Pjesë nga ditari i gazetarit italian, Gino Berri, (i botuar si libër në vitin 1913 në Napoli, me titullin “Rrethimi Shkodrës”), i cili nga muaji tetor i vitit 1912 e deri në prillin e 1913-ës, për më shumë se gjashtë muaj me radhë qëndroi në qytetin e rrethuar të Shkodrës, duke ndjekur nga afër luftimet që zhvilloheshin ndërmjet forcave ushtarake serbo-malazeze të Krajl Nikollës dhe atyre turko-shqiptare që mbronin qytetin, nën komandën e Hasan Riza Beut, pashait turk, që gjithashtu ishte edhe Valiu i Shkodrës dhe komandant i përgjithshëm i ushtrisë turke në atë qytet.
Sipas shënimeve të gazetarit italian, që i përkasin datave 3, 7 dhe 12 janar 1913, aty përshkruhet me detaje se çfarë ndodhte në qytetin e rrethuar të Shkodrës e rrethinat e saj, në ato ditë të tmerrshme kur popullata vuante mungesën e bukës, ujit dhe rezervave ushqimore, duke filluar nga ato më elementaret. Po kështu në ditarin e tij, që i përket gjysmës së parë të janarit 1913, gazetari italian përshkruan me hollësira edhe fatin tragjik të një shtetasi italian të quajtur Xhuzepe Zanoni, me profesion pjatalarës, i cili në tentativën për t‘u larguar nga qyteti i rrethuar, u kap rob nga forcat që mbronin qytetin dhe u trajtua si një spiun i serbo-malazezëve. Në pjesën e dytë të këtij shkrimi që po botojmë më poshtë, i cili në fletët e ditarit i përket periudhës 15 janar, deri më 10 shkurt 1913, gazetari italian hedh dritë mbi misterin e vrasjes së Hasan Riza Beut, komandantit turk që mbronte qytetin dhe rolit të Esat Pashë Toptanit në atë ngjarje.
Ditari i gazetarit italian, Gino Berri
13 janar 1913
Një shpërndarje e përgjithshme më e zgjeruar u bëhej çdo të mërkurë qindra personave, që paraqiteshin të gjithë së bashku, por pastaj u caktua edhe e shtuna. Të mërkurën që kaloi u paraqitën si bllok më se 1000 veta, pa numëruar të zakonshmit. Në mes të kësaj turme pashë edhe një zonjë, veshur me një nga ato veshjet e kuqe që mbajnë gratë e klasës së mesme. Më thanë për të dhe fëmijët e saj se ishte katandisur në këtë gjendje nga rrethimi, sa që vjen të lypë. Një mik i imi çdo ditë i jepte lëmoshë një të varfëri dhe këtë e përsërit gjithmonë. “Unë dhe fëmijët e mi po vdesim nga uria”, – thotë ai me sytë e përlotur. Po dje miku im i tha pa të keq: “Ti ke një muaj që po ma përsërit se po vdes për të ngrënë, e…”. I varfëri e kuptoi dhe qeshi me hidhërim. Pastaj foli: “Është e vërtetë po jemi kapur pas jetës me një fije peri. Eja të shohësh me sy se çfarë po hamë: pak bukë të ngjyer me pak vaj e kripë një herë në ditë, dhe shpesh edhe në çdo dy ditë. Mua dhe gruas sime aq na bën se si do të vej fundi, por halli ynë është tek fëmijët e vegjël. Uria po na dënon me vdekje”.
16 janar 1913
Huaja që u kërkoi Riza Beu qytetarëve u derdh në arkë e gjitha. Pati ndonjë përçapje nga dikush që ta zgjasi ca dhënien e saj në pritje të ndonjë ngjarje të pershtatëshme për të. Të gjithë përfunduan duke paguar. Sendet e mbetura ende në shitje pak nga pak po zhduken. Kur ka mundësi ato zevendësohen. Sheqeri është zevendësuar nga dikush me ndonjë sherbet qershie. Por me zhdukjen e sheqerit kafeja klasike turke është goditur për vdekje. Gjalpi në fillim u zevendësua me dhjam të përzier me lëndë të tjera. Për disa mungesa ushqimore ka rrugëdalje. Nga perimet nuk gjen veçse ndonjë lakër dhe disa njomishte të cilat i quajmë me pa të drejtë si spinaq ose sallata. Patate nuk gjen më. Dhe ndër ata që e vuajnë më shumë këtë mungesë është vetë Valiu, i cili rezervës së madhe që kishte krijuar i dha fund shumë më përpara se sa ishte parashikuar. Kuzhinieri i tij shkon nëpër qytet dhe mundohet të gjejë patate, por gjithmonë pa rezultat. Pardje erdhi në Hotel “Evropa” dhe në emër të Guvernatorit i kërkoi pak kilogram patate. Hotelxhiu, siç e dini është një austriak, që ka mundur t‘i shpëtojë rezervat e veta nga thonjtë e Qeverisë, midis tyre ka edhe një sasi patatesh, që i grin edhe na i jep ne banorëve të hotelit, çdo ditë në pjesë të barabarta, ndonëse gjithmonë më të reduktuara. Është një thes që nuk kam të drejtë ta konsumojnë veçse pak fatlinj. Ndaj kuzhinieri iku me duar bosh. Mbrëmë në Parrucë vdiq një shqiptar nga uria.
20 janar 1913
Shqiptari që vdiq mbrëmë në Parrucë bënte pjesë në turmën e refugjatëve që u strehuan në Shkodër, ku dora-dorës rrethuesit zaptonin fshatrat përreth qytetit. Janë disa mijra vetë që kanë ardhur këtu për t‘u strehuar dhe kërkuar ndihmë. Në realitet ata kanë ardhur për të vuajtur dhe për t‘ua bërë jetën më të vështirë banorëve pranë. Të shkretët u vendosën në fushim; ca në Bërdicë dhe sa në Tepe. Dhe në fillim u munduan ta shtyjnë jetën me ato pak të holla që kishin dhe me ndonjë thes grurë që sollën me vete. Por më vonë munguan dhe për ta të ardhurat, filluan vuajtjet dhe njeri vdiq parmbrëmë. Qeveria, që deri tani nuk kish menduar për ta, i thirri nja 100 prej tyre në Bashki, ku çdo kryefamiljari iu dorëzuan dora-dorës bileta, me të cilat kanë të drejtë të tërheqin një farë sasie gruri dhe ta bluajnë në mullinjtë me ujë. Por ai grurë është i prishur (ne gjendje fermentimi të përparuar), sepse është grumbulluar në sasi të mëdha në lokale të ngushta dhe të papershtatëshme.
31 janar 1913. Vrasja e Hasan Riza Beut
(Atdheu në rrezik. Kush ishte Hasan Riza Beu. Ardhja e komandantit të ri. Sulmi i përgjithshëm i malazezëve. Episode vdekjesh, keqardhje dhe egërsie)
Mbrëmë u vra Hasan Riza Beu. Lajmi shkaktoi një përshtypje të madhe, dhe sipas njerëzve ka shkaktuar një ndjenjë dhimbjeje. Cfarë mund të ndodhë më vonë?! Të gjithë mendonin se Valiu do të ishte ndër viktimat e para të kësaj gjendje që është krijuar në këtë qytet. Dhe ai u vra në një çast shumë kritik. Mbrëmë Hasan Riza Beu ishte për darkë te Esat Pasha. Të dy banesat nuk ishin shumë larg njera-tjetrës. Nga ora 20 Valiu u largua duke refuzuar nja pesë a gjashtë veta që Esati donte t‘i jepte me vete si roje. Atëhere, i tha Pasha, do t‘u shoqëroj me oficerin tim shoqërues. Riza Beu doli në rrugë me oficerin e ri. Në këto netë pa dritë dhe me mjegull, Shkodra është e zhytur në një errësirë të thellë; asnjë fener nuk është i ndezur për mungesë të vajgurit që Qeveria përdor vetëm për dy mullinjtë me motor. Kur arrijnë te sheshi ku është selia e komandës, Riza Beu e falenderoi oficerin duke i thënë: “Mund të kthehesh se arrita në shtëpi”. Kur mbeti vetëm bëri dhe disa hapa. Menjëherë u gjend përpara tre vetave, tre hije. Ai nuk mundi t‘i njohë, por u tha atyre: “Kush jeni? Ku shkoni?” Ata të tre nuk iu përgjigjën dhe kjo gjë nuk e çuditi Valiun, pse duke i marrë për ushtarë, mendoi se mund të jenë grekë, arabë ose shqiptarë, që nuk e njihnin gjuhën turke.
Kaloi matanë, por sapo të panjohurit u gjendën pas shpine, krisën tri pushkë. Riza Beu tha disa fjalë që askush nuk mundi t‘i dëgjojë mirë. Nga shkaku i errësirës, nuk qe e mundur që ai të gjendej menjëherë. Prandaj u desh të kalonin disa minuta. Nga tre plumbat, dy e kishin goditur; njëri në shpatull ku kishte shpuar njërën nga mushkrit, duke depërtuar në mes dy brinjëve; tjetri ishte futur ndër veshka dhe kishte dalë nga fundi i barkut. Plaga e parë ishte e rëndë kurse e dyta shumë më e rëndë. Kirurgët menjëherë gjykuan, që nuk mund të shpëtojë. Çdo përçapje nuk do të kish përfundim tjetër, veçse do t‘ja shtinte vuajtjet atij që po vdiste. Në orën dy të natës, mbas dy orë agonie, Hasan Riza Beu pushoi së jetuari. Kur e ndjeu vdekjen afër i drejtoi një buzëqeshje të trishtuar oficerëve që po i rrinin afër shtratit. Dhe duke ngritur dorën ngadalë i falenderoi ata, për çka kishin bërë për të. Pastaj i bëri me shenjë Esat Pashës që t‘i afrohej: “Të lë në kujdes familjen time, i tha, të mos harrohet. Kujdes djalin tim. Mos i thoni që më kanë vrarë, por që jam vrarë në luftime. Ndoshta nga ky mendim do të vuaj më pak”. Ndonëse po i shteronte fuqia, deshi të fliste akoma. Tha: “Betohuni se do ta ruani Shkodrën deri në vdekje”. Oficerët në këmbë me drejtqëndrim, i dhanë nderimin e fundit komandantit të tyre që po vdiste dhe u betuan. Riza Beu, sikur të mos dëshironte gjë tjetër, heshti dhe mbeti me një shprehje të qetë dhe të butë në fytyrë deri sa atë ja zhduku hija e vdekjes.
Hasan Riza Beu, i lindur në Bagdad më 1871 (me origjinë nga Toisja, vilajeti i Kastamonit në Turqi), studimet e para ushtarake i kreu në Stamboll dhe pastaj në Berlin. Njeri shumë i zgjuar, shumë shpejt u bë një nga oficerët më të mirë të ushtrisë turke dhe arriti gradën e gjeneralit (Pasha) në regjimin e Sulltan Abdyl Hamitit. Mbas Kushtetutës, regjimi i ri e pa të arsyeshme që të eliminojë oficerët e paaftë dhe t‘u ulë (zbresë) ata nga grada, që edhe në se ishin të aftë e të kulturuar, kishin arritur shumë shpejt grada të larta. Një ndër këtë të fundit ishte dhe Hasan Riza Beu, të cilin e ulën në gradën e kolonelit. Këtë gjë edhe ai vetë e pa me vend dhe nuk u ankua, aq më tepër që ishte i ri dhe gëzonte gjithmonë be4simin e eprorëve të tij. Në fakt, atij i ngarkoheshin detyra dhe përgjegjësira sikur të ishte gjithmonë gjeneral, si këtu në Shkodër që komandonte 50.000 luftëtarë. Ishte shumë i rreptë dhe i papërkulshëm, i ashpër dhe i rreptë në plotësimin e detyrës së tij dhe me kërkesë llogarie ndaj të tjerëve që të plotësonin me përpikmëri detyrën e tyre. Në të vërtetë, mbi varrin e tij duhet shkruar që, edhe në se në disa raste ishte i padrejtë e i egër, sa që arriti ta detyrojë popullatën e Shkodrës për sakrifica të rënda, Hasan Riza Beu ishte bujar dhe kalorësiak. Madje, kishte dhe qëndrime prekëse. Ai i respektonte kundërshtarët dhe i çmonte. Shpeshherë e përsëriste se duhet të falenderonte Mbretin Nikolla, se i kishte dërguar një gjeneral me vlerë si Martinoviçi.
Para katër ditësh ndodhej në llogoret e Bardhanjorit, dhe pa ushtarët e tij duke i shtënë një malazezi, i cili u rrëzua i plagosur në këmbë. Disa bashibozukë, (ushtarë pa uniformë), u vërsulën dhe e tërhoqën deri në llogore. Hasan Riza beu dha urdhër që robi të mjekohet na një mjek. Më pas ai bleu një gomar nga një fshatar për 150 pjastra; e hipi malazezin e plagosur mbi të, i dha atij edhe shaminë e tij të bardhë që ta valëviste dhe e nisi në anën tjetër. I fliste gjithmonë miqve të tij për vendlindjen e vet, Bagdadin, me shumë devocion e dashuri dhe me një mall prekës. Tek bisedonte për Bagdadin, i tha njëherë një mikeshës së tij si me shaka: “Për Bagdadin unë flas gjithmonë sikur nuk do ta shoh më”. Ca ditë më vonë të njëjtit person i dhuroi një ditë fotografinë e tij. Mikesha duke shprehur kënaqësinë e saj shtoi me shaka: “Por çfarë do të thotë armiku kur të marr vesh se Hasan Rizai i tmerrshëm që nuk fle as ditë dhe as natë, gjeti kohë për t‘u fotografuar, madje edhe një pozë të bukur”. Valiu u kufizua duke iu përgjigjur: “Nuk mund të vonohesha më pa ju lënë një kujtim miqve të mij. Nuk dihet se çfarë mund të ndodhë më vonë”.
Kjo prirje keq-ndjellëse e aluzionet e shpeshta për një fund të papritur, nuk ishin fryt i një frike ose i dyshimeve të kota, por ato i përgjigjeshin një realiteti. Herë pas here Riza Beu gjente mbi tryezën e tij ndonjë letër kërcënuese, madje, nganjëherë edhe më shumë se një. Një natë duke u kthyer nga Shiroka, pranë pazarit (duke kaluar), atë e qëlluan me një pushkë. Ai e dinte se edhe nga vinte ajo urrejtje, kërcënimet dhe të shtënat; nga shqiptarët për ato që po vuanin nën rrethim. Ata po vuanin shumë nga rrethimi prej shumë kohësh. Është e vërtetë se janë edhe më të varfër, por edhe ata që ishin në gjendje për të grumbulluar rezerva me kohë, nuk u kujdesën si duhet. Shqiptarët ishin më të pabindur ndaj çdo mase kur duhej të pagunin taksat ose gjobat. Hasan Riza beu kishte epërsi. Ai po e thellonte gjithnjë e më shumë greminën midis tij dhe shqiptarëve. Myftiu ishte gjithmonë i mbikëqyrur, si edhe shumë veta që e frekuentonin shtëpinë e tij. Njëherë Myftiu u suall përdhunisht me ushtarë në një mbledhje të kryepleqve, ku do të vendosnin për huanë e 10.000 lirave turke. Në ato ditë një hoxhë tha: “Hasan Rizaja, do ta paguajë shtrenjtë”. Para dy javësh në Tarabosh do të ndërtoheshin llogoret. Valiu urdhëroi që të viheshin në punë myslymanët shkodranë, që ishin atje. Por ata kundërshtuan, duke thënë se nuk u takonte atyre kjo punë, por vetëm duhet të luftojmë. Atëhere ata i zbritën në qytet të rrethuar me ushtarë dhe i bënë të kalonin në mes të pazarit, gjë e cila do të thotë në Shkodër që të ekspozohen ndaj një pamje poshtëruese. Para disa ditësh Valiu i mblodhi krerët myslymanë më me influencë, dhe duke diskutuar mbi gjendjen e qytetit i pyeti: “Po sikur t‘u jepet autonomia?” “Ne nuk e duam – u përgjigjën ata”. “Si, thirri Valiu i habitur. “Nuk e pranoni lirinë, nuk doni të jeni zotur në fatin tuaj në shtëpinë tuaj?” – tha ai. “Jo ne duam pavarësinë tonë, iu përgjigjën shqiptarët”. Riza Beu i inatosur i tha: “Ju jeni mish për kërbaç! Shpirt baltë”. Dhe iku i zemëruar. Kështu pra, që zotërinjtë të prekur deri në kockë dhe të miturit e varfër nën frikën gjithmonë të një së nesërmeje të tmerrshme, përbënë kështu një shumicë të ngarkuar me urrejtje. Mjaftoi shtytja e njërit, që disa të betoheshin menjëherë, që do ta vrisnin njeriun që u kishte shkaktuar tërë atë mllef e gjithë ato vuajtje nën robëri. Ndërkaq, Esat Pasha është turpëruar, sikur flitet. Në Shqipëri kur një njeri del nga një shtëpi ku ka qenë mik, është i paprekshëm dhe ai që e prek atë fyen të zotin e shtëpisë që e ka pasur mik. Ky mbetët nën peshën e rëndë të dyshimit dhe ka të drejtën e hakmarrjes mbi vrasësin për të shlyer turpin që e njollos. Dyshimet mbetën derisa gjakësori nuk është zbuluar. Sipas këtij ligji të vjetër, që është ende në fuqi dhe vepron, Esat Pasha ka të drejtën ta vrasë gjakësorin e mikut të tij. Po të jetë se vrasësi ndodhet në duart e drejtësisë, mund të vritet dhe kjo ndodh edhe përpara se të dalë në gjyq.
5 shkurt 1913
Me marrjen e Bushatit dhe përzënien e armikut në vijën ekstreme të brendshme, duhet të jetë menduar edhe sulmi i përgjithshëm i qytetit, që në fakt filloi sot në mengjez në ora 10, kundër kodrave të Rencit dhe të Bardhanjorit, kundër llogoreve të Shtojit dhe të Taraboshit gjatë buzës së liqenit. I gjithë zjarri i artilerisë malazeze qe si një uverturë e ditës. Ai pushoi në orën 11.00 për të vazhduar pastaj në mbështetje të sulmeve të reparteve të ndryshme. Sulmi i parë u bë kundër llogoreve të fushës së Shtojit dhe zgjati gjysëm ore me shumë egërsi. Malazezët lanë në atë gjysëm ore betejë gjithsej 400 të vrarë dhe shumë të plagosur. Në mesditë 10.000 malazezë u hodhën në sulm kundër Bardhanjorit por nga majat e kodrave të Rencit, turqit i mbajtën për shumë kohë të tulatur me një zjarr kaq të dendur dhe të shpejtë, që dukej se dilte nga grykat e qindra mitralozave. Por mbas tre çerek ore malazezët arritën të marrin një kodër të vogël afër Bardhanjorit. Ndërkaq zjarri vazhdonte gjithmonë në të gjitha pikat e frontit, me përjashtim të Tepes dhe të Bërdicës. Në mesditë u mor Shiroka në buzë të liqenit, në këmbët e Taraboshit, prej së cilës nuk mund t‘i kundërviheshin përparimit masiv malazez, veçse me disa topa të kalibrit të vogël, të vendosur në gjysëm lartësinë e malit. Beteja filloi me furi në orën 11.00 dhe në orën 15.00 u sulmuan njëkohësisht llogoret e Shtojit dhe të Bardhanjorit. Këtë radhë lufta qe e gjatë, e tërbuar dhe me urrejtje. Buçimat e mëdha të grykave të zjarrit përplaseshin nga lugina në luginë dhe fikeshin larg; ndërsa i gjithë qyteti ishte mbledhur nën një heshtje të frikshme. Nëpër rrugët nuk ndihej veç fëshfërima e të këmbëve të vargut të të plagosurve dhe të ngarkesave. As predhat që përplaseshin nëpër shtëpitë e kopshtet nuk arrinin t‘i tundnin qytetarët, që nuk jepnin asnjë shenjë jete. Madje, u struknin edhe më shumë në skutat e tyre. Sulmi i njëkohshëm i Shtojit dhe i Bardhanjorit ishte gjithashtu i fortë dhe i qëndrueshëm.
Në një orë malazezët në llogoret e Shtojit bënë tre sulme me bajoneta, por rreshtat e tyre deri sa arritën në llogore e turqve dhe të shqiptarëve ishin të krahasitura mirë dhe pjesa tjetër përfundonin trup me trup. Në sulmet e fundit të gjitha batalionet u hodhën në sulm kundër turqve. Këta nuk mundën ta përballonin përplasjen supreme, kështu që u detyruan që të tërhiqen, duke i lënë armikut dy llogore. Në të njëjtën kohë lufta ishte ndezur në Bardhanjor. Malazezët me një gatishmëri të admirueshme kanë vendosur tri gryka zjarri në atë kodrën e porsa-marrë, të cilat nuk pushojnë së shtëni për asnjë çast. Njëri top vuri në shënjestër një taliograf që po komunikonte me Tepen. Të dy telegrafistët vriten. Shumë ushtarë turq dhe shqiptarë të plagosur tërhiqen nga vija e luftimit, ndërsa malazezët i ndjekin gjithnjë e më shumë. Ndërkaq, në fushën e Kirit duke një kolonë ushtarësh që ecën me ngut.
Janë dy batalione përforcuese të kthyera nga Bushati, që shkojnë për t‘i ardhur në ndihmë Bardhanjorit. Kur arrijnë pranë Kirit sulmi në Shtoj ka arritur kulmin. Duket se malazezët përparojnë ngadalë. Të rrethuarit bëjnë një qëndresë mbinjerëzore. Nja 50 çifte kuajsh u dërguan nga stallat e afërta për të tërhequr topat në llogoret e varrezave të Kirit, që është pak më e sigurt. Por, pas një çerek ore zjarri malazez rrallohet dhe pak nga pak pushin krejtësisht. Më vonë u mor vesh se përforcimet i kishin kërkuar malazezët. Ata mbi kodrën e zaptuar, përveç shumë çadrave, gjetën edhe një stacion telefonik, me të cilën mundën të lidhen me komandën e Shkodrës. Folën në turqisht me këto fjalë: “Dërgoni menjëherë përforcime, përndryshe me vështirësi do të mund të rezistojmë”. Me sa duket malazezët duke e parë se nuk mund të merrnin, ose nuk e quajtën të volitshme momentin për të zënë dy llogoret e tjera u desh t‘i bënin një lojë armikut për të parë forcën e rezervave të tij.
Turqit patën rreth 700 të vrarë dhe 1700 të plagosur. Kurse malazezët patën humbje shumë më të mëdha se këto, sepse ishin të detyruar të luftonin të zbuluar. Shumica më e madhe e të vrarëve ishin në Shtoj. Por tani për tani nuk mund të dihet me saktësi se sa janë të vrarët. Një shqiptar që kishte marrë pjesë në luftime tha se në të gjithë grumbujt me të vrarë janë përzier turq e malazez. Duke i parë kështu të bashkuar, duken si shumë vëllezër që kanë luftuar bashkë kundër një armikun tjetër të përbashkët.
