Aurel Plasari: As Enveri nuk shkatërroi dje si ç’po bën sot Edi Rama

Mjafton që, si një heqje nervi, t’ia shkulësh një shoqërie kujtesën historike që ta kthesh atë në barbare. “Mjerë ai popull që e ka humbur kujtesën historike!”, psherëtihet atëherë. Mirëpo, “atëherë” domethënë vonë. Asgjësimin e kësaj ekzistence të dytë të qenies shqiptare synon kazma që është ngritur kundër një monumenti shumëfish historik, – të historisë kulturore, të historisë artistike, të historisë sociale, të historisë së albanologjisë, të historisë politike të shtetit shqiptar, – siç është ish-kompleksi emërmadh “SKANDERBEG”, i thjeshtuar sot në trajtë të aktualizuar si “Teatri Kombëtar”.

U duhet treguar saktë bashkëqytetarëve se për çfarë monumenti shumëfish historik bëhet fjalë, ndonëse betejën për mbrojtjen e tij po e zhvillojnë më së shumti njerëz të teatrit. Ata paçin faqen e bardhë për këtë betejë! Dhe nuk do të m’i keqkuptojnë pohimet e këtushme, së paku ata që e dinë se, për ç’i takon historisë së teatrit, jam rritur në rreth familjar njerëzish të lidhur me teatrin qysh prej viteve ’30. Por, meqë kazma e sapongritur synon një rrënim shumë më “kompleks”, duhet shtyrë pak dera e së kaluarës për të parë të ardhmen para se krimi të kryhet.

Monumenti në fjalë është konceptuar, projektuar dhe realizuar pikërisht si një kompleks. I përfunduar së ndërtuari më 1940, në Shqipërinë e aneksuar në të njëjtën “perandori” me Italinë fashiste, kompleksi emërtohej saktësisht “Qarku italo-shqiptar SKANDERBEG”. Në botimet enciklopedike të një kalorësi të mbrojtjes së kujtesës së kryeqytetit, dr. Spiro Mëhillit, mund të gjeni të dhëna ndër më kërshëroret për unicitetin e kompleksit në fjalë. Të dhëna plotësuese, kush të dëshirojë, mund të qëmtojë në botimin “Historia e shtetit shqiptar 1912-2005: Organizimi shtetëror, jeta politike, ngjarjet kryesore, të gjithë ligjvënësit, ministrat dhe kryetarët e shtetit shqiptar” (2006), të historianit të vështruar vëngër Kastriot Dervishi. Dëshmi dokumentare me vlera unikale figurative u shtohen atyre nga arkivat e Institutit “LUCE” dhe ata të ATSH-së sonë. Do të ishte dhunë që historia e këtij monumenti shumëfish historik të Shqipërisë të mëvishej me çaprashitje ndërtimesh “të përkohshme”, për asqerhane italiane a për eglenxhehane.

Mjafton që, si një heqje nervi, t’ia shkulësh një shoqërie kujtesën historike që ta kthesh atë në barbare. “Mjerë ai popull që e ka humbur kujtesën historike!”, psherëtihet atëherë. Mirëpo, “atëherë” domethënë vonë. Asgjësimin e kësaj ekzistence të dytë të qenies shqiptare synon kazma që është ngritur kundër një monumenti shumëfish historik, – të historisë kulturore, të historisë artistike, të historisë sociale, të historisë së albanologjisë, të historisë politike të shtetit shqiptar, – siç është ish-kompleksi emërmadh “SKANDERBEG”, i thjeshtuar sot në trajtë të aktualizuar si “Teatri Kombëtar”.

U duhet treguar saktë bashkëqytetarëve se për çfarë monumenti shumëfish historik bëhet fjalë, ndonëse betejën për mbrojtjen e tij po e zhvillojnë më së shumti njerëz të teatrit. Ata paçin faqen e bardhë për këtë betejë! Dhe nuk do të m’i keqkuptojnë pohimet e këtushme, së paku ata që e dinë se, për ç’i takon historisë së teatrit, jam rritur në rreth familjar njerëzish të lidhur me teatrin qysh prej viteve ’30. Por, meqë kazma e sapongritur synon një rrënim shumë më “kompleks”, duhet shtyrë pak dera e së kaluarës për të parë të ardhmen para se krimi të kryhet.

Monumenti në fjalë është konceptuar, projektuar dhe realizuar pikërisht si një kompleks. I përfunduar së ndërtuari më 1940, në Shqipërinë e aneksuar në të njëjtën “perandori” me Italinë fashiste, kompleksi emërtohej saktësisht “Qarku italo-shqiptar SKANDERBEG”. Në botimet enciklopedike të një kalorësi të mbrojtjes së kujtesës së kryeqytetit, dr. Spiro Mëhillit, mund të gjeni të dhëna ndër më kërshëroret për unicitetin e kompleksit në fjalë. Të dhëna plotësuese, kush të dëshirojë, mund të qëmtojë në botimin “Historia e shtetit shqiptar 1912-2005: Organizimi shtetëror, jeta politike, ngjarjet kryesore, të gjithë ligjvënësit, ministrat dhe kryetarët e shtetit shqiptar” (2006), të historianit të vështruar vëngër Kastriot Dervishi. Dëshmi dokumentare me vlera unikale figurative u shtohen atyre nga arkivat e Institutit “LUCE” dhe ata të ATSH-së sonë. Do të ishte dhunë që historia e këtij monumenti shumëfish historik të Shqipërisë të mëvishej me çaprashitje ndërtimesh “të përkohshme”, për asqerhane italiane a për eglenxhehane.

“Qarku italo-shqiptar SKANDERBEG” përbëhej nga dy ndërtesa paralele, të ndara nga një gjysmëpatio e organizuar si mjedis relaksimi: me një pishinë në mes dhe përfund me një palestër model për kohën. Bëhej fjalë për konceptime me parametra bashkëkohorë të ndërtimeve të epokës së njohur si “il Ventennio”, fashist për komplekse të atilla.

Ndër dy ndërtesat, ajo majtas emërtohej në fillim “Kinema-teatër SAVOJA”. I konceptuar si për projektime filmash, ashtu edhe për shfaqje teatri, koncerte artistike etj., në kohën e vet u klasifikua si “i cilësisë së parë”. Por të vihet re: i përshtatur edhe për veprimtari ndër më të rëndësishmet politike, përfshirë ato të krerëve të shtetit, pavarësisht regjimeve politike. Hyje dhe aty të priste një atrium, kurse mbas tij një sallon për publikun para shfaqjes ose gjatë antrakteve me pushime. Salloni kishte një gardërobë nga njëra anë dhe nga ana tjetër shërbimet e tualetit. Fotot e LUCE-s i dëshmojnë ato shërbime të një cilësie ende sot të lakmueshme, d.m.th. krejt ndryshe nga sa ankohet ndonjë “ndërtues” nga ata të specializuarit për të ndërtuar qenefe allaturka të modelit të diktaturës. Dyshemeja e sallonit ishte shtruar me pllaka mermeri të kombinuara bardhë-e-zi. Përkundrejt çeleshin dyert për në sallën e shfaqjeve, të dubluara me perde të rënda kadifeje. Ato çonin në platenë, kurse në të dyja anët çeleshin dyert për t’u ngjitur në të dyja katet e lozhave. Kati i parë i tyre përbëhej nga ndarje të veçanta, kurse kati i sipërm shërbente si galeri për publikun me bileta më të lira; galeria ka funksionuar deri kur kam qenë vetë fëmijë.

Në atë kinema-teatër, që cilësohej “e cilësisë së parë” në Shqipëri, spektatori shqiptar u njoh “nga afër” – madje duke rënë në dashuri me ta – me aktorë të shkëlqyer të artit kinematografik: Greta Garbo, Alida Valli, Anna Magnani, Lorenz Oliver, Amadeo Nazzari, Vittorio de Sica, me dhjetëra. Jo vetëm kaq, por po në atë mjedis kulturor-artistik nisën e u organizuan në kryeqytetin e Shqipërisë vargu i koncerteve të muzikës klasike: Scarlatti, Cherubini, Corelli, Vivaldi, Boçherini, Cimarosa, Paganini, Rameau, Schumann, De Gallot, Schopin etj. Kushedi sa artdashës i ndiqnin për së pari herë! Deri edhe spektaklet me pjesë nga repertori i zgjedhur operistik aty u praktikuan: nga Verdi, Bellini, Donizetti, Rossini etj., përfshirë edhe një Mascagni të përsyshur dikur si “bolshevik” nga Mussolini gazetar.

Dhanë aty koncerte edhe yjet shqiptare të muzikës lirike, që nga Tefta Tashko-Koço dhe Kristaq Antoniu, nga Jorgjia Filçe dhe Marie Kraja etj. Aty dha shfaqje të vetat edhe Grupi Filodramatik i Radio-Tiranës, siç quhej, “Strazivari”, “Peshku në det”, “Osman Opingaxhiu” të Viktor Eftimiut etj., çfarë do të thotë që aty u shfaqën Mihal Popi, Behije Çela, Xhevat Serezi dhe të tjera figura që do t’i jepnin sharm edhe Teatrit të ardhshëm Kombëtar. Ja një arsye më shumë se përse rekomandoj t’i kaloni njëherë për duarsh enciklopeditë e dr. Mëhillit. Nga 9 më 12 prill 1940 u përurua aty ai që do ta meritonte të quhej i pari festival i këngës popullore shqiptare. Përpos zonjave Marie Kraja dhe Tefta Tashko, si dhe mjeshtres Lola Gjoka dhe mjeshtrit Tonin Guraziu në piano, në atë sallë u shfaq për së pari në publik rapsodi magjepsës Gjergj Pllumbi. Edhe ekspozita të arteve figurative u organizuan në sallonin e atyshëm; ndër to u shënua për mbresat që la ajo e motrave piktore Androniqi dhe Sofia Zengo. Duhet të jesh përnjëmend i pacipë që të guxosh e ta përshkruash një mjedis të tillë, i cili prej majit 1941 riemërtohej “Kinema-teatër KOSOVA”, si ngrehinë “të përkohshme” për asqerhane italiane a për eglenxhehane.

Ceremoni të tyret, ndër më të rëndësishmet politike, i kryen po aty edhe kryeministra dhe ministra të Shqipërisë së pushtuar, duke përfshirë edhe vetë Zotërinë e Tij, Françesco Jacomoni di San Savino, mëkëmbës i mbretit në Shqipëri. I veshur e i mbathur gjithë sqimë, kokë e këmbë në të zeza, vetë senatori Mustafa Merlika-Kruja mbajti aty, në prag të përvjetorit të parë të pushtimit të Shqipërisë, ligjëratën “Shqipnija, shtet i bashkuem me Italín në suazën e Perandorís së Romës”: njëfarë leksioni që do të delte herët jashtë modës politike. Sikundër delte edhe ai i 22 nëntorit 1942, me titull “Në hullí të histories”, prej të cilit u mbajt mend thirrja që u bëhej shqiptarëve për të rënë në gjunjë e për t’i puthur çizmen ushtarit të Rajhut të Tretë. Pjesë të historisë politike të shtetit shqiptar përbëjnë, pa pikë dyshimi, edhe këto.

Nuk ka sesi të harrohet sakaq ndërtesa tjetër paralele, ajo në të djathtë. Në të u vendosën strukturat e mirëfillta të fondacionit “SKANDERBEG”. I menaxhuar prej një bordi të përbërë prej emrash të nderuar të kohës, si Gjergj Bubani, Odhise Paskali, Vangjel Koça, Bahri Omari, Kristo Kono etj., fondacioni do të punonte nën motto-n “PRO CULTURA”. Tek ajo ndërtesë e dytë qe vendosur edhe tanimë i njohuri në historinë e albanologjisë si “Instituti i Studimeve Shqiptare”. Përkrah ndonjë emri italian pa peshë u mblodhën e punuan në atë Institut kontribuues shqiptarë që u vinte era shkencë e kulturë: Dhimitër Berati, Aleksandër Drenova (Asdreni), Karl Gurakuqi, Anton Harapi, Etëhem Haxhiademi, Kolë Kamsi, Sotir Kolea, Xhevat Korça, Nikollë Lako, Bernardin Palaj, Lasgush Poradeci, Odhise Paskali, Vincenc Prennushi, Ilo-Mitkë Qafëzezi, Namik Resuli, Justin Rrota, Eqrem Vlora, Aleksandër Xhuvani, Eqrem Çabej etj. Aty i patën zyrat, bibliotekat dhe sallat e mbledhjeve. Po aty, dhe jo kund tjetër, u organizua e u mblodh nga 9 më 13 prill 1940 “Ma i pari Kuvend i Studimevet Shqiptare”. Fatmirësisht janë publike punimet e tij, në të cilat u hodhën bazat e projekteve: për një Fjalor të madh të gjuhës shqipe, për një Enciklopedi shqiptare, për një korpus të botimeve dokumentare për historinë e Shqipërisë “Albania diplomatica”, për fillimin e botimit të kolanës së Folklorit shqiptar etj., deri te projekti për një muze të Shkencave të natyrës. Sa pllaka përkujtimore do të duheshin vendosur në atë ndërtesë të dytë, që një frotë të papërgjegjshmish guxojnë të na e përshkruajnë si ngrehinë “të përkohshme” për asqerhane italiane a për eglenxhehane?



Fill mbas fitores hitleriane të “Fushatës Ballkanike” (Balkanfeldzug) në ato zyra të fondacionit “SKANDERBEG” u hartua njëri ndër dokumentet më sfidues të historisë politike shqiptare: platforma për një “Shqipëri Tjetër”, po e quaj kështu, dokument pothuaj i panjohur i “rivendikimeve shqiptare”. E riprodhuar si tekst në dagerrotip prej 113 faqesh dhe e nënshkruar më 3 maj 1941 (viti XIX) prej autorëve Fejzi Alizoti, Mustafa Merlika-Kruja, Xhemil Dino, Dhimitër Berati dhe Tahir Shtylla, ishte ajo që iu dorëzua në Romë ministrit Ciano të Punëve të Jashtme për “bashkimin e tokave shqiptare”.

“Gjethet ranë”, siç e tha bukur Mitrush Kuteli për vjeshtën e fashizmit shqiptar, por edhe kur erdhi “gjermani me makina të mëdha” – ashtu ia kënduan në Labëri – kompleksi “SKANDERBEG” vijoi të funksiononte si qendra e jetës artistike, kulturore, shkencore, madje shpesh edhe politike e kryeqytetit të Shqipërisë.

Në kinema-teatër “KOSOVA”, propaganda naziste mbase u bezdiste kryet kryeqytetasve me Wehrmachtbericht-et e saj, d.m.th. me dokumentaret me lajme të fitoreve të ushtrisë së Rajhut të Tretë. Por po aty vijonin koncertet me pjesë të zgjedhura operistike, tanimë nga “Tannhauser”, “Lohengrin”, “Tristani dhe Isolda” të Wagnerit. Për të “paqtuar” inteligjencën kryeqytetase u shtuan si risi të quajturat “Variétés”: ndër to muzika shkartisej me deklamimet poetike. Aty, për shembull, e recitoi Vedat Kokona poemën e tij antifashiste “7 Prilli”, që në regjimin vijues as do të guxonte ta përmendte. Qenë muajt kur emërmadhi Rajh e kishte marrë rrokopujën, kjo ishte e vërtetë, por kjo nuk donte të thoshte që në kinemateatër “KOSOVA” të mos vijonin koncertet Merita Sokoli, Liza Vorfi, Behije Çela etj., të shoqëruara nga orkestra e mbetur italiane nën dirigjimin e maestros Fiori. Ndër botimet enciklopedike që rekomandova, mund të gjeni jo vetëm datat e sakta të shfaqjeve e koncerteve, por edhe çmimet e ndryshme të biletave.

Në ndërtesën përbri ishte anëtari fatkeq i “Këshillit të Naltë”, At Antoni Harapi, që u kujdes ta konvertonte ishInstitutin e Studimeve Shqiptare në Institutin Shqiptar për Studime e Arte. Jo vetëm u shtuan në të anëtarë të rinj nga personalitetet e padëshiruara prej fashizmit, veçan Fan S. Noli e Mit’hat Frashëri, por u përpunua edhe një platformë e re veprimtarie e njohur dhe e botuar si “Programi i ‘Seksionit Kosova’ (1944)”. Në sallën e “KOSOVËS”, tanimë “Shkëlqesa” Harapi ngriti zërin me ligjëratat e veta patetike për “pajtimin” dhe “bashkimin kombëtar”. Ndërsa ishte vonë. Vetëm disa muaj më mbas, po në atë sallë, do t’i duhej të përgjigjej para “Gjyqit Special”, duke u shfajësuar me fjalinë tronditëse që shqiptoi: “Nuk e kisha dijtë që do t’u dedhte kaq gjak…”.

Tek ajo sallë, gjatë një ceremonie të qeverisë kuislinge, kreu aktin heroik një çunak antifashist, pothuaj i harruar historie. Kishte zënë vend lart në galeri dhe priste të fikeshin dritat e sallës, siç ndodhte zakonisht gjatë shfaqjeve, që të hidhte mbi publikun tufat e trakteve. Nuk e dinte që në të tilla ceremoni qeveritare dritat e sallës nuk fikeshin. Megjithëkëtë, që lart nga galeria, ai i flakëroi ato tufa traktesh mbi sallë, ia doli të kapërcente shkallët me vrap, të çante nëpër sallonin në konfuzion e sipër dhe t’i shpëtonte kontrollit të rojave në atrium. Por u pikas e u ndoq nga patrulla naziste, që ruante ceremoninë qeveritare. Vrapoi nëpër rrugën “Abdi bej Toptani”, por, teksa merrte kthesën aty tek sot ndodhet hotel “Plaza”, i doli përpara tjetra patrullë naziste dhe çunaku përfundoi përdhe, në një pellg gjaku, i ekzekutuar nga dy palë breshëri automatikësh. Quhej Qazim Vathi, ishte 15 vjeç.

Me çlirimin e Shqipërisë, qeveria e re e vetëshpallur “demokratike” nuk bëri më shumë se t’i konvertonte pjesët e ndryshme të strukturave të kompleksit “SKANDERBEG”. Kinema-teatri vijoi të quhej edhe për një copë kohë “KOSOVA”, ndonëse emërtimi “SKANDERBEG” u zhduk si me magji. Tani do të shfaqeshin aty, qysh në fillim të 1945-s, jo vetëm të parët filma sovjetikë, por edhe i pari film i ri anglez, i pari film i ri amerikan etj. Qenë shfaqje, në të cilat merrnin pjesë si misionet e huaja, ende “aleate”, edhe anëtarët e qeverisë së re “demokratike”. Aty, dhe jo gjatë paradës në bulevard, sikurse është përshkruar ndonjëherë gabimisht, ndodhi incidenti i Enver Hoxhës me znj. Sara Blloshmi. I ulur në lozhën qendrore të kinema-teatrit “KOSOVA”, ai e trajtoi si provokim që në lozhën ngjitur, në të cilën, në të vërtetë, ishte ftuar misioni ushtarak anglez, u shfaq duke shpalosur hiret e veta Sara Blloshmi. Acarimi i beftë i diktatorit të ri, duke lëvizur nga vendi, ka mbetur i pashpjeguar.

Ç’qe më e rëndësishme, përpos filmave të “aleatëve”, po aty filluan në mënyrë të organizuar shfaqjet e para të atij që në krye u emërtua si “Teatri i Tiranës”, mandej si “Grupi Teatral Profesionist i Shtetit”, me emra aktorësh që tanimë kanë bërë histori të teatrit shqiptar: Mihal Popi, Lazër Filipi, Andon Pano, Melpomeni Çobani, Nikolla Panajoti, Prokop Mima, Besim Levonja dhe Behije Çela, Drita Kripa (Pelingu), Andrea Malo etj., deri kur më 24 maj 1945 struktura e re të emërtohej “Teatri Profesionist i Shtetit”. Çmimet e biletave, si për lozhat, edhe për platenë, konsultojini, në qofshi kureshtarë, po te regjistrimet që rekomandova të dr. Mëhillit. Do të vini re që e shumta e të ardhurave të para shkonte për mensa të të pastrehëve nga Lufta, për ndihma sociale, për Kryqin e Kuq. Edhe grupet teatrore të Shkodrës, të Korçës etj. filluan të sillnin po aty shfaqjet e veta. Nuk qe fjala rëndom për pjesët e Maksim Gorkit, por edhe për drama të Ibsenit (“Zonja Ingra e Ostrotit”, “Armiku i Popullit”), të dramaturgut francez Marcel Pagnol (“Topazi”), deri edhe të amerikanit bashkëkohor Eugene O’Neill (“Përtej horizontit”) etj. Gjithnjë aty, qysh në muajt e parë të ‘45-s, rifilluan koncertet artistët e mëdhenj lirikë: Tefta Tashko-Koço, Kristaq Antoniu, Jorgjie Filçe-Truja, Giuseppina Kosturi etj., të shoqëruar prej orkestrës së Radio-Tiranës nën dirigjentin Umberto Oscari, si dhe koncertet vokale të drejtuara nga mjeshtri Kostandin Trako. Ishte pak a shumë ajo situatë paradoksale, së cilës një koleg yni ia ka qëlluar në shenjë me konceptin “Orkestra e Titanikut”: kur paralelisht salla historike do të fillonte të përdorej edhe për ndonjë nga më të rëndësishmet procese të “Gjyqit Special”.

Në ndërtesën paralele, ish-”Qarku italo-shqiptar SKANDERBEG” riorganizohej, në të njëjtën kohë, nën emërtesën e re “Shtëpia e kulturës”. Për fat të mirë, arkivi dhe pothuaj e gjithë baza materiale dokumentare, përfshi edhe tekstet e gatitura për botim, e ish-dy Instituteve të Studimeve Shqiptare (të 1940-s dhe të 1943-shit) qenë ruajtur. Mbi atë bazë u themelua më 1946 “Instituti i Shkencave” me disa degë, të cilat do të shërbenin më mbas si themelet e reja të instituteve të Historisë, të Gjuhësisë dhe të Letërsisë, të Arkeologjisë, të Folklorit. Të sotmes Akademi të Shkencave të Shqipërisë, e cila ngre në piedestale emrat e saj të mëdhenj, si Çabej, Buda, ndoshta nesër Zamputi, Domi etj., i bie të jetë e vetëdijshme që aty, në ato mjedise, i ka zanafillat e veta të punës: në ato mjedise, mbi të cilat është ngritur sot kazma.

Pjesa tjetër e mjediseve iu la në dispozicion, për “Club”, shkrimtarëve dhe artistëve. Sepse do t’u duhej edhe atyre ta përjetonin ndërkohën alegorike të “Orkestrës së Titanikut”, që u përmend. Lidhjes së tyre, të sapothemeluar më 1945-n, iu dhurua për seli ish-vila e Musa Jukës, ndërtesa në të cilën vite më vonë do të vendosej ambasada e “Republikës Popullore të Polonisë”. Por “Club”-i vijonte po aty tek e kishin konceptuar për pushim e dëfrim arkitektët italianë. Të parat mbledhje kinse-demokratike, ku merrnin pjesë edhe ata që vetëm pakëz më vonë do të viheshin në hekura: si Mitrush Kuteli, Vinçenc Prennushi, Arshi Pipa e me radhë, aty u patën zhvilluar. Në atë “Club” i lëshonte shpotitë e holla, tek gjerbte kafen, Lasgush Poradeci: duke mbajtur me njërën dorë filxhanin, ndërsa me tjetrën pjatëzën nën të: ashtu ishte mësuar në rininë e vet austriake. I pamposhtur moshe e i zdërgjahur në kolltuk, aty vijonte t’u hidhte romuze të ëmbla “femrave letrare” i pakorrigjueshmi Ali Asllani, sikurse mund të keni lexuar nëpër kujtime. Por sidomos aty, në atë “Club”, zhvilloi disa nga polemikat e tij trimërore me autoritetet e politikës së re kulturore të Shqipërisë, kundër zhdanovshçinës në letërsi dhe arte, një Skënder Luarasi.

Por ç’të vijohet më përkëtej?

Kanë treguar sa e sa edhe të tjerët, madje mundet që u teprua duke përmendur kaq fakte, kaq emra, kaq ngjarje, kaq vepra, kaq histori me një peshë që çudi sesi ai kompleks e mban përmbi. Nuk më shkon të them që fatkeqësia e këtij monumenti shumëfish historik paskësh qenë mungesa e ndonjë basorelievi me mbiemrin e njohur të një skulptori, mbiemër që do të mund t’ia ndalte dorën atij që ka ngritur kazmën për rrënim. Nuk më shkon, sepse edhe për artin e skulptorit në fjalë e ruaj atë pjesë respekti që i takon. Shkrova për të kryer detyrën që kryej prej kohësh: d.m.th. për t’i bërë pakëz frymëmarrje artificiale kujtesës historike. Si dhe për të përfunduar me pyetjen: A na tregoni dot, në historinë 100 e pak-vjeçare të këtij shteti tonë, një monument kaq shumëfish historik – të historisë kulturore, të historisë artistike, të historisë sociale, të historisë së albanologjisë, të historisë politike etj. – si ky monument? Pikërisht si ky monument, kundër të cilit është ngritur, me kaq ngërmesë, kazma e rrënimit? Dhe përse është ngritur? Me shfajësimin e nevojës për një “teatër të ri”.

Jo një teatër i ri: dhjetëra teatro të rinj i duhen Tiranës dhe mbarë Shqipërisë. Për artistët po që po, por më së pari për publikun, i cili ka nevojë për to. Kërkesa për një të tillë teatër në Tiranë nuk është gjë e re, ajo ka qenë formuluar qyshkur, ta mësojnë edhe ata që nuk e dinë kur bie qyshkuri. Por ngritja e kazmës ndaj një monumenti shumëfish historik, si ky që u përshkrua, nuk ka kurrfarë lidhjeje me dëshirën e bukur për teatër të ri: as se nuk po e mban karabinaja, as se po i bie karasuvaja, as se po e bren karanxhaja. Edhe sikur një fatkeqësi natyrore, një tërmet disaballësh, ta kishte rrënuar një monument të këtillë, detyra e një shoqërie të qytetëruar do të ishte që atë ta rindërtonte. Edhe sikur atë ta kishte hedhur përtokë një bombardim nga aviacioni armik, – me rreziqet e tij na stërvitnin një herë e një kohë, – ai do të duhej ringritur në këmbë, sikurse i ringriti Varshava e rrënuar nga lufta ngrehinat e veta historike, gjithë përkushtim ndaj kujtesës së kryeqytetit.

Kazma, ç’është e vërteta, i vinte për dore edhe Enver Hoxhës. Me të imitoi, fjala vjen, Revolucionin Kulturor Kinez për dhunën ndaj institucioneve të fesë. Mirëpo, për institucionet kulturore – e vërteta është e vërtetë! – e mbajti dorën. Brezi im i fëmijërisë e kujton se ku ndodhej dikur “Opera”, atje tek patëm fatin të ndiqnim qysh fëmijë “Princeshën e çardashit” ose “Madamën Baterflaj”. Mirëpo, për të bërë një teatër të ri opere, sikurse u bë, diktatori nuk prishi sallën e integruar në kompleksin që iu la Akademisë së Arteve. Për të përballuar mbingarkesën e fondeve të Bibliotekës Kombëtare, kur u ndërtua një bibliotekë e re si pjesë e kompleksit të Pallatit të Kulturës, diktatori nuk rrënoi “bibliotekën e vjetër” të Rrugës së Elbasanit: ajo funksionin ende sot e riorganizuar si bibliotekë e “Librit Europian”. Për të ndërtuar një stadium të ri të sportit – dy të tillë madje – diktatori nuk rrënoi stadiumin ekzistues, atë të arkitektëve italianë, dhe qe ai që vijoi të funksiononte si i “kategorisë së parë”.

Duhet ngulmuar për t’ia kujtuar publikut, të cilit i përket monumenti shumëfish historik, – i historisë kulturore, i historisë artistike, i historisë sociale, i historisë së albanologjisë, i historisë politike të shtetit shqiptar, – kazmën që tanimë mbi të është ngritur. Së paku atij publiku, të cilit i funksionon mekanizmi i kujtesës historike, përndryshe do të ishte fjala për ndonjë publik që nuk i ka në rregull “letrat” e qytetarisë. Kujtesën historike, sidomos në një shtet që sapo ka kaluar të 100-tat, nuk e bëjnë vetëm luftëra dhe revolucione, fitore dhe humbje me zallamahi gjakderdhjesh a vëllavrasjesh. E bëjnë edhe ngjarje e ndodhí si këto që u numëruan, regjistrime pjesëmarrjesh e pjesëdhëniesh në jetën qytetërimore të një shoqërie, në të mirë dhe në të keq. Apo mos do t’u katandiskemi të na e përbëjnë kujtesën historike ato që miku ynë i quajti hidhur “pordhët e ambalazhuara” të politikanëve? Kujtesa historike është pronë e të gjithëve. E të gjithëve, pa asnjë përjashtim. Nuk më besohet të ketë individ që të mos e ndiejë, sikur dhe gjatë një grime të vetme të ekzistimit të tij, që i takon qoftë edhe një thërrime nga kjo trashëgimi, kundër së cilës kazma e ngritur mund të ulej

Aurel Plasari (1956, Tiranë) është profesor, studiues, shkrimtar, përkthyes.


Ky artikull ose seksion duhet të përmirësohet sipas udhëzimeve të Wikipedia-s.(21 shtator 2014)
Ju lutemi ndihmoni edhe ju në përmirësimin e këtij artikulli.

Ka filluar të botojë përkthime nga letërsia botërore qysh në moshën 17-vjeçare, gjatë viteve të shkollës së mesme. Pas shkollimit të mesëm ka kryer shërbimin e detyruar ushtarak dhe, duke qenë se për disa vite i mohohej e drejta e studimeve të larta për shkaqe “biografie”, e ka filluar punën në nivelet më të thjeshta të shtypit, si korrektor në shtypshkronjën “Mihal Duri”. Nga viti 1982 ka punuar korrektor letrar në revistën “Nëntori”, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Me përfundimin e studimeve të larta më 1989 ka punuar redaktor i letërsisë së përkthyer po aty, ndërsa nga 1990 sekretar i Kolegjiumit të redaksisë në po të njëjtën revistë.

Prej vitit 1990 u ftua si pedagog i jashtëm në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë të Universitet të Tiranës. Pasi kreu më 1991 specializimin pasuniversitar në Universitetin “Alcalá” të Madridit (Spanjë), më 1992 kaloi pedagog ordinar në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë, UT, ku ka kryer edhe detyrën e zv.dekanit. Ka dhënë si lëndë ordinare “Histori e estetikës” dhe “Bazat e estetikës”, ndërsa si kurse speciale: “Hyrje në narratologji”, “Teori e receptimit” etj. Më 1994 është doktoruar në fushën e Letërsisë së Krahasuar, e para doktoraturë e kësaj fushe në vend. Nga 1995 më 1996 ka qenë lektor i ftuar në INALCO (Institut des Langues et Civilisations Orientales), Paris. Prej vitit 1996 ka vijuar detyrën në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë, UT, për t’u shkëputur më 1998, kur është ftuar të drejtojë Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë, detyrë që e vijon ende sot. Në Masterin e Nivelit të Dytë të Shkencës së Bibliotekave, organizuar për herë të parë në sistemin arsimor shqiptar, ka dhënë lëndën e rikonceptuar “Hyrje në albanologji”. Ndërsa më 1995 kishte kryer habilitacionin për “Profesor i asociuar”, prej vitit 2010 mban titullin “Profesor”.

Nga 1990 deri më sot ka marrë pjesë në veprimtari shkencore-akademike kombëtare dhe ndërkombëtare: në USA, Kosovë, Itali, Francë, Spanjë, Rumani, Greqi, Austri, Bullgari, Poloni, Hungari, Çekosllovaki, FYROM etj.

Ka drejtuar edicionin e ri të revistës kulturore “Hylli i Dritës” prej vitit 1993 deri më 1997 (kur u mbyll), si dhe ka qenë dhe vijon të jetë i pranishëm në shtypin e lirë shqiptar, përfshi edhe gazetën “Rilindja Demokratike” prej numrit të saj të parë, me shkrime dhe artikuj të fushave të ndryshme të kulturës, por edhe të politikës. Nga 1990 disa përmbledhje autorësh në zë të traditës, si Fishta, Merxhani, Harapi, Beduli etj. janë përgatitur prej tij, po ashtu ka qenë drejtuar prej tij kolana “Intelligenda” (shtëpia botuese “55”), me kontribues të albano-balkanologjisë, si Jorga, Jirecek, Gelchic, Suliotti, Londres, Konica, Nadin, Xhufi etj.

Në fushën e veprimtarive të kulturës ka drejtuar disa juri kombëtare, si dhe ka marrë pjesë si anëtar në juri kombëtare dhe ndërkombëtare. Në vitin jubilar 2012 ka qenë anëtar i Komitetit Ndërministeror të Festimeve të 100-Vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë.

Libra të botuar

Don Kishoti zbret në Shqipëri, Tiranë 1990;
Vija e Teodosit rishfaqet, Tiranë 1993; T. 1995;
Letërsia dhe muret, Tiranë 1993;
Anton Harapi Redimensus, Tiranë 1994;
Kuteli midis të gjallëve e të vdekurve, Tiranë 1995;
Fishta i dashuruari, Tiranë 1996;
Plani i fshehtë për një Internacionale të re, Tiranë 1996;
Përballë një kulture të vdekjes, Tiranë 1997;
Biopolitika: a ekziston në Shqipëri? Tiranë 1999;
Fenomeni Voskopojë, Tiranë 2000;
Dhjetë ditë që nuk tronditën botën (arlekinadë), Tiranë 2001;
Lufta e Trojës vazhdon, Tiranë 2002;
Rrëmbimi i Europës, Tiranë 2005.
Alfabete në Bibliotekë, Tiranë 2008;
Skënderbeu: një histori politike, Tiranë 2010.
Në gjuhë të huaj
Saint Jerôme - fils d’Illyrie, Tirana 1990;
La linea di Teodosio torna a dividere, Bari 1998; Bari 2000;
The Line of Theodosius reappears, New York 2001;
Il ratto dell’Europa, Bari 2009.

Përkthime

L. Hughes: Lumi i vrerit, T. 1976;
J. L. Caragiale: Një letër e humbur, T. 1977;
H. Smirnenski: Të bëhet dritë, T. 1977.
Këngë të popujve, T. 1978 (bashkëpërkthyes);
A. Jozsef: Shoku pyll, buçit, T. 1979;
Muzat në vitin e luftës, T. 1980 (bashkëpërkthyes);
Poetë francezë, T. 1980 (bashkëpërkthyes);
A. Mizkiewicz: Vjersha dhe poema, T. 1980 (bashkëpërkthyes);
F. García Lorca: Jerma, T. 1982;
F. García Lorca: Dasmë gjaku, T. 1985;
Tregime e novela të shek.XX, T.1983 (bashkëpërkthyes);
Antologji e poezisë së re greke, T. 1986 (bashkëpërkthyes);
G. García Márquez: Gjethurinat, T. 1986, Prishtinë 1988;
Kolonelit s’ka kush t’i shkruajë, T. 1986, Prishtinë 1988;
Një histori me paskuinë, T. 1986, Prishtinë 1988;
Kronikë e një vdekjeje të paralajmëruar, T. 1986, Prishtinë 1988; T. 1999;
Esé dhe shkrime të tjera kritike, T. 1988 (bashkëpërkthyes);
J. Cortázar: Autostrada e Jugut, T. 1988, Prishtinë1989;
F. Dostoiewski: Net të bardha, T. 1990, T. 1995; T. 1999;
Poetë spanjollë të shekullit XX, T. 1991;
M. Sorescu: Një flatër dhe një këmbë, T. 1993;
J. Cortázar: Armët e fshehta, T. 1999;
O. Fallaci: Mllefi dhe krenaria, T. 2001;
A Ahmatova: Përzitje, T. 2003;
A Ahmatova: Poezi, T. 2009;
I. Montanelli: Shqipëria një dhe njëmijë, T. 2003; T. 2005;
C. Malaparte: Teknika e grushtit të shtetit, T. 2006

Çmime dhe nderime

2012, Mirënjohje e Kuvendit të Shqipërisë, në 100-Vjetorin e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë.
2010, Çmimi “KULT”, për përkthimin “Poezi” nga Anna Ahmatova, Akademia “Kult”.
2009, Dëshmi e Mirënjohjes. Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës.
2008, "Ordine al Merito della Reppublica Italiana”. Presidenti i Republikës Italiane.
2005, Çmimi “Best Practice”, edicioni I, Për drejtimin e Bibliotekës Kombëtare. Junior Chamber Italiana / Junior Chamber International.
2003 Çmimi “Serembe”. Për librin “Lufta e Trojës vazhdon”. Fondacioni “Serembe”.
2000 “Penda e Argjendtë”. Për përkthimin e librit “Armët e fshehta”, Julio Cortazar; Ministria e Kulturës.
1993, Çmimi “Përkthimi më i Mirë Letrar”. Për librin “Një flatër dhe një këmbë”, Marin Sorescu. Ministria e Kulturës.
1989, Urdhri “Naim Frashëri” “Për kontribut të veçantë e me nivel të lartë artistik në fushën e përkthimeve letrare”. Presidiumi i Kuvendit Popullor.

Puthja e Tinka Kurtit dhe Naim Frashërit, e parë në film shqiptar

Aktorja e njohur shqiptare Tinka Kurti jo pak herë e ka kujtuar një puthje në jetën e saj.

Puthja e saj me Naim Frashërin ishte e para puthje në një film shqiptar, dhe kjo e theu një tabu të asaj kohe për mentalitetin sidomos shumë tradicional.

“Është e vërtetë dhe kjo më bën krenare. Nuk pata asnjë hezitim kur tek filmi “Tana”, nën një pemë i dhashë puthjen partnerit tim, aktorit të madh Naim Frashëri”, tregon aktorja Tinka Kurti.



“Është puthja e parë në historinë e filmit shqiptar dhe kjo më bën të ndjehem vërtetë mirë. Ishte koha e tillë, mentaliteti që të pengonte për të realizuar skena të tilla. Megjithatë, edhe pse isha shumë e re, pasioni e bën aktorin të interpretojë edhe skena të tilla që tashmë janë të zakonshme”.

“Sigurisht që nuk ishte e lehtë. Madje ju them se për të bërë atë puthje, na u desh të realizonim 29 dubla dhe fatkeqësisht skenën e hoqën më pas”, tregon ajo, shkruan Kult Plus.

“Zemërohem me vete dhe them: “Mirë atëherë që nuk lejonte koha dhe regjimi, po sot, përse nuk jepet puthja ime me Naim Frashërin?” Për mua është një nga momentet më të bukura të karrierës sime si aktore, jo vetëm se kam partner një aktor të madh, porse isha një aktore e vërtetë që shkela çdo bestytni për të realizuar rolin. Dhe këtë nuk e bënte çdo femër aktore”.

Filmi “Tana”, i cili u prodhua nga Kinostudio Shqipëria në vitin 1958, njihet si filmi i parë artistik i metrazhit të gjatë shqiptarë. Premiera e filmit është dhënë më 17 gusht të vitit 1958.

Ky film për regjisor kishte Kristaq Dhamo, skenari është punuar nga Kristaq Dhamo, Fatmir Gjata dhe Nasho Jorgaqi, ndërsa muzika nga Çesk Zadeja.

HAPET KONKURSI PËR PRANIMIN E STUDENTËVE TË RINJ

Senati i Universitetit të Prishtinës, gjatë ditës së sotme ka caktuar datën e shpalljes së konkursit për pranimin e studentëve të ri në nivelin bachelor për vitin akademik 2018-2019.

Studentët mund të aplikojnë në konkursin për nivelin bachelor që nga data 9 korrik deri më 17 korrik. Provimi pranues do të mbahet sipas njësive akademike të përcaktuara nga fakultetet ndaras.

Po ashtu për provim pranues është diskutuar edhe numri i kuotave që u jepet aplikuesve.

Senati ka vendosur që ti jepet kuotë atyre që aplikojnë nga Presheva e Mali i Zi, ndërsa u kërkua që numri i kuotave të komunitetit pakicë të ulet shkaku që nuk ka studentë për kuotën 12 përqind.

Senati ka diskutuar edhe për vendet që nuk janë të plotësuara nëpër degë të ndryshme.

Është vendosur që vendet të cilat nuk janë të plotësuara të rishpallet konkursi prapë për ato pozita. Pas diskutimit për pikat e rendit të ditës, dekanët e fakulteteve të Universitetit të Prishtinës, para senatit ngritën çështjen e rritjes së pagave të këshilltarëve politik.

Sipas dekanit të fakultetit Filozofik, Bujar Dugolli, këshilli politik nuk duhet të ketë pagë më të lartë se personeli arsimor.

“ Ky ligj nga vendimi i Qeverisë së Kosovës, dëmton arsimin. Ky është një degradim, qysh mujnë me pas zëvendësministrat e këshilltarët rrogën më të madhe se personeli arsimor”, tha Dugolli.

Iniciativën për të reaguar ndaj vendimit të qeverisë, e ka përkrahur edhe Dekani i DIF-it.

Rektori, Marjan Dema propozoi që të shkruhet një deklaratë në lidhje me vendimin e Qeverisë së Kosovës pas ankesave të dekanëve.

Gjorgje Paviqeviq, profesor në Universitetin e Beogradit:Serbia po planifikon ndarjën e Kosovës

Gjorgje Paviqeviq, profesor në Universitetin e Beogradit, vlerësoi se kritikat që po vijnë kohëve të fundit nga BE-ja në adresë të qeverisë, që me sukses e ka vënë në plan të dytë, tregon se në rend dite kanë ardhur zgjidhja e çështjes së Kosovës, por edhe ai i stabilitetit rajonal, e ato janë sundimi i ligjit dhe liria e medieve.

“Qeveria serbe po reagon në mënyrë të nervozuar, por që mundohet t’i minimizojë para medieve vendore, në mënyrë që veten e proklamon si aktor të vetëm politik që mund t’i zgjidhë problemet dhe këshillon atë çka kërkon BE-ja”, deklaroi Paviqeviq.

“Nuk ka më entuziazëm lidhur me sundimin e presidentit serb Aleksandar Vuçiq, siç kishte ekzistuar deri tani dhe se ka më pak vizita spektakolare, më pak deklarata e fotografi, që cilësoheshin si mbështetje miqësore".

Ai më tej deklaroi se Serbia do ta durojë dëmin e madh që do ta ketë në perspektivën e vendit drejt integrimit në BE.

“Kjo situatë i jep alibi Vuçiqit e qeverisë së tij që të mos zbatojnë reformat që minojnë qeverinë e tij dhe BE të mos hap tema që kanë të bëjnë me zgjerimin e BE-së para se të zgjidhen çështjet e brendshme”, deklaroi Paviqeviq.

Ai shtoi se qeveria në Serbi po përpiqet të "përgatisë një terren për kryengritje në Kosovë, që njëkohësisht ka një rritje të ndjeshme të ndjenjave nacionaliste dhe anti-perëndimore të qytetarëve dhe njohja e realitetit të Kosovës si humbje të territorit".

"Është e qartë se autoritetet po përpiqen të përgatisin publikun dhe të minimizojnë humbjet politike, pavarësisht nga rezultati, veçanërisht në rastin e nënshkrimit të një marrëveshjeje të pafavorshme", tha Paviqeviq.

Sipas tij, Serbia është e sunduar nga njerëzit "të cilët e kanë përvetësuar shtetin dhe institucionet e saj dhe i disponojnë ato sipas dëshirës".

"Ligjet dhe rregullat zbatohen në mënyrë arbitrare dhe si burim tjetër për sundim personal, jo si norma të rregulluara nga qytetarët dhe autoritetet. Prandaj, duket se Serbia qeveriset nga një grup njerëzish që e kanë ndarë shtetin dhe institucionet e tij dhe kanë në dispozicion mënyrën se si ata dëshirojnë, prandaj është e vështirë të gjesh kush është kukull këtu", tha Paviqeviq.

EULEX: Gjykimet e reja penale do të kryhen nga autoritetet e Kosovës

Misioni i Bashkimit Evropian për Sundim të Ligjit në Kosovë, EULEX, që nga mesi i qershorit  të 2018-tës siç dihet ka mandat të ri këshillëdhënës, por, megjithëkëtë, në raste të caktuara, mund të ushtrojë edhe funksion ekzekutiv.

Në EULEX thonë se institucionet kosovare janë të gatshme të kryejnë punën e tyre. Një gjë të tillë e tha për Radio Kosovën edhe ministri i Drejtësisë, Abelard Tahiri.

Misioni i EULEX-it, i ardhur në Kosovë para dhjetë vjetësh për të ndihmuar vendin në fushën e rendit dhe të ligjit, që nga mesi i qershorit ka ndryshuar mandatin.

Lidhur me mandatin e ri të EULEX-it, për të cilin shpesh u tha se do të luftojë “peshqit e mëdhenj”, flet për Radio Kosovë zëdhënësja e këtij misioni, Donika Berisha – Rizaj, sipas të cilës mandati aktual i EULEX-it, nuk është vetëm monitorues.

“Në kuadër të mandatit aktual, Misioni i EULEX-it, do të zhvillojë aktivitete të monitorimit si dhe do të ketë funksione ekzekutive të kufizuara. Të gjitha këto do të zbatohen përmes njësisë për monitorim dhe asaj operative”, tha Berisha – Rizaj.

Sipas zëdhënëses së EULEX-it, edhe pse tashmë të gjitha hetimet dhe gjykimet e reja penale do të kryhen nga autoritetet e Kosovës, në raste të caktuara, e në rrethana të jashtëzakonshme rastet mund t’u caktohen prokurorëve apo edhe gjyqtarëve të EULEX-it. Por, në këtë mision, besojnë se institucionet kosovare tashmë janë të gatshme të kryejnë punën e tyre. Njëjtë mendon edhe ministri i Drejtësisë, Abelard Tahiri.

“Konsideroj se ne jemi të përgatitur mjaftueshëm që proceset e tilla t’i implementojmë vetë, pa pasur nevojë të kemi prokurorë, gjyqtarë apo policë përbrenda sistemit tonë, qoftë prokurorial apo gjyqësor. Ne jemi ata të cilët do të arrijmë t’i përmbushim obligimet tona si institucione.”

Sipas ministrit Tahiri, sistemi kosovar i drejtësisë nga EULEX-i ka përfituar mjaft shumë. Por, përderisa në EULEX thonë se ky mision ka arritur rezultate konkrete në Kosovë, puna e tyre shpeshherë është kritikuar nga shoqëria civile.

Për Ehat Miftarajn, nga Instituti i Kosovës për Drejtësi, EULEX ka dështuar të përmbushë misionin e tij.

“EULEX-i fatkeqësisht e ka tradhtuar besimin e popullit të Kosovës por edhe të institucioneve, të cilët kanë pasur pritje jashtëzakonisht të mëdha. Ky mision fatkeqësisht nuk ka arritur të përmbushë mandatin dhe misionin e tij”, tha Ehat Miftaraj.

Misioni i Bashkimit Evropian për Sundim të Ligjit, EULEX, në Kosovë është vendosur në vitin 2008 dhe kishte për synim të ndihmojë vendin në fushën e sundimit të rendit dhe ligjit. Nga 14 qershori ky mision nuk ka mandat ekzekutiv, por vetëm monitorues. EULEX me mandatin aktual në Kosovë do të jetë   deri më 14 qershor 2020.

Ambasadori i ri amerikan në Prishtinë zt.Philip S. Kosnett njohës i mirë i Turqisë

Një diplomat që e njeh mirë dhe punoi gjatë në Turqi. Ky është Philip S. Kosnett, ambasadori i ri i SHBA-së në Prishtinë. Amerikani edhe më parë kishte shërbyer në Kosovë.

Philip Kosnett aktualisht është i ngarkuar me punë të përkohshme në Ambasadën e Shteteve të Bashkuara në Ankara. Në diplomaci, ai filloi punën në korrik të vitit 2016, si zëvendësshef i Misionit në Ambasadën e SHBA-së në Turqi. Ndaj, edhe është njohës i mirë i Turqisë dhe gjendjes e ndikimit të saj.

Kosnett punën në Ankara e kishte nisur qysh kur ka shërbyer si drejtor i Zyrës së Departamentit të Shtetit për Çështje të Evropës Jugore dhe përgjegjës për marrëdhëniet e SHBA-ve me Turqinë, Greqinë dhe Qipron.

Pjesa më e madhe e karrierës së Kosnett, sipas një biografie të tij zyrtare, ka qenë e fokusuar në bashkëpunimin ndërkombëtar të sigurisë dhe pajtimin politik.

Ai ka shërbyer edhe si zëvendësshef i Misionit Amerikan në Uzbekistan dhe në Islandë.

Po ashtu, ai gjatë karrierës së tij ka qenë i angazhuar edhe në pozita të ndryshme politike, politike-ushtarake dhe ekonomike-tregtare në Afganistan, Irak, Kosovë, Holandë e Japoni.

Në Ankara në fillim të karrierës së tij diplomatike, ai kishte shërbyer edhe si një oficer politik dhe konsullor.

Ambasadori i ri amerikan në Kosovë ka qenë i angazhuar në zyrë të Departamentit të Shtetit për Evropë kundër terrorizmit, politiko-ushtarake, të Inteligjencës dhe Kërkimit.

Pasuesi i Greg Delawie në Prishtinë, është i diplomuar në Universitetin e Harvardit. Ai është nderuar me 10 çmime të Departamentit të Shtetit, ka marrë Medaljen e Zyrës së Sekretarit të Mbrojtjes për Shërbim Civil të Jashtëzakonshëm dhe Medaljen e Departamentit të Këmbësorisë për Shërbim Civil të Shkëlqyer.

Kosnett flet turqisht, rusisht, holandisht dhe japonisht.

Gjurmët shqiptare dhe simbolika e Mollës së Kuqe

 DIANA BUNJAKU


Zërat, lotët, klithmat e dhimbjeve të mijëra njerëzve u fshehën e u mbuluan kujdesshëm nga dëbora e acari i hidhur i mesditave 1877-1878. Asnjë mundësi tjetër nuk iu dha karvanit të tyre, veç largimit në pa kthim nga tokat në Sanxhakun e Nishit. Pas mbeti gjithçka : Kullat oborret fushat dhe varret e të parëve.

Kanë kaluar mese 140 vite nga shpërnguljet masive të shqiptareve në Sanxhakun e Nishit. Është periudha kur dhuna masive e ushtrive serbe ranë mbi popullsinë e pafajshëm. Zona të tëra u shkatërruan u masakruan, duke lënë pas veç gjurmët e banoreve të larguar. Pikërisht këtë gjurmë do të ndjekim edhe ne. Për të ri sjell historinë dhe atë që nuk është e shuar ende në këto territore.

N ë vitin 1875 shpërtheu ajo q ë njihej si Kriza e Lindjes, me kryengritje të mëdha anti -osmane në Bosnjë dhe Hercegovinë . Ato u pasuan nga revolta e shumë popujve të tjerë, siç ishin Bullgar ët e një vit më pas edhe serbët e malazezet. Të tilla pati edhe në Shqipëri edhe pse ndrojtja ishte shumë e madhe për një arsye te thjeshtë. Grekët në vitin 1844 patën shpallur atë që njihej si Projekti i Megalidesë- pra Pushtimin e Jugut të vendit. Në të nëjtën ditë edhe serbet u trumbetuan nat Certanjën që synonte shtrirjen e bollshme në tokat shqiptare. Pra Shqipëria gjendej në një mostre të frikshme që do të ndihej shumë shpejt pikërisht gjatë krizës së lindjes.

Më 1877 Rusët i shpallën luftë Perandorisë Osmane, ndërkohë që paralelisht duke kuptuar dobësimin e tyre u hodhën edhe serbet e Malazeztë që u nisën për pirjen e Sanxhakut të Nishit.

Janë mese 740 fshatra shqiptare, që u boshatisën plotësisht. Banorët e tyre u shpërngulen me dhunë, kurse një pjesë mundi të vendoset në zonat e tjera. Por pati edhe shumë të tillë të cilët vdiqën nga uria dhe të ftohtit në atë rrugëtim të kobshëm. Dëshmitë janë jo thjesht rrëqethëse por thuajse të pa besueshme për shkak të nivelit të dhunës, që vështirë të besohet se njerëzit, mund t’ua bëjnë njerëzve të tjerë.

Shqiptarët e zhveshur e të zbathur, nëpër të ftohtit e acartë të dhjetorit i braktisën nga dhuna shtëpitë e tyre. Atë natë vdiqën shumë gra e pleq, e shumë fëmijë, të hedhur e të ngrirë grykës së Gërdelicës deri në Vranjë e Kumanovë. Shumë fëmijë që ishin në shpinë të nënës u ngrinë dhe vdiqën. Kishte raste të shumta kur edhe pleqtë vdisnin nga të ftohtit. Këto janë fshatrat e shqiptareve, për të cilët serbet nuk kanë ditur kurrë, kurse tani në këto fshatra nuk ka mbetur asnjë shqiptar. Prandaj askush nga serbet nuk dinë si quhen ato.

U dogjën e u poqën me zjarr e hekur më shumë se 700 vendbanime shqiptarë në ketë Toplicë, Nish Vranjë e Leskoc , kurse bota përparimtare nuk reagoi fare kundër atij kursi kriminal serbo-rus.

Shefki Ukaj kr. Shoq. “ Muhaxhirve” në Kosovë duke folur për këtë rast ka thënë se nga të parët kishte dëgjuar, se atë kohë kishte ndodhur që nënës i kishte rrëshqitur fëmijët prej dorës dhe nga acari dhe bora e madhe fëmija ka mbet në borë dhe nena nuk ka mundur të kthehet dhe ta marr fëmijën e vet. Thonë edhe sigurisht kjo është ekzakte, pasi kur turqit kanë bërë regjistrimin e popullsisë kanë shtirë ne evidencë se atje iu ka mbetur edhe maca e qeni dhe të gjitha bagëtitë.

“ Popullata e pafajshme atëkohë janë nisur me çerre ashtu siç kanë mundur mi shpëtua fëmijët dhe është për tu çuditur si kanë arritur të shpëtojnë fëmijët edhe pse një pjesë e fëmijëve kanë mbetur sepse nuk kanë arritur ti marrin me vete. Që faktikisht kur bëhet kjo rikujtuese është një rikujtuese shumë e dhimbshme.

Adem Ajvazi studiues, ka thënë se në mënyrën ma brutale brenda një kohë shumë të shkurtër ushtria serbe i detyroi dhunshëm gra, fëmijë e pleq e banorë në tërësi të dalin vetëm me rroba të trupi.

“ Organizoi gjoja se në emër të ikjes së aty ku zhvillohen luftimet organizoi ikjen në mënyra të ndryshme me karroca kuajsh e çerre të ndryshme mirëpo qëllimi ishte që sa më shpejt të zbrazej ajo tokë që sa më shpejt të kryhet puna sipas tyre, me qellim që mos të ketë më implikime ndërkombëtarë. Jo vetëm që asgjë nuk u ndal, por Traktati i Shën Stefanit në mars të vitit 1878 dhe pas Kongresi i Berlinit zyrtarizuan projektin serb duke iu dhënë këtyre të fundit të gjitha këto territore më popullsi shqiptare: Nishi, Toplica, Jablanica Masurica e me radhe, tashmë duheshin ti përshtatshin realitet të ri imponuar. Ushtritë serbe nuk kishin më pse të fshiheshin dhe mund të vijonin qetë spastrimin e plote nga popullsia autoktone. Dhe askush nuk mund të thotë një shifër të saktë të të larguarave. Autor të ndryshëm japin të dhëna të ndryshme, sepse asnjëherë nuk është lejuar, apo ndërmarr një studim i organizuar nga Institucionet Shkencorë. Mendohet se janë mëse 300 mijë shqiptarë që lanë trojet e tyre, nga të cilët mese 70 mijë janë vrarë masakruar apo kanë vdekur edhe rrugës. Ka mjaft studiues të tjerë që këto shifra i quajnë të minimizuara apo të deformuara, duke pretenduar se numri është edhe shumë më i madh”, ka thënë Ajvazi.

Shefki Ukaj sërish ka treguar se krejt informatat deri tash që i kemi të verifikuara dhe që i posedojnë flasin për 700 vendbanime, ku kanë ndodhur spastrimi etnik në një territor apo në një hapësirë prej 11 mijë kilometrash katrore d.m.th edhe ma i madh se territori i sotëm i Kosovës,

Ky territor i jashtëzakonshëm dhe me histori të thellë kryeqendrën kishte sigurisht Nishin, i cili ndodhej rreth 200 kilometra nga Beogradi e ku do të niseshin edhe hulumtimet në teren.

Gazetari Marin Mema i cili edhe ka realizuar këtë histori të dhimbshme, ka treguar se Nishi po ashtu kishte gjurmët e veta historike.

Megjithatë Ismet Azizi studiues thotë se dëshmitë e reja dhe prezenca jonë këtu dhe amaneti i Muhaxhireve që na kanë lanë neve, kështu tingëllon dhe kështu thuhet, që së paku ti vizatojmë këto vende, ti dimë prej nga janë gjithë ajo popullatë e shpërngulur me rrafsh 700 fshatra të banuara me shqiptar dhe të mos i harrojmë. Kështu që ne sot po e kryejmë edhe një amanet të Muhaxhirëvë por edhe një rikujtesë të gjeneratave të reja, sepse dikush duhet të vij këtu.

“Shiko këtu ka shumë mikro toponime të cilat në nuk po mundemi ti hulumtojmë sepse duhet kohë por këtu gjithçka flet se dikur ka qenë e banuar me shqiptarë”, ka thënë studiuesi Azizi.

Diku 30 kilometra nga Prokople shtrihet edhe Kurshumlia një tjetër qytezë që autori Mita Rakiq, në veprën e tij “ Udhëtim në Serbinë e Re” e konsideron një “ Çerdhe shqiptarësh”. Ai u caktua nga vet gjenerali Kosta Protic që të hulumtonte gjendjen në teren, pas aksioneve brutale të ndërmarra nga ushtria.

Por duket se Mita Rakic u trondit nga pamja ndaj edhe shkroi një të vërtetë të madhe, se në qytezën e Kurshumlisë pas sulmit dhe veç ushtareve serb nuk kishte qoftë edhe një banorë të vetëm.

Ashtu si kudo edhe në Kurshumli nuk ka më shqiptar. Edhe pse dikur kanë qenë mese 90 për qind. Sigurisht edhe këtu nga ajo që ka pësuar ndryshimeve është qartësi shqiptarë si për të treguar se pavarësisht presioneve jo gjithçka mund të shuhet.

E vështirë të mendosh se dikush mund të vë në dyshim identitetin e dikurshëm të banorëve të fshatit Kastrat.

Emri flet qartë, ashtu si fakti se banoret janë detyruar të largohen me përdhunë. Dhe pavarësisht se gjithçka ka ndodhur shumë kohë më parë, këtu vazhdon të mos jetë e lehtë të jesh shqiptar, madje edhe kalimthi , çka dallohet lehtësisht nga një pllakatë me mbishkrim “ Fuck Albania”. Ndjenja e një nacionalizmi ekstrem është kultivuar si mënyrë për të mbuluar gjithçka që lidhet me të shkuarën.

Atëherë vallë si mund të zhduket një popullsi që përbën mëse 90 për qind të numrit të përgjishëm të banorëve.

Të thuash e frikshme është pak : Visoka, Bojniku, Bregovina, Vujanova, Brestovci, Xhaka, ( fshati i origjinës së dy vëllezërve futbollistë Xhaka) e po ashtu Konjuvca janë të gjithë të lidhur me njëri-tjetrën.

Edhe pse emrat e një pjesë janë ndryshuar shekuj më parë, këto vendbanime kanë qenë brez pas brezi, të jetuara nga shqiptaret.

Jo më kot, disa prej tyre para se të largoheshin, kanë mundur të marrin edhe tapitë e pronave si dëshmi edhe ligjore e asaj se cfarë ka ndoshur.

Hysen Azemi Dr. i Arkivës ndër komunalë e Kosovës, duke shfletuar tapi të ndryshme ka treguar që atë të cilët kanë marrë tapitë me vete dhe kanë lënë dëshmi dhe gjurmë.

“ Ky është fondi i familjareve të Tapive të Hysen Azemit, d.m. th. si pronar jam unë tapi e tokës Azemi i biri i Ahmetit, kardaja i Kurshumlisë ashtu është quajtur atëherë sanxhaku i Nishit fshati Bllainë është viti 1873 ku atëkohë pasuria, apo toka është mat me Dnn, dhe sasia është prej 4 Dnn. Dhe për veç këtyre hipotekave ne duam të tregojmë se popullsia e Sanxhakut të Nishit ka qenë kryesisht i banuar me shqiptar dhe ata janë shpërngulur me dhunë.

Kurse Kurshumlia sipas viteve apo të dhënave statistikore në vitin 1873 ishte 87 për qind e banuar me shqiptar dhe shlirë munk ta quajmë se ishte kryeqendra e shqiptare.

E njëjta situatë është edhe në Leskoc e Vranjë ku ka pasur rreth 70 për qind të popullsisë shqiptare e kudo në Jabllanicë. Fjalët janë te tepërta e nuk mund të të përshkruajnë realistin e sotëm me atë të dikurshëm..

Po ku ka qenë kufiri i dikurshëm me Serbinë, apo ajo që në popull njihet si molla e kuqe. Cila është historia e këtij vendi e cila lidhet me atë të shqiptareve. A ka mbetur diçka pas, e prekshme e dukshme apo gjithçka është zhdukur me mollën.

Është folur dhe është shkruar shumë për Katundin tek molla e kuqe , për doganën e dikurshme nga ku fillonin në atë kohë trojet shqiptare.

Fotografitë apo gravurat e vjetra tregojnë ekzistencën e këtij vendi sa legjendar aq edhe real. zona ndodhet shkuar 25 kilometra nga qyteti i Nishit. Orientimi është i vështirë por jo edhe i pamundshëm.

Duket e habitshme por fshati quhet ende “Katun” një tjetër piketë e këtij vendi nuk është shkulur.

Autoritetet me sa duket kane ndjerë sigurinë e pushtetit dhe mes shumë ndryshimeve kanë harruar edhe këtë të fundit, një ndër më thelbësoret që klith gjurmët e historisë.

Studiuesi Florent Hasani ka thënë se në vitin 1833 Principata serbe kishte fituar një Autonomi nga Perandoria Osmane, dhe po në këtë vit kufiri u tërheq nga Pashallaku i Beogradit dhe erdhi deri mu këtu në fshatin “Katun” të komunës së Aleksicit. Në këtë vend trupat Osmane ndërtuan ‘Gjumrikanen” që ishte pikë doganore vend kalimin kufitar. Dhe pikërisht këtu brenda karakollit osman në altar ishte një trup molle e cila gjatë gjithë verës lulëzonte dhe bënte molla të kuqe. Andaj edhe kështu supozohet që nga kjo mollë ka mbetur edhe emri tek Molla e kuqe.

Kurse pas kësaj kodre fillonte Kufiri i Principatës serbe, do të thotë ky kufi ishte nga viti 1833 deri në vitin 1878 kur Serbia pra bëri mësyrje drejt tokave shqiptare të Sanxhakut të Nishit dhe i spastroj etnikisht më shumë se 740 fshatrat shqiptare.

Godina e kufirit sigurisht se është zhdukur me kohën, ndoshta rrënojat e vogla ndodheshin diku, mbuluar nga pyjet e bimësia e hathtisur.

Gjithçka flet, veç historisë së Muhaxhirëve dhe kujtimeve të tyre, e hartat e vjetra që tregojnë u ndodhej dikur ky vend.

Asnjë studiues, historian, e hulumtues deri më sot nuk kanë mundur të japin një sqarim shkencor se persë kjo pjesë quhet Molla e Kuqe

E kur kjo pjesë mungon, gojëdhënat mbesin burimi i vetëm. Legjenda thotë: se në këtë tokë është derdhur shumë gjak, janë bërë shumë beteja të mëdha e të forta, janë masakruar shumë njerëz të pafajshëm , janë përballur banorët shqiptare për të mbrojtur trojet e tyre. Ndaj gjithçka morri ngjyrën e kuqe: toka, lumenjtë gurët.

Dhe Molla e Kuqe, mbeti një simbol ashtu siç është edhe sot i sakrificave i dhimbjes së mijëra- mijërave njerëzve, që nuk kanë ende një vend ku të prehen, e shumë të tjerëve që nuk mundën të qajnë këtu, në këtë vend, nga në Mollë të kuqe e më tej ku kanë lindur e jetuar për breza paraardhësit e tyre.

Këtu janë gjurmët që ende ruhen këto territore, e që mund ti prek çdo kush, mjafton një udhëtim i thjeshtë. Sanxhaku i Nishit flet me gjuhen e fakteve, fakte këto që nuk i bëjmë në por historia” ka thënë gazetari Marin Mema i cili edhe e realizoi këtë storje.

“Ai ka thënë se shumëçka është shkatërruar, si p.sh Varrezat e vjetra të shqiptareve por jo gjithçka është zhdukur, duke filluar nga kalaja tek figurat historike apo tek investimet e kryera nga shqiptarët para largimit të tyre. Këto janë vetëm disa elemente që lidhin qytetin e Nishit me banoret e dikurshëm me shqiptaret. Të mos harrojmë që në këtë qytetet deri më 1878 jetonin mesë 2 mijë familje shqiptare. Ndryshe nga sot ku është edhe vështirë të ndjekësh pas këtë gjurmë. Fotografitë e vjetra të qytetarit tregojnë një tjetër fytyrë të tij, që sot është vështirë e identifikueshme monumentet objekte e ndryshme e deri varret e shqiptareve janë shkatërruar.

Vetëm xhamia e ndërtuar nga Islam Agës nga Gjakova qëndron ende në këmbë. Duket e pabesueshme të mendosh se deri në vitet 1877-1878 këtu jetonin një numër aq i madh shqiptarësh. Lagjet e tëra u shuan ndërsa shtëpitë bujtën pronarët e rinj. Konsulli i Turqisë në Nish shkruan për lagje të veçanta ku ndodheshin deri në 300 e më shumë shtëpi shqiptarësh. Ato ishin prona të pasurish të cilët u detyronin më pas të linin apo shisnin gjithçka, dhe të iknin në Turqi, apo të merrnin rrugën në këmbë drejt trojeve të tjera me shqiptarë. Të tilla lagje kishte kudo në Nish nga të cilat siç theksohet nga burimet e kohës, mbetëm pa u shembur jo më shumë se 20 shtëpi.

Megjithatë historia e qytetit shkon shumë më thellë, që në kohët më të lashta.

Është fakt se Kalaja e Nishit ka themele që i përkasin periudhës së Dardaneve, çka konfirmohet edhe nga zbulimet e shumta arkeologjike.

Por për fat të keq, kjo pjesë ose mbulohet, ose manipulohet ose nuk tregohet kurrë e plotë. A thua sikur nuk ka ekzistuar kurrë.

Nishi apo Najsusi, siç njihet në antikitet, është vendlindja e Konstadint të Madh, Perandorit Ilir, që e themeloi Konstadino Pojën. Në periudhën e tij, persekutimi i ashpër ndaj të krishterëve, morri fund. Perandoria Romake u riorganizua, në planin Ushtarak dhe ekonomik. Ndaj ai edhe sot konsiderohet si njëri prej më të mëdhenjve të historisë.

Drejtimi i Konstadinit të madh në mbi 30 vite të shekullit të IV lidhet me një periudhë kur dyndjet skllave donin ende qindra vite që të nisnin.

Edhe vet Nishi ka një histori të tillë, por reklamimi bëhet vetëm në atë pjesë, që u inversion autoriteteve.

Thuhet se Kalaja është ndërtuar e rindërtuar disa herë, nga Romakët , Bizantët , Skllavet Bullgarët Serbet e Osmanët, por askund nuk përmendet, që themeluesit e kësaj kalaje ishin Ilirët.

Fundja logjika është e thjeshtë. Kur Romakët erdhën ketë vend çka tregohet edhe nga këto stelat mortore, atëherë lind pyetja, se cilët ishin banoret vendas”, ka thënë gazetari Marin Mema.

Arkeologu Neritan Ceka ka thënë se në të gjitha burimet antike del se ishin Dardanet ata që jetonin aty.

“ Nuk ka popullsi tjetër, që në ngjarjet e shekullit të III. Bile mund të themi se është zona më e hershme që përmendet si Ilire që në shek e V, Erodoti i vendos Ilirët në lumin ‘Angrus’, që është pikërisht zona e Moravës Jugore, dhe pjesa më verilindore e trevës Dardane. Dhe që nga kjo kohë nuk përmendet asnjë popullsi tjetër atje.

Për të ndjekur një vijë logjike tjetër të historisë nga Najsusi Dardan dhe Konstadini i Madh duhet domosdoshmërish vizituar edhe një sy tjetër shumë i rëndësishëm.

Në ketë mënyrë historia nuk u mbet asnjë hallk të sajin dhe vijon natyrshëm deri në shpërnguljet e dhunshme të banoreve.

Justiniani i Parë, është njëri ndër figurat më të rëndësishme të lashtësisë. Gjatë sundimit të tij nga viti 5027 në atë 5065, Dardania u kthye në një kryeqendër investimesh. Dhe mes shumë të tjerave që ai i realizoi ishte edhe ‘Justiniana Primo’, një qendër me një histori të jashtëzakonshme dhe të lidhur natyrshëm me popullsinë autoktone Ilire.

Dhe sigurisht se për të kuptuat ketë pjesë thelbësorë të historisë duhet të vizitojmë edhe këtë sit të rëndësishëm arkeologjik, i cili ngrihet vetëm 70 kilometra nga qyteti i Nishit.

Mjaft investime të nisura nga Konstadini i madh i përfundoi apo i zgjeroi dhe i përshtati Justiniani i Parë. Mes shumë të tillave bien në sy dy qytetet të rëndësishme, njëri ndodhet në Kosovë dhe tjetri në destinacionin tonë. Dhe ajo që dallohet menjëherë është se Justiniana Prima edhe pse përfaqëson një vlerë të trashëgimisë Botërore, është lënë krejtësisht mënjanë. Kjo pa dyshim, se e ka një arsye dhe mjaft të fortë.

Historia e Justiniana Prima është mese e qartë, e kjo pranohet edhe nga vet autoritet përkatëse të këtij siti arkeologjik. Ky qytet është para skllav, përkundrazi ai u braktis me dyndjet e këtyre të fundit. Të paktën në këtë rast edhe vet autoritet pranojnë historinë ashtu siç është.

Ky është një qytet i ngritur në trojet Ilire, nga një Perandor Ilir i Bizantit- Justiniani i Parë. Tabelat thonë pikërisht qyteti u ngrit nga Perandori Justinian jo larg vendlindjes së tij, me synimin që të shndërrohet në selinë e prefekturës së Ilirisë. Më poshtë qartazi është e shkruar se ai u braktis në shek. e VII, si pasojë e dyndjeve skllave. Pra e thënë më thjesht, ky vendbanim ashtu si Nishi i lashtë, jetohej natyrshëm nga vendasit - Dardanët.

Arkeologu Ceka po ashtu ka theksuar se aty ka një origjinë të pastër Ilire sepse vjen nga Justini i qytetit Dardan – Ilir sic thotë thotë edhe biografi i tij Prekopre Cezares, dhe natyrisht se bën pjesë në klasën sunduese u a kulturua u edukua në Bizant, u martuar me Bizantinin Theodorën ishte pjesë e klasës së lartë të Bizantit, por megjithatë shumë prezent në vendin tonë.

Ka një numër të pafund ndërtimesh që lidhen me Justinianin sepse verifikohej një pjesë e madhe e qyteteve nuk ka qytet që nuk u verifikua në kohën e Justinianit pra në Kohën e Bizantine” ka thënë Ceka.

Por nëse kjo pjesë e historisë duket disi e ftohtë dhe e largët, ka mjaft elemente të tjerë, që frymojnë ende qartazi të shkuarën e tyre.

Treguesit historik më të drejte për drejtë e të qartë vijnë nga Toponomia, që ende ruhen në zona të tëra. Dhe askujt nuk duhet ti dukej absurde kur fshatrat kanë emra shqiptarë, por në to nuk ka asnjë banorë të tillë.

Rajoni i Toplicës ka qenë njëri ndër rajonet më të prekura nga largimet dhe masakrat. Mjafton të kujtosh se shqiptaret në tërësi këndej kanë qenë më 80 për qind. Trupat serbe të mbështetura nga ato ruse i dhanë jetë me çdo kusht strategjisë së tokës së djegur. Megjithatë çuditërisht jo gjithçka është zhdukur. Mjafton të shikosh emrin e këtij fshati ‘Arbnas’. Në zona të tilla duhet pasur kujdese. Pyetjet duhet të jenë në dukje naive që askush të mos dyshoj mbi përmbajtjen dhe qëllimin e tyre, aq më pak banorëve të ri duhet thënë se jemi shqiptar. Ndaj bashkëpunëtoret tonë nuk paraqiten si të tillë po ashtu as makina nuk ka targa shqiptare. përndryshe gjithçka do të ishte e pamundur.

Si e shpjegojnë faktin se ky fshat quhet “Arbanas” banoret e sotëm serb.

Gazetaret kanë ndaluar makinën e cila nuk kishte targa shqiptar dhe kanë pyetur dy pleq të shtyrë në moshë.

“Si po jetoni? Ata janë përgjigjur se po jetojnë vështirë dhe me mund. Ndërsa tjetri ka shtuar se s’ke ç’të bësh duhet jetojmë”.

Ata po ashtu iu kanë treguar gazetareve pa e ditur që ata ishin shqiptarë dhe misionin i tyre ishte që të mësohej e vërteta, se aty në atë fshat me emrin “ Arbanas” dikur ka pasur 180 shtëpi, e sot sipas tyre duhet ti ketë diku 120 shtëpi. Po ashtu ata kanë treguar ky vendbanim është i vjetër ku ka disa që kanë ardhur.

Pyetja tjetër e radhës nga gazetarët ishte se “ përse mban emrin ky fshat “Arbanas”?

Ndërsa serbët e moshuar të ulur në tokë, thonë se kanë dëgjuar se ky fshat ka jetuar dikur me shqiptar. “ Ku ta dish, ashtu na kanë thënë të vjetrit që dikur kanë qenë vend i banuar me shqiptar. Dhe a është e saktë apo jo ku ta dimë ne”, janë përgjigjur fshataret serb të cilët tani jetojnë në atë vend.

Por sipas dokumenteve “ Arbansi” është një fshat mesjetar që shfaqet në shekullin XII. Në veprën e tij të detajuar vendbanimet dhe popullsia e Albanëve të Kosovës profesor Iljaz Rexha e ven theksin tek ekzistenca e mjaft qendrave të hershme që mbajnë këtë emër.

Këto fshatra gjenden si në dokumente skllave ashtu më pas edhe në atë të Portës së Lartë, duke treguar një vazhdimësi të qartë. Dhe pavarësisht prapashtesave Bullgarëve skllave ato nuk e humbën kuptimin edhe pse në të njëjtën mënyrë u regjistruan nga Administrata Osmane.

Në Mesjetë shqiptarët e verifikonin vetën si Arbnor, ndaj edhe emrat e tillë ishin kudo ku ata jetonin. Të njëjtën gjë mund ta prekësh jo larg nga “Arbanasi” ku ndodhej një tjetër qendër sot, dhe e quajtur “ “Alabana”.Edhe kjo deformimin e emrit e ka marrë nga Administrata skllave.

Gazetarët sërish ndalojnë veturën në këtë vend për të folur nga afër me banorët tashmë të banuar me serb, me qëllim që të marrin informacione.

Gazetarët pyesin një fshatar serb aty:

“Më falni ku ndodhemi? --- Në Alabama i kthen fshatari gazetarëve.

Atëherë e paskemi humbur rrugën i thonë gazetarët banorit sepse ne deshtëm të shkonim në Bllacë.

“Jo jo ia kthen banori serb nuk e keni humbur rrugën por vetëm vazhdoni drejt rrugën”.

Por a ka pasur ndonjë emër tjetër më parë ky fshat pyesin gazetarët.

“Nuk e di, nuk e di” ia kthen banori, kështu që gazetarët vazhdojnë rrugën, duke falënderuar atë për ndihmën.

Pra askush nuk tregon më shumë. Histografia ka mbytur gjithçka, ashtu si këto vende që duhet me çdo kusht të heshtin.

Rajoni i Toplicës ka pasur dikur një popullsi mbi 80 për qind shqiptar dhe askush nuk donte ta dinte këtë statistikë e cila është pranuar edhe nga vet autorët serb. Edhe pse sot këtu nuk gjejmë as edhe një për qind shqiptar. Kaq mjafton për të treguar fatin tragjik që kanë pasur banorët autoktonë të këtyre zonave.

Andaj nuk mund të mos impresionohesh nga faktet që tregojnë numrin e shqiptarëve të dikurshëm në këto anë. Kryeqendra e Toplicës është Prokople një qytet që së bashku me rrethinat numërojnë sot më shumë 44 mijë banorë. Qendra e derdhur mes gjelbëremit nuk ka asgjë që të lidh me shqiptaret e dikurshëm. Për një kalimtar apo turist të thjeshtë Prokuple duket është një qytet si shumë te tjerët.

E pamundur të kuptosh se çfarë qëndron pas këtij vendi të qetë, nëse nuk ke shfletuar më parë dokumentet apo dëshmitë rënqethëse të të larguarve.

E pra dikur në qarkun e Prokuples jetonin mesë 24 mijë shqiptar dhe rreth 1.500 apo diçka më shumë banorë serb. Kjo është e vërteta e cila të shoqëron pashmangshmërisht në çdo hap e mendim.

Si mund të zhduken mijëra njerëz, historitë e tyre personale, zërat kujtimet lotët si mund të shuhet e mohet gjithçka. E vështirë të mos prekesh ashtu siç i ndodh edhe shoqëruesve tanë nga Kosova.

Ne jemi të vetëdijshëm se këta kanë kryer punë me neve dhe nuk kanë pas më se çka të fshehin kështu qe nuk është më rrezik për ta, sepse ne e dimë shumë mirë nga autoret e ndryshëm se edhe tanë por edhe serb, që këtu ka fshatra që janë zhduk dhe fare më nuk i dihet as emri”, ka thënë studiuesi Ismet Azizi.

Ai ka treguar se autori Mita Rakic me një vepër të tij, “ Serbia e re “ e quan këtë pjesë të re, pasi mundeni me marr me mend, vjen në këtë tokë, e sheh të zbrazët të banuar me shqiptarë dhe këtë trevë të okupuar nga Serbia në vitin 1878 e titullon me emrin “ Serbia e Re” . Madje ka hasur ne vendbanime të djegura shkrumb e hi për të cilat nuk dihet as emri i atyre fshatrave. Dhe për ta nuk paraqet problem pse ne i kemi trashëguar emrat e këtyre vendbanimeve në Kosovë”, ka thënë studiuesi Ismet Azizi.

Studiuesi Florent Hasani po ashtu ka thënë se pas dëbimit të shqiptarëve nga këto territore ato do të populloheshin me ushtrinë serbe dhe malazeze si element për të serbizuar këtë territor.

“Këto popullsi do të lejonin me favore të ndryshme p.sh një familje do të merrte shtëpi dhe pasuri falas nga 20 hektar tokë të punueshme dhe nga 10 hektar sipërfaqe malore. Dhe kjo nënkupton se ato të gjitha më parë ishin pasuri të shqiptarëve të cilët ishin dëbuar nga këto troje”, ka thënë Hasani.

Më pas thuhet këto dhe shumë lehtësi të tjera iu ofruan popullsisë serbe, për ti sjell dhe populluar këto territore. Gjithçka u bë me një shpejtësi marramendëse si formë për të mbyllur menjëherë këtë çështje e për të vazhduar marshimin më tej në territore shqiptarëve.

Shumicën dërmuese të mbiemrave i gjen sot në Kosovë. U larguan si familje, e tashmë janë fshatra të tërë që rrënjët i kanë nga ky vend:

si Lepaja, Pllana, Nishliu, Llapashtica, Breznica, Rudari Stublla, Bllaca e pafund të tjerë, pa lënë mënjanë mbiemrin e përgjithshëm Muhaxhiri.

Të gjithë vijnë nga këtu, dhe të parët e tyre jetonin prej shekuj në këtë vend. Ndërsa mbiemrat i ruajtën si formë për të treguar për të mos harruar me shpresën për tu rikthyer dikur aty ku kanë varret e të parëve të tyre.