e merituar në historishkrimin dhe kritikën letrare shqiptare. Tashmë ai është ndër shkrimtarët e rëndësishëm dhe nga më origjinalët e letrave moderne shqipe.
Si përfundim, mund të thuhet se shkrimtari Bashkim Shehu ka një vepër të begatë në mbarë gjininë e prozës. Ai ka si lëndë të parë mitin, është një shkrimtar fantastik dhe herë-herë me kahje surreale. Gjuha që përdor është popullore, e pasur me dialektalizma. Ky shkrimtar prodhimtar dhe cilësor, njëherësh duhet të zërë vendin e merituar në historishkrimin dhe kritikën letrare shqiptare. Tashmë ai është ndër shkrimtarët e rëndësishëm dhe nga më origjinalët e letrave moderne shqipe.
Enton Bido
