KADARE-ONUFRI 25 VJET BASHKËPUNIM – Bujar Hudhri: Ishte një terren i vështirë dhe vazhdimisht binin rrufe

 

 

Gjysmë shekulli më parë

Më kujtohet kur isha një nxënës në tetëvjeçare, mbi pesëdhjetë vite të shkuara, kur një të diel në mëngjes, i shoqëruar nga vëllai im i madh, u regjistrova në bibliotekën e qytetit. Atëherë banonim në Peqin. Libri i parë që kam marrë, e mbaj mend si tani, ishte Gjenerali i ushtrisë së vdekur. Siç duket, titulli pati ngacmuar fantazinë time dhe e mbarova librin me një frymë. Të nesërmen, ditë e hënë, që në mëngjes shkova ta dorëzoja në bibliotekë, por e gjeta mbyllur. S’dihet sa kisha pritur te dera, kur pashë tabelën e orarit: E hënë, pushim!

Ngjarja tjetër duhet të ketë lidhje me një konkurs kombëtar të vitit 1969, ndërsa ndiqja shpalljen e fituesve në gazetën Drita. Më sheh im vëlla, i cili ishte atëherë student në Institutin e Arteve, dhe më pyet pse isha mërzitur. “Kadareja nuk e mori çmimin e parë”, – i thashë, thua e kisha humbur unë çmimin. – “Ja, e mori Dritëroi çmimin e parë, kurse Kadareja u afrua gjithë arrogancë të tërhiqte çmimin e tij te juria”. S’di pse kjo fjalë më ngushëlloi. (Arroganca më ka mbrojtur nga sulmet e mediokërve, do të dëgjoja shumë vjet më vonë nga Kadareja.)

Ishte një rast kur mund ta takoja për herë të parë. E mbaj mend datën: 28 nëntor 1980. Kadareja me zonjën e tij po ktheheshin nga vizita në Prishtinë, ku ishte botuar kompleti i parë i veprave të tij. Në kufi kishte dalë për t’i pritur im vëlla, Feridi, atëherë redaktor në gazetën Drita. Ishin kthyer në shtëpinë tonë, por unë isha ushtar, ndaj nuk munda t’i takoja. Edhe sot e mbaj mend që zonja Kadare kishte sjellë një tufë karafila të kuq nga të Kosovës.

Do ta takoja shumë vjet më vonë Kadarenë, pasi kisha themeluar dy gazeta të pavarura, Fjala e lirë (16 shtator 1991-14 shtator 1992) dhe Ku vemi (tetor 1992-janar 1993), dhe shtëpinë botuese Onufri. Po ashtu, kisha instaluar një shtypshkronjë me ndihmën e një kredie të programit “Phare” të Komunitetit Europian. Mund të jetë e para shtypshkronjë në vend që përdori kompjuterin në procesin e shtypit dhe kjo na dha mundësi të konkurrojmë të gjitha shtypshkronjat shtetërore të cilat edhe disa vjet më pas do të përdornin germat prej plumbi.

Pas nja dy vjetësh Onufri kishte edhe një godinë ndër më të bukurat e qytetit. Ishte projektuar nga arkitekti i shquar shqiptar, Qemal Butka, i cili më vonë ka projektuar grataçela në Nju-Jork. Mbaj mend se, kur po bënim pagesën e këstit të parë, ishin mbledhur pasardhësit dhe njëri prej tyre më tha që, të kishte qenë gjallë babai, nuk do ta kishte shitur kurrë këtë godinë. Pasi pushuan diskutimet, më i madhi prej tyre u drejtua: të ishte gjallë babai, do t’ia kishte falur këtij djali për atë që po bën për kulturën! Nuk i harroj kurrë këto fjalë të cilat, mbase, do ta profilonin edhe më qartë rrugën që do të ndiqja në jetë. Po për këtë do të flasim më vonë.

Onufrin e kam zgjedhur për botuesin tim të tanishëm dhe të ardhshëm, midis botuesve të tjerë shqiptarë. Më është dukur një botues serioz, por më kryesorja, më është dukur se në aksionin e tij të botimit nuk udhëhiqet nga etja për fitime, që për fat të keq është shumë e shpeshtë në jetën e sotme shqiptare dhe në vende të tjera të Europës Lindore, por ka edhe njëfarë idealizmi, domethënë në kuptimin shpirtëror të gjërave.

(PJESË NGA INTERVISTA E I. KADARESË DHËNË SË PËRDITSHMES “RILINDJA”, 22.05.1996)

Takimi i parë me Kadarenë

Isha bërë një botues i njohur tashmë. Mendoj se arsyeja kryesore ishte drejtimi që kisha marrë për botimet e autorëve shqiptarë, duke filluar me librin e parë Abeli të Haxhiademit, ndërkohë që pothuaj të gjithë kolegët e mi kryesorë botonin vetëm letërsi të huaj. Mbase po shtroja rrugën qetësisht drejt Kadaresë, i cili tani për herë të parë botohej nga një botues privat. Ishte shtëpia botuese Çabej, e Brikena Çabejt, vajza e profesorit të famshëm, ish-redaktore e Naim Frashërit. Dhe librat që ajo kishte nisur të botonte ishin modeli europian që kurrë nuk ishte parë në libraritë tona. Edhe sot janë model! Ndaj lidhja me Kadarenë më dukej edhe më e largët, aq më tepër që të dy jetonin në Paris, mund të kontaktonin shumë kollaj. Ndërkohë Kadareja po vinte më shpesh në Shqipëri dhe normalisht që botuesi duhej të ishte në Shqipëri për botimin dhe shpërndarjen e librave të tij.

Ka qenë qershori i vitit 1995 kur mund të takoheshim, por nuk e mbaj se ç’ngatërresë ndodhi dhe u la për në vjeshtë. Përsëri një ngatërresë me orarin. Kadareja na priste në orën 14.00 në shtëpinë e tij dhe mbase kam menduar që e kisha dëgjuar gabim, sepse ishte vakt dreke. (Më vonë do të mësoja se pikërisht kjo ishte ora më e rëndësishme për të pritur vizitorët në shtëpinë e tij.) Edhe këtë herë gjithë sherrin e përballoi im vëlla, Feridi, që kishte mundur t’i mbushte mendjen të takoheshim në orën 18.00.

Në shtëpinë e Kadaresë në Paris, me Jusuf Vrionin, mars 2000

Por nuk qe e thënë. Përsëri u vonuam, sepse ngatërruam katin dhe u përballëm me derën e apartamentit të Dritëroit. Doli duke qeshur Sadija dhe tha se nuk është hera e parë që na ngatërrojnë me Ismailin. Zbritëm dhe hymë në dhomën e ndenjjes, një dhomë shumë e madhe, pak e ndriçuar nga dielli i pasdites. Disa minuta zgjati debati me tim vëlla, jo pse nuk janë korrekt njerëzit në këtë vend, a është i rëndësishëm ky takim për ju, pse neglizhoni etj.

Më erdhi radha mua të flisja. Pasi më pyeti se ç’botoja, i thashë se kisha vepruar si në një kampionat boksi derisa të arrija te sfidanti i duhur. “Mirë, mirë, por lëri këto tani”, – dhe për herë të parë pashë se një buzëqeshje u përhap në gjithë fytyrën, kur ai ndezi një nga abazhurët. Në këtë moment im vëlla i tha: “Jepi një libër Bujarit për botim.” Ai u ngrit energjikisht nga kolltuku i thellë ngjyrë bezhë, shkoi në studio dhe u kthye që andej me një libër në dorë, në frëngjisht. E vuri në tavolinë në krahun tim dhe tha me seriozitet: “Ja, ta provojmë me këtë libër.” Ndërkohë Feridi nxori një stilolaps dhe ia zgjati duke thënë: “Shkruaji diçka Bujarit, ndryshe e gjitha kjo do t’i duket si një ëndërr.” Ai zuri vend në kolltuk dhe qetësisht, pa e zgjatur, shkroi autografin e parë dhe të fundit për mua: “Zotit Bujar Hudhri, duke i uruar suksese në punën e tij fisnike dhe si një fillim i bashkëpunimit tonë. Ismail Kadare. 14 nëntor 1995.” Nuk kam asnjë foto nga ai takim!

Vizita tek Onufri në Elbasan

Kaluan gjashtë muaj dhe Kadareja u kthye përsëri në Tiranë. Ndërkohë, unë kisha botuar librin e parë Dialog me Alain Bosquet. Edhe pse kisha vetë shtypshkronjë, për të pasur një libër cilësor e shtypa në Itali. Cilësia e lartë, çmimi i shitjes shumë i arsyeshëm. Kështu e kam nisur dhe kam vazhduar deri më sot me të gjithë librat e Kadaresë. Shpesh kolegët më kanë tërhequr vëmendjen për këtë paradoks, por kurrë nuk kam ndryshuar dhe këtë e kam bërë për lexuesin shqiptar dhe vetë Kadarenë.

Ardhja e Kadaresë nuk ra edhe aq në sy, sepse Shqipëria ishte përfshirë nga ethet e zgjedhjeve të majit 1996. Morëm një kameraman dhe një fotograf amator për të fiksuar diçka nga kjo vizitë e papërsëritshme. Sapo u ulëm në zyrë, m’u drejtua seriozisht: “Shumë e bukur kjo godinë, por shite urgjent dhe eja në Tiranë!” Nuk po u besoja veshëve, ndërsa vazhdoi: “Po, po, mos e zgjat.” Por nuk ishte sikur të ndërroje hotel, ndaj na u deshën tri vite të mira derisa u shpërngulëm në Tiranë. E shpejtoi këtë viti i mbrapshtë ’97. Sipas mendimit tim, ky vit ndau njëherë e përgjithmonë kryeqytetin nga çdo qytet tjetër në Shqipëri. E ndieja këtë duke ardhur çdo ditë nga Elbasani në Tiranë, dhe kthim. Për tetë vjet radhazi. Por tani kisha edhe një pengesë shumë më të madhe, sepse autori im i rëndësishëm banonte në Paris, unë në Elbasan dhe duhej të komunikonim gjithmonë e më shpesh. Kur kujtoj sot ato vështirësi, humbjen e valëve të celularit pas kthesave të panumërta dhe zërin e nervozuar përtej: “Po ku je? Ç’u bëre, nga u zhduke?” Sa herë u paraqitën këto situata, të cilat e bënin të pashmangshme shpërnguljen drejt Tiranës.

Erdhi një episod që i vuri vulën gjithçkaje. Duhet të ketë qenë nëntori i vitit 1998. Kadareja kishte ardhur vetëm në Tiranë, sepse Televizioni Francez do të bënte një film për jetën e tij në kooperativën “Agimi”, në Ndërnënës, Fier. Meqenëse ishte ftohtë, ai u akomodua në Hotel Tirana. E kishim lënë të takoheshim në orën 15.00. Me sytë nga dera e hotelit se mos po vinte nga çasti në çast, mendova të pyes te recepsioni mos ndoshta kishte ardhur. Jo, nuk është brenda, m’u përgjigjën. Prita deri në orën 18.00, pyeta edhe një herë. Nuk ishte. Dhe u nisa për në Elbasan. Mbaj mend, kur mbërrita në majë të Qafë Krrabës dhe kishin nisur fjollat e para të dëborës, më merr im vëlla në celular. Ishte me Kadarenë. “Pse nuk ndenje?” – më tha im vëlla. – “A kishe lënë takim?” Mezi kam mbërritur atë natë në Elbasan dhe mora vendimin e vështirë, por jetik. Po ç’kishte ndodhur me Kadarenë? Kur u takuam në mëngjes, më tha që kishte qenë brenda dhe i kishte porositur te recepsioni të mos e shqetësonin deri në orën 18.00.

Pas tre muajsh, në mars 1999, u shpërngulëm në Tiranë dhe ky ka qenë viti më i vështirë në jetën e familjes dhe biznesit tim: fëmijët e vegjël, shtypshkronja pothuaj një vit e painstaluar në Tiranë. Por me sakrifica i tejkaluam të gjitha dhe ai vit u kthye në suksese, sidomos në Panairin e Prishtinës, në dhjetor 1999, ku Kadareja vinte pas gati njëzet vjetësh. Megjithatë, me vitet që po kalonin vija re se ardhja në Tiranë nuk ishte ndonjë ndryshim kushedi, sepse largësia bënte të vetën.

Një autograf për bashkëshorten time, Suzanën, 1996

Dua të përmend një rast që nuk e kam bërë të ditur asnjëherë. Kadareja kishte ikur në Paris. Pasi kisha nënshkruar dhe parapaguar disa kontrata, duhej të nxirrnim romanin e tij të ri Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut. Më vuri kushtin që çmimi të ishte 500 lekë. Ishte sikur ta falje! E shtypëm me atë çmim në kopertinë dhe një të enjte dolëm bashkë Gimin, ish-shokun tim të bankës në gjimnaz, i cili atë kohë, pasi ishte kthyer nga Greqia, bënte shpërndarësin e librave të Onufrit. U ktheva në zyrë dhe i rashë numrit të telefonit të Kadaresë, por nuk u përgjigj. I lashë një mesazh telefonik në sekretari: “Zoti Kadare, megjithëse binte shi, bashkë me Gimin i shpërndamë librat në gjithë Tiranën. Nesër nëpër rrethe.” Më merr në telefon të nesërmen zonja Kadare: “Bujar, veç ta shikoje Ismailin, ulur në kolltuk, e dëgjonte disa herë mesazhin tënd i lumtur.” I harrova edhe debatet për çmimin, megjithëse po regjistronim një tjetër humbje të radhës. S’kaluan veç 24 orë, kur në një darkë me disa të huaj bie celulari. Ishte Kadareja. Nuk e hapa se ishim në bisedë e sipër. Celulari nuk pushonte. “Më merr në telefon”, – më tha dhe e mbylli. Nuk e mora, thashë ta lë për më vonë, sepse nuk më pëlqeu zëri i tij. Nuk po kuptoja asgjë. Kur telefonoi përsëri. U ngrita dhe e pyeta se ç’kishte ndodhur. “More, pse nuk ka libra në librari? Një shoqes së Helenës i kishin premtuar të hënën një kopje!” M’u duk sikur kjo telefonatë më ndau kokën më dysh. “Çfarë, – i ngrita zërin, – ma jep këtu Helenën, kush është ajo?” Nuk dija ç’flisja nga nervozizmi dhe e ndjeva që ai u praps dhe më tha: “Jo, nuk ta jap Helenën në telefon me këto nerva.”

Ishte viti 2002. Ato ditë niste panairi i librit dhe koincidonte me ardhjen e tij, por nuk doja t’ia dija më për të. Mora një vendim të prerë: të ndaheshim njëherë e mirë! Boll më! Nuk komunikuam fare deri ditën kur u pamë rastësisht në Rinas. Unë me time shoqe, Zanën, kishim dalë për të përcjellë një grup norvegjezësh, kur shoh që Kadareja dhe zonja e tij kishin hipur në një xhip. Ishte hera e parë që i shihja si gjithë të tjerët, sikur s’kisha asnjë lidhje me ta. I përshëndetëm me dorë dhe u nisëm pas makinës së tij. Ndërkohë u ktheva në zyrë dhe nisa të shkruaja letrën e ndarjes. Ime shoqe me lotët që nuk i pushonin dhe unë i vendosur si asnjëherë. E futa në një zarf A4 që të mos e thyeja dhe drejt e te shtëpia e tij e re te Sky Tower. Pas 5 minutash, bie citofoni. Ishte regjisori Gëzim Kame që kishte vënë në skenë Stinë e mërzitshme në Olymp. U ngritëm menjëherë, s’kishim ç’të bisedonim, ardhja e regjisorit sikur e shtoi dramaticitetin. “Ke një letër këtu”, – i thashë. E parandjeu. “Ç’është kjo letër?” – më tha. “Lexojeni, flasim”. Dolëm, hymë në ashensor dhe drejt e në rrugë, ku kishte nisur një rrebesh shiu. Nuk kaluan pesë minuta, kur celulari: “O Bujar, kthehu, ç’janë këto? Eja flasim, ke luajtur mendsh më duket.” Shpesh linja ndërpritej, shiu nuk po pushonte, gjëmime herë pas here. Vetëm ime shoqe e heshtur gëlltiste lotët mbështetur te xhami i makinës. Nuk kthehem më, i thashë. Vazhduan edhe disa biseda që ndërpriteshin mbase nga koha e keqe. Lagje të tëra pa drita, rrugët po ashtu. Nuk më hiqet nga mendja edhe sot e kësaj dite, por s’ishte ky problemi i vetëm.

Ishte planifikuar një pjesëmarrje e Kadaresë në Tetovë, por unë vazhdova me këmbënguljen time dhe nuk shkova. Dhe nuk do të shkoja, por mikesha jonë e përbashkët, Mira Meksi, me një durim e këmbëngulje të pashoqe ma mbushi mendjen. Kur mbërrita në sheshin para Pallatit të Kulturës në Tetovë, në mes të grumbullit të njerëzve shoh Kadarenë që gjithë gëzim po më thërriste. Nuk ishim përqafuar kurrë ndonjëherë dhe me siguri ka shkaktuar habi tek të tjerët, thua se po takoheshim pas disa vjetësh. Të nesërmen ndenjëm në Strugë, dolëm buzë liqenit deri në mesnatë dhe në mëngjes u nisëm për në Tiranë. Rrugës, bashkë me menaxherin tim Fatosin, i dhashë një drekë me rastin e 10-vjetorit të themelimit të Onufrit, që ishte atë ditë. Ndërsa Kadareja me rastin e festës së Onufrit më dhuroi përgjithmonë librin tim të preferuar Autobiografia e popullit në vargje. Kështu nisi një periudhë e qetë, deri në stuhinë e radhës.

Ishte kompleti i plotë i veprës që na e komplikoi bashkëpunimin për vite të tëra. Pikërisht kurorëzimi i një bashkëpunimi që duhej të ishte krejt i natyrshëm, solli shpesh situata jonormale. Siç duket, i ndikuar nga të tjerë, shpesh hezitonte. Do të kujtoja vetëm dy javët e fundit kur do të fillonte botimi i dy vëllimeve të para. Acarime pa ndonjë shkak të dukshëm. Nervozizëm. Ditët kalonin. Ai donte të shihte letrën e kapakut të fortë, si do të ishte produkti final. Ishte një enigmë për të gjithë. Por nuk kisha qetësinë e nevojshme. Nuk e dija se ndërkohë një botues tjetër, me miratimin e njerëzve të afërm të autorit, priste që të dështonte ky bashkëpunim. Afati ishte dhënë: nëse nuk dilte vepra në panair, çdo gjë ndërpritej. Kadareja ishte i ftuar për tri ditë në Gjermani. E përcolla deri në Rinas. Nuk e di pse u tregua i dhembshur, gjë që nuk i shkonte aspak në marrëdhënien me mua, dhe më porositi që vepra të dilte sa më mirë. Që të nesërmen u nisa për në Shkup, sepse në Tiranë nuk mund të gjendej një material i tillë. U ktheva, po ashtu edhe Kadareja, i cili donte të shihte si do të dilte libri. Por si, qysh t’ia tregonim? Duhej ende punë. Dhe ja, filloi java finale. Ika në Shkup të dielën së bashku me Bledin, shoferin, që të merrnim paperkotin. Ishte ora tetë e mëngjesit, në qendër të Shkupit. Ku je, u dëgjua zëri i Kadaresë. As si je, as mirëmëngjes. Po ç’bën atje? Po ç’punë keni ju se ç’bëj unë etj. U kthyem të martën në mesnatë, përmes borës, drejt e në shtypshkronjë, ku të gjithë punonjësit po merreshin me veprën e plotë. Në orën 17.30 u bënë gati dy vëllimet e para pas shumë peripecish. Binte shi, trafiku ishte i rënduar si asnjëherë, ndaj nisëm një shpërndarës drejt e te shtëpia e Kadaresë. Aty ishte vetëm e motra, Kakuja. Gjithë zemërim i kishte thënë se Kadarenë e kishte marrë me makinë botuesi në pritje. Ndërkohë, në stendë, disa persona po fërkonin duart, të sigurt që Onufri do të dështonte. Kur në orën 18.00 librat, si në një magji, ishin në stendë. Ndërsa unë nuk munda të isha i pranishëm në momentin më të rëndësishëm për një botues. Dy net i pagjumë, i parruar, i stërlodhur, ndenja në shtypshkronjë. Kur rreth orës 20.00 më mori Kadareja. Pse nuk erdhe? më tha. Nuk munda, pastaj, kishim tri ditë pa u parë dhe do të takoheshim përpara kamerave sikur po bënim teatër. “Dëgjo këtu, – më tha shumë serioz, – bravo! S’ka libra më të bukur. Veç të jesh i lig e të mos i pëlqesh. Të lumtë!” I lodhur siç isha, e ndjeva që më rrodhi një lot dhe befas sikur u çlirova nga një barrë e madhe e një makth që s’më linte të merrja frymë.

Të nesërmen na ftoi për drekë së bashku me Zanën. Kur u afruam tek tavolina e vogël, pashë që kishte vënë dy librat dhe i shihte me një fytyrë të mrekulluar. Helena i mori pa kujdes që të shtronte pjatat, kur Kadareja i foli prerë: “Lëri aty!” Pastaj pyeti të motrën, Kakunë: “Hë, si të duken?” “Ku di unë, s’marr vesh unë”, – u përgjigj ajo mbyturazi. Pastaj m’u kthye mua: “Dëgjo, Bujar. Unë jam rritur mes librave të bukur, gjithë jetën. Po s’ka libra më të bukur se këta!”

* * *

Në ditën e 25-vjetorit të bashkëpunimit: 4 maj 2021 në Bar Juvenilja, Tiranë

Jemi të dy në Bar Juvenilja. E martë, 4 maj 2021. Që të sigurohem marr nga tavolina faturën, ku lexoj edhe datën dhe orën e saktë – 04.05.2021; 12.45. I them se fiks në këtë orë, 25 vjet më parë, kemi nënshkruar kontratën e bashkëpunimit. Shoh që buzëqesh, është krejt i qetë dhe pret që të vazhdoj.

“Ishte një terren i vështirë dhe vazhdimisht binin rrufe!” – i them.

“Po, sigurisht, çfarë prisje tjetër? Nga Olimpi vijnë vetëm rrufe!” – ma kthen aty për aty.

Nuk folëm për një kohë dhe s’di pse m’u kujtua vetja, ai fëmija dhjetëvjeçar me librin Gjenerali i ushtrisë së vdekur, përpara derës së mbyllur të bibliotekës. Befas, ajo derë m’u bë sikur të isha para Olimpit dhe atje në majë shihja siluetën e Kadaresë. E di shumë mirë se kurrë nuk do të mbërrij të ngjitem atje, sado të jetoj. Sepse atje është arti i madh, janë zotat dhe ne jemi shumë të vegjël para tyre. Doja t’i shprehja mirënjohjen për të gjithë këtë rrugëtim, por, i bindur se nuk do t’i shkonte ky happy end një shkrimtari si ai, nuk ia thashë.

Faleminderit Kadare. Përjetë. Scripta manent.

Xhevair Lleshi – Parulla e modës: “Libri në dekadën e re”

 

Nuk më hiqet nga mendja as titulli, as kërkesa: Libri në dekadën e re. Ministria e kulturës i ftoi të gjithë ata që mund të jepnin një dorë për kujdesin ndaj librit. Unë nuk mora dot pjesë në takim, por do t’i jap mendimet e mia sipas pikave të referencës së parullës  dhe, po qe se ministria e lexon gazetën, le t’i shohë ato me vëmendjen e duhur.

Politikat e Ministrisë së Kulturës për librin në këtë dekadë të re sfidash…

Nuk i dëgjova dot politikat që ka deklaruar Ministria e Kulturës, por do t’më pëlqente që për këtë dekadë të re sfidash të stërpikej pa harruar asgjë punën dhe dimensionet e saj me librin. Të jepte edhe pamundësinë për librin, sepse qendrat e vogla bashkiake duan bibliotekat, se libri kërkon një shpërndarje të përqendruar dhe kapilare, me një rrjet që mund të përfshinte edhe PPP. Problemet e librit elektronik dhe hapësirat e tij, apo edhe çfarë mundësish krijon ministria e kulturës duke e vënë dorën në plagë. Dhe plaga e librit është goxha e madhe. Madje, nuk do ishte keq që të krijonte institucionet e duhura për bibliotekat bashkiake (61 të tilla) në të gjithë vendin. Libri vuan edhe nga një ngërç i çuditshëm, mungesa e fondeve të duhura dhe prania e një liste që qarkullon nën dorë si pasaportë hyrje-daljeje e librit, i cili pranohet ose dëbohet… Këto lista fantazmë që u diktohet bibliotekave është politike, e dobët dhe jashtëzakonisht e dëmshme, sepse s’ka asnjë vlerë, është shumë e vjetër dhe jashtë të gjitha përmbajtjeve që kërkon koha e sotme…

Synimi i një politike gjithëpërfshirëse në interes të librit dhe autorit shqiptar

Është një mënyrë e ngurtë të shprehuri që në mënyrë jo të drejtpërdrejtë dëmton librin dhe autorin shqiptar. Sepse ne mjaftohemi me parullën dhe kjo si dukje quhet punë e kryer. E ku ka synim politik më të madh e më gjithëpërfshirës në interes të librit dhe të autorit shqiptar, sesa t’i kushtosh atyre vëmendjen aq të lakmuar të shtetit ndaj këtyre dy pikave të nxehta të shoqërisë së sotme shqiptare. Kjo është dëshirë të zjarrtë e librit dhe e autorit shqiptar, sepse mungesa totale e vëmendjes ndaj tyre është një arratisje e madhe nga e vërteta. Në tërësi tabloja është e zymtë, sepse bibliotekat në këtë vend të vogël e të mjerë janë joekzistente, ndërsa fol po deshe kundër tyre, trego të vërtetat dhe je i akuzuar se jo vetëm prish imazhin dhe bojërat por edhe për shpifje! Këtë gjendje të dhënë me konçension kanë edhe njëmbëdhjetë bibliotekat e lagjeve të Tiranës që janë rikrijuar me një grusht librash të dhuruara.  Interesi ndaj tyre do të shkaktonte një sensacion të bujshëm, një ndjenjë të dëshirueshme. Mos harroni se gjashtëdhjetenjë bibliotekat e bashkive, njëmbëdhjetë bibliotekat e lagjeve të Tiranës dhe tridhjetë bibliotekat e mëdha universitare dhe të instituteve qendrore do të krijonin një hapësirë të vërtetë për librin e investuar nga shteti për gjithë komunitetin. Kjo është edhe sfida më e madhe. Sepse librat e tyre të paktën do të jenë deri në pesë kopje. Por shteti ynë këtë nuk e bën. Prandaj dhe gjuhën shqipe po e çon drejt vdekjes vetë shteti shqiptar. Sepse pa biblioteka shtetërore dhe pa autorë shqiptarë në shtetin me emrin Shqipëri s’mund të ketë gjuhë shqipe…

Edhe një shtesë të vogël për autorët e rinj, që shfaqen tejet shprehës dhe me një seriozitet jo të shtirë, që i bën edhe më të afërt me letërsinë e vërtetë. Kjo domethënie i ka dhënë vetëdijes së tyre guxim, novatorizëm, po dhe një frikë nga realiteti i vështirë ekonomik, që ua shndërron me kohë në ndëkryerje dhe shpirt revolte. Nganjëherë puna e tyre krijuese tjetërsohet në ndrojtje ose në një simpati të fshehur. Tek e fundit për ta askush nuk investon, as edhe shteti i tyre…

Roli i botuesve, librarive dhe bibliotekat

 Mendimi im në lidhje me këto tri shtylla të librit është i njohur, pa shtrirje gjeografike dhe pa ndonjë gjë interesante. Në hapësirën e njohjes botuesit janë të gjithë të dashur nga pushteti, kurse në shpërndarjen e kontributeve janë ca të nënës e ca të njerkës. Më të përkëdhelurit e botuesve kanë një sukses të bujshëm dhe madje turbullues. Tek botuesit shqiptarë luftohet nga të katër anët. Paralajmërimet e tregut, pastaj, u vijnë përditë nga tregu dhe bëhen përherë e më tepër gati të papërballueshme. Tek botuesit aspak të përkëdhelur nga shteti s’ka ekstravagancë, s’ka as qetësi, por ka punë të jashtëzakonshme dhe mbijetesë. Nuk flitet më për fitime, po vetëm për humbje. Dhe libri aq magjepsës, tejet elegant, kthehet në mall të çfarëdoshëm tregu… Botuesi është gjithnjë e më shumë në skajet e sfidës së mbijetesës ekonomike.

Libraritë janë ishujt e Robinsonit, kështu mund t’i quaj për shkak të vetmisë së tyre, skutave ku janë futur ku sigurisht bëjnë sikur tregtojnë libra dhe farefisin e librit. Ato, mjeranet, duket sikur presin t’i përkëdhelin ca shirat e fatit. Libraritë le që janë të tejdukshme po për më keq edhe gjysmë lakuriq e gjithnjë duke u qarë. Libraritë u hakërrehen me tërbim vetëm autorëve shqiptarë, të cilët nuk i shohin dot me sy dhe s’i ndjekin dot, sepse pikërisht ata me trastat nëpër duar i bëjnë të duken si bisha. E tërë kjo gjendje dhe marrëdhënie ndodh nga halli i një indiference dhe talljeje të përçudshme të shtetit dhe të shoqërisë shqiptare. Dhjetëra libraritë shqiptare janë në gjendje të pakuptimtë, as nuk dinë ç’kërkojnë, ato hapen e mbyllen, urrejnë, dashurojnë, mallkojnë, ndërsa punojnë shumë, bëjnë marrëzira pa fund nga mërzia. Pra ato fare pak librari që ka Shqipëria (për turp!), nuk mund të quhen librari, nuk janë afruar fare tek institucioni i librarisë, nuk janë gjithëpërfshirëse dhe tejet të rrëmujshme, pa njohje dhe me fare pak reklamë… Shteti ynë (ministria e kulturës, natyrisht!) as është kthyer ndaj tyre dhe herë-herë kërcëllin dhëmbët ndaj tyre.

Bibliotekat. Për to folëm pak më lart. Ato, të zezat biblioteka, janë portreti i vërtetë i shtetit shqiptar, me një trishtim mistik, vuajtjeje të fshehtë, pa pikën e  ndjeshmërisë që zakonisht bart libri. Përse vuajnë? Po ja, për fare pak investime, fonde, «hakmarrje», «ndëshkim», liri, «luks», njerëz. Se edhe njerëzit u çmësuan, ose u pëlqen të ecin kundër rrymës… Harrojmë që s’ka as njerëz të rinj më, i ka përpirë mërgimi. E kur s’ka njerëz (s’ka biblioteka, domethënë!) shteti ynë delirant, pse të investojë? Përfundimi: gjuha shqipe po vdes…

Çfarë duhet përmirësuar dhe si duhet të sillemi përballë një lexuesi të ri?

 Ja kështu pyet ministria jonë e kulturës. E ç’të themi tani? Më lart i vumë «vulën» atyre me gjendjen që kanë. Lexuesi i ri, ministria duhet ta dijë, patjetër, janë kryeneçë, disi të egër, nervozë, me vështrim të ndezur, për çudi edhe me gojën hapur dhe gjoksin përpara, portrete të jashtëzakonshëm. Ata, lexuesit e rinj, nuk shtyjnë vagonë me mineral, as hapin ara në mal, as shkulin pyje dhe ndërtojnë hekurudha, as gropa për të mbjellë pemë…, ata me siguri pinë drogë, merren me seksin dhe as që i hapin librat, madje nuk u mjafton as qielli e as toka, nuk u tepron as kokëfortësia, nuk duan t’ia dinë për vetminë, sëmundjet, sido që ndihen të zhgënjyer e plot mërzi, por megjithatë të panënshtruar, të papërfillur, të mallkuar e të përmallur…

Kohë të reja, qasja me komunikime të reja

Vërtet që jetojmë kohë të reja, kohë që kërkon qasje për dhe me komunikime të reja. Këtu, miqtë e mi, nuk do folur fare. Pa qenë e para (libraria, biblioteka, reklama e tmerrshme për librin (domethënë edhe reklama me hak, e munguar!), herë-herë librat, paratë e taksapaguesve shqiptarë aq të domosdoshme për librat, atëherë nuk ka vend të hapim gojën për kohët e reja dhe qasjet me komunikime të reja. E tepërt! S’ka nevojë për diskutime imagjinare…

Hapja drejt botës dhe kulturave të tjera

Tani i erdhi fundi diskutimit tonë për librin dhe institucionet e tij. Dhe të diskutojmë për hapjen ndaj botës dhe për kulturat e tjera. E kam thënë edhe më parë. Shkrimtari i ri shqiptar duhet të shkruajë vetëm në anglisht dhe t’i drejtohet gjithë botës me veten e tij. Këtu duke u gërricur me gjuhën shqipe, me entet botuese, me libraritë dhe bibliotekat, herë-herë duke u kapur fytafyt me to apo edhe duke përkëdhelur, dëshmojnë se ata duhet t’i drejtohen botës, hapjes së madhe ndaj botës duke iu drejtuar lexuesve në anglisht. Atëherë shteti tjetër shqiptar, duhet vetiu të lëvizë fort për ta mbrojtur gjuhë e vjetër shqipe, madje edhe ta shpallë monument kulture, «mbrojtur nga shteti», sepse thjesht s’do të ketë më lexues…

Xhevair Lleshi: Libri shqip përpëlitet dhe po jep shpirt…

 

 

Statistikat për leximin? Qesharake. Autor dhe botues, shqetësime …

Është shqetësuese,thua, leximi i librave? Është për të vënë duart në kokë! Një miku im më tha një pasdite teksa me fjalë i vinim rrotull botës: Libri shqip në fakt ka vdekur, por lëre ç’themi ne! Ec t’i bëjmë qejfin vetes e të mbajmë gjallë shpresat, e të themi: libri shqip përpëlitet sikur po jep shpirt. Thonë se s’ka lexues, por kjo nuk shkon, se ne nuk duam as një milion lexues dhe as njëqind mijë, sepse vetëm 0,1 për qind e popullsisë lexon dhe këta bëhen nja 2 deri 3 mijë vetë dhe kuptohet që 1/100 e kësaj shifre i bie të jetë për letërsinë artistike. Por deri në moshën 60 vjeç lexojnë dhe kryesisht rinia. Po ku i ke të rinjtë? Janë bërë firar. I ka kapur të ftohtët, që më fort e ndjejnë prej parave që u mungojnë. Pastaj, ajo e statistikave se 1 milion shqiptarë nuk lexokan (domethënë i bie që 1 milion tjetër lexokan!), tingëllon vërtet absurde. Këtu nuk lexohet, or mik, se librat janë mbyllur në të ashtuquajturat librari (edhe ato të mjerat me pikatore i marrin!), këtu kanë vdekur bibliotekat! Biblioteka s’ka. Edhe mund të ketë tek-tuk ndonjë po edhe ato nuk funksionojnë. Sepse tek ne nuk funksionon as kryebiblioteka, së cilës na detyrojnë t’i falim nga pesë libra. Kur them biblioteka do të thotë se të tilla duhet të ketë çdo qytet e çdo fshat, çdo lagje, spital, burg, shkollë, repart ushtarak apo qendër policie, madje çdo qelizë. Ooo, duhet të kem një grusht të fortë dhe t’i kisha shembur të gjitha! Të gjitha! Ka uri për libra dhe librat s’gjenden gjëkund. Kemi 61 bashki të reja dhe asnjë bibliotekë bashkiake për të qenë. Bibliotekë e vërtetë quhet ajo që ble me fonde shtetërore nga pesë libra të paktën. Më trego si bëhet kjo, të shkruaj diçka për të qenë. Ec në Libohovë (dhe të gjitha simotrat) dhe gjeje bibliotekën! Po edhe në Berat (dhe në sivëllezërit e tij) ku ka ndërtesë, brenda ka libra të kohëve të ndryshme por fare pak të rinj, botuar këta 30 vjet. Funksionimi pothuaj zero. Tmerr! Po ti pse vrapon kaq larg: eja në Tiranë dhe shih librat në bibliotekat e lagjeve (11 a 12 të tilla!) që po ringrihen me tam-tame dhe ku i ke? Një lagje e Tiranës është sa një Elbasan, sa një Berat, apo jo. E pse e kërkojmë të keqen kaq larg deri në Konispol e Has?

Kështu, libri paska vdekur… ndërkohë flitet për fonde të krijimtarisë, të përkthimit…

Fonde? Ato janë gjëra për të qeshur! Aq sa fonde kanë dhënë ata si qeveri për krijimtari e përkthime vetëm unë i kam falur në dhjetë fish e më tepër në bibliotekat e shkollave! Mendo se ku jemi! Por, e pohoj duke e thënë me zë të lartë këtë fakt. Jo, nuk them që bibliotekat janë me mure të leskëruar, me qyngje stufash që shkojnë gjer lart mbi tarracë ku bubullojnë thashethemet. Unë nuk them se në to vjen erë e qelbur nga ajri i ndotur, sepse, për shembull, biblioteka e Beratit është në mes të lulishtes dhe buzë lumit (i cili kur e kur i teket t’i mbysë librat – natyrisht po të gjejë libra!). Por unë them që nuk ka as biblioteka dhe as libra në to! Edhe po të ishin gjysmë lakuriq, do bënim si do bënim, por ama sytë e bibliotekës i zë parulla që kap katër faqet e murit. Brenda dhe jashtë. Fjalë të kuqe, të gjata, që nuk ngjërohen fare, të shohin me sy të ftohtë dhe bëjnë lëvizje të ngathëta. O Zot, kjo gjendje është e padurueshme! Se 61 bashki (Bashki dhe bashkiçka! Ne duhet të kishim 1 bashki dhe 60 komuna!) plus 11 në Tiranë bëjnë 72 dhe nga çdo titull ato duhej të merrnin nga 5 libra (një bibliotekë për lexuesit e saj merr të paktën 10 ekzemplarë për çdo titull !) dhe shumëzimet bëjini vetë. Po bibliotekat e tjera? Hm. Po. Tirana, vetëm Tirana duhej të kishte 200 – 300 biblioteka dhe salla leximi në qytet! Prandaj duke qenë se nuk e bëjnë dot e kanë gjetur më të thjeshtë t’i prozvalin, t’i lënë të vdesin, t’i poshtërojnë dhe nganjëherë në hënë të bërtasin duke na thënë fjalë koti si ajo shprehja se 1 milion shqiptarë që nuk lexojë! Çfarë poshtërimi! Tani vijnë e kërkojnë të vdekurit dhe gjoja duan që të ngjallen përsëri. A kanë b… ata t’u japin lekë bibliotekave të blejnë libra? Jo, s’kanë !…

Publikime që më parë me të dhëna për bibliotekat tona… Mjerim! Përsëri asgjë nga fronti i librave…

Më kujtohet një batutë e Kadri Roshit: Plake! Ke? Plaka mbante barkun me dorë nga të qeshurat. Pastaj kur e kuptoi që ai tallej, qau, sepse… S’kishte më libra! Dhe këtu mbyllet humori. Atë vezë që bënte diktatura komuniste me librat nuk e bëjnë dot as këta dhe asnjeri tjetër! Dhe është e thjeshtë: duhet vetëm pak vullnet dhe pak dashamirësi! Ato shifra ua kam dhënë të gjithëve. I kini! Jepuani përditë dhe bërtisni, kundërshtoni, kërkoni. Ajo është çështje jete a vdekje e gjuhës shqipe. Ajo, e mjera, nuk mbahet gjallë me fjalime e parulla, ajo do b… të mbahet gjallë, do dëshirë e vullnet që lekët e nevojshëm të kalojnë në favor të librit. E bën Kosova, e bën Mali i Zi, e bën Maqedonia, edhe Serbia po të doni. Kurse ne rrimë e shohim, madje duke tretur vështrimin larg. Kështu, sapo ka dalë një roman i Roland Gjozës (Baterflaj blu) për Migjenin e madh, i mrekullueshëm. Gjithë sharm. Art! Po ku do venë? Shkollat jo, bibliotekat jo, bibliotekat e universiteteve (apo kemi pak!), jo andej e jo këtej dhe vlera vdes! E tmerrshme! Njëlloj sikur ta flakësh në mes të rrugës. Po kështu edhe librat e romanet e Dashnor Kokonozit, Istref Haxhillarit, Bujar Balliut, libra vërtet me vlerë por që janë të destinuar të vdesin. Ende pa dalë në skenë e në dritë, ata përpëliten…

Një tjetër problem është dhe fakti që Biblioteka Kombëtare ka kufizuar shërbimin e saj publik. Pas zjarrit të marsit një vit më parë, Biblioteka Kombëtare ka kufizuar shërbimin e saj publik në pikën e huazimit, që nënkupton huazimin e njësive bibliotekare jashtë ambienteve të saj. Kjo si ndikon sipas jush?

Kam ëndërr një bibliotekë. Biblioteka mbretërore shqiptare që një herë desha ta zëvendësoja me epitetin presidenciale. Lëre Kombëtaren që djeg dhe ujit librat! E reja po. Biblioteka që them. Bibliotekë e komunitetit. Edhe me fonde të krijuara me fondacione financiare shqiptare nga emigrantët dhe këtu. Sigurisht me dashuri dhe energji të pamendueshme. Të paktën të tregohet një herë të vetme se ç’mund të bëjë njeriu kur zotëron ide të qartë dhe dëshirë të zjarrtë. Shteti e ka në dorë ta gjejë vendin dhe ta bëjë të mundur këtë hap të madh kulture. Jo, nuk arrijnë dot, ata dinë vetëm të jenë të dhunshëm. Dhe s’lëshojnë pe. Duken të denjë për dashuri dhe të pamëshirshëm për librin. Ama të kënaqin me broçkulla! Ç’flas dhe unë… Por ndërkohë dëgjoj: «Të hiqen fotografitë e At’ Gjergj Fishtës, poetit të madh.» Dhe shoh të lëvizin shtabe inekzistent vullnetarësh, si një lukuni ujqish që duan të gjithë të shqyejnë libra! Sepse librat janë kthyer në kërma… Sepse perandori Cin i Kinës, dikur, dha urdhër të digjen të gjithë librat, përveç librit të historisë që fliste për të! Dhe është po ai perandor që ndërtoi Murin e Madh kinez! Ju jeni të mençur dhe arrini ta bëni vetë krahasimin…

Librat!… Çfarë emergjence qenka kjo?

Ç’bëja unë, mik, më thoshte një pasionant i Bibliotekës Kombëtare, punën e pastër të një lexuesi, sepse tani librat s’mund të merren me vete, por duhen lexuar aty. Do që të torturohesh? Shko në bibliotekë dhe lexo aty. Lëri punët e tjera, personazhet e rëndësishëm, që ky sistem i ri nuk i do dhe tenton t’i damkosë me vulë tradhtie. E pse duhet kërkuar se çfarë është emergjente? Çfarë do më tepër? Teatri Kombëtar u shkatërrua, Biblioteka Kombëtare po shkatërrohet, Stadiumi Qemal Stafa,  Galeria e Arteve … Libri është lënë në vdekje të lirë, të ngadalshme… Mjaft të vijë ai, që është ditë natë zot i ekranit dhe i fjalës, ku herë i bie kazanit dhe herë zurnasë dhe sogjeton gabimet e opozitës dhe kujtdo tjetër… Dhe ti më thua Biblioteka Kombëtare. Pallavra! E pashë Librin teksa iu ul në gjunjë atij dhe iu përgjërua duke iu lutur, madje po i thoshte se i dhembte zemra, duke i kërkuar ta linte të jetonte ditët e fundit… me të… që vinte thjesht si një ngushëllim për vete e për ne. Sigurisht kush ka shpirt pikëllohet për gjuhën tonë të bukur!

Panaire libri. Botues. Librari. Shkrimtarë. Përkthyes…

Libra të rinj? Po, do të ketë! I shoh tek hyjnë me turfullimë, me një përroskë kënge në buzë, që hapin dyer e dritare me zhurmë, që herë-herë i përplasin ato, si për të dhënë një kumt të madh, ndërsa gjithçka përreth e shkretuar, por ende gjallë nën strehën e madhe të shpresës. Libra të rinj të Zolasë, të Balzakut, Fransit, Nemirowskit, Bovë, Gotjesë etj., për t’i pirë në kupë. Por ndërkohë kurva shtet qesh me të madhe. Gajaset. Del krejt lakuriq duke thirrur e buluritur për pará. Kaq. Dhe pastaj s’resht duke thënë fjalë të dala boje. Teneqe. Do t’i heqë vijë, si gjithnjë, librave. Se paratë i duheshin kuçedrës PPP me shtatë kokë! Ndërsa shkrimtarët shqiptarë enden të neveritur me brekë nëpër këmbë. Një skenë që sigurisht të rrëqeth. Po paratë për librat ku janë? Hë gjeji edhe ti, ku? S’mori kush gjë, sepse Libri qan e përpëlitet në agoni. Duhet të kesh durim të madh e sedër të vogëlth ta bësh sehir këtë skenë…

Fjalë imzot, fjalë! Pa fund. Libra dhe botime. Ndryshime dhe kërkesa. Institucione…

Asgjë! As që e prisja! Ata, si zakonisht do të shtroheshin të hanin me babëzi në tryezën e madhe PPP. Institucionet tona janë të vdekura të pakallura! S’janë për t’u zënë më në gojë. Ato e shohin dhe për ironi e fshijnë një pikë lot te cepi i syve të Librit. Ç’burra! Të mbaruar! Kushdo mund t’ia shohë klavikulat Librit, sidomos kur mbllaçitet (sepse për belá i japin edhe për të ngrënë – pak supë si asistencë sociale. Shoga e Librit digjet në shpuzë të dendur dhe i shuhet në finjë te pjesa e sipërme e kokës, kurrizi i Librit është gërmuqur, rrudhat janë shtuar së tepërmi, dëshpërimi i përvijohet në vijat e deformuara të trupit që po vdes. Ç’fatkeqësi të shikosh Librin që s’është më për asgjë. Dhe shteti mëkaton me të, si gjithnjë entuziast se… natyrisht s’di ç’e pret! Mos e vrit mendjen, i dashur, i belbëzoj Librit, kjo jetë kështu është. Bëj ç’të mundesh, që të marrësh frymë. Ne jemi të lumtur që marrim frymë dhe shohim e ndjejmë ende bashkë me ty. Le të shpresojmë. Shpresa vdes e fundit. Fundja të shijojmë këtë që na ka rënë për pjesë se s’kemi ç’kërkojmë më dhe s’mund të kërkojmë gjë prej gjëje. Vura re se dikush kërkonte të gjente një ilaç për të harruar. Edhe ne do të kemi kujtime, shumë të bukura, një pjesë, madje, na mbushin me një pendim të egër, se natyra na ka dhënë me të dyja duart optimizmin. Prandaj shpresoj! Dhe mbase vetëm kështu do të shpëtosh edhe ti Libër i dashur, ndoshta në çastin e fundit. Dhe dihet se si, por ata nuk duan. Për turp ta kenë të gjithë ata që vetëdijshëm po e vdesin Librin Shqip…

Ec, pa merak, po vjen 2022! Harro sa të mundesh më shumë!…

2022? Pse? Ah, pse ka tre dysha! Jo, ashtu do të qe më bukur me katër dysha dhe deri aq larg nuk përfytyrojmë dot! Por, megjithatë kemi të drejtë të ëndërrojmë! Po, po, mesa duket sheh ëndrra me sy hapur teksa pret të bien kocka nga qielli. Apo edhe libra! Punë e madhe! Po pse 2022? Sepse thonë që Tirana (d.m.th Shqipëria!) do jetë kryeqytet evropian i rinisë (libri do s’do është aty!) dhe ke për ta parë kryeqytetin tonë me 200-300 biblioteka! S’ka rëndësi se ku. Sepse ka dalë një vendim! Vendim? (Të kanë bërë sytë!) Që do t’i hajë edhe qeni i kallajxhiut librat, apo jo! S’ta mbush syrin as kjo? Vetëm pak përkushtim është dashur, pak kujdesi, ca thërrime nga thesi i buxhetit për t’i dhënë madhështinë librit mëmë-dhembjes, siç e quajnë vendin e lindjes, fundja edhe duke kërkuar pa fyer kënd qëtë flijojë diçka për Të, duke e kuptuar mirë shkakun, por ama edhe jo ta duash ashtu në tym, kot, as se të bëhesh arlekin i Pallatit, as të fshihesh vrimave dhe birucave mbytëse, por të jetosh me dinjitet realitetin ku je, ku tre të katërtat e vendit e zë një mjerim i madh, i vjetër, i pashembullt, përplot dhembje, gjithmonë prishës e shkatërrues. Dhe duhma që lëshon kjo dehje mashtruese (ndoshta prej kanabisit!) është e një lloji të veçantë, ku edhe një hundë jo e hollë mund të dallojë pamundësinë për të qenë mizerje e vërtetë, sepse mundësitë janë aty, flenë bashkë me familjet shqiptare paçka se përfundojnë në kanalet e ujërave të zeza bashkë edhe me aromat tejet ngacmuese dhe gulçuese të jetës…

Jo, qenka e pamundur t’i shpëtosh mallkimit të librit në këtë vendin tonë që shahet e mallkohet nga të gjithë, ku dihet mirë se fshihet margaritari, eliksiri i rinisë, që megjithatë të bën që të ndjesh një freski të brendshme e të vetvetishme që s’e gjen dot askund. 2022 do jetë në çdo faqe të jetës sonë të përditshme, ku pyetet dhe gjen një përgjigje se ç’ishte kjo pandehmë prej këtij parfumi të fshehtë dhe burimor, që ndihet kudo aty rrotull, si një magji e çuditshme që ndez vetvetiu jetën bashkë me një molisje të ëmbël ndjellëse që libër-dhembja s’e realizoi dot kurrë! Po le të presim. Ku i dihet?…

Dhe libri si mëmë-dhembja, pyesin pse po qajnë kaq shumë dhe dëgjojnë t’u përgjigjen se kush nuk ngashëren për to dhe për djemtë e vashat që i paskan përpirë rrugët e botës… Kuje e zezë!

Arratia nga Parajsa e Lev Tolstoit: Faji i kujt pra?

 

 

Nga Pavel Valereviç Basinski

Përktheu nga origjinali Agron Tufa

Por nuk do të bëhemi hipokritë dhe do të shtrojmë një pyetje: a nuk kishin vallë lidhje konfliktet familjare me ftohjen e një burri tashmë të plakur ndaj shoqes së vet pakrahasimisht më të re (diferenca mes tyre ishte gjashtëmbëdhjetë vjet), por dhe ajo, tanimë, larg të qenit e re? Ndalemi pak e shestojmë, përshembull, në këtë fletë të kujtimeve të saj: “Jetën e tij familjare Lev Nikollajeviçi e ka konsumuar plotësisht. Ende diku në thellësinë e zemrës së tij është e ngrohtë dashuria për mua, për vajzat, të cilat ai i kishte dhe të domosdoshme, dhe të dashura, por ai u largua, u largua shpejt, dhe unë gjithë e më tepër ndjeja vetminë time dhe gjithë përgjegjësinë për vete dhe për familjen”.

Kjo zbulesë depërtuese femërore duket se flet vetë. Por një fjalë na pështjellon në të: “shpejt”. Ky kujtim daton në 1894. Shpejt? Largimi i parë i Tolstoit nga shtëpia ndodhi në vitin 1884, dhjetë vjet më parë. Pas vitit 1894, ata jetuan së bashku për mbi pesëmbëdhjetë vjet. Pra, nëse Tolstoi u largua, nuk ishte “shpejt”.

Në pyetjen e shtruar përgjigjet mbushamendshëm dhëndri i Tolstoit M.S. Suhotin në ditarët e tij. Por kur? Në vitin 1910. “Sado e çuditshme, por ftohjen e plotë të L.N. ndaj gruas mund ta vëresh, dhe kjo i bie në sy njeriut që jeton në shtëpi vetëm përgjatë viteve të fundit, veçanërisht gjatë vitit të fundit. A nuk ndodh vallë në masën që kurmi gjithë e më shumë po vdes?

As në letrat, as në ditaret e Tolstoit të viteve 1890 nuk i gjejmë simptomat e kësaj ftohjeje. Përgjigjja më bindëse për pyetjen tonë është letra e Tolstoit për gruan, e shkruar në nëntorin e vitit 1896 nga Jasna. “Ti më pyet: a vazhdoj të të dua. Tani ndjenjat e mia për ty janë të tilla që, siç kam bindjen, kurrsesi nuk mund të ndryshohen, sepse ato janë plot me të gjitha ato gjëra që vetëmse i lidhin njerëzit. Jo, jo të gjitha. Nuk mjafton dakordësia e jashtme në besimet tona, – e them e jashtme, sepse mendoj që mosmarrëveshja është vetëm e jashtme, dhe gjithmonë jam i bindur se ajo do të shkatërrohet. Po ne na lidh dhe e shkuara, dhe fëmijët, dhe ndërgjegjja e fajeve tona, dhe keqardhja, dhe tërheqja e parezistueshme (kursivi im. – P.B.)”.

Çfarë “tërheqjeje e parezistueshme” kihet parasysh? Sigurisht, do të kishte qenë e vrazhdë të llogarisësh se bëhet fjalë përjashtimisht për pasionin seksual. Por do të ishte qesharake gjithashtu të flasësh dhe për marrëdhënie ngushtësisht platonike me gruan madje në fund të viteve 1880, kur ai po kapërcen kufirin e të shtatëdhjetave të moshës së tij.

Pikërisht në këtë kohë Tolstoi është xheloz ndaj saj në lidhje me muzikantin dhe kompozitorin S.I. Tanjejev, i cili nis të shfaqet shpesh në shtëpinë e tyre në Hamovinik dhe t’i kalojë verat në Jasnoe Poljana, si në daça. Dashuria e Sofia Andrejevnës ndaj muzikës (e ndërsjelltë me burrin) dhe përjetimet e papërmbushura përsa u përket aftësive të saj interpretuese i ngjallën një pasion morbid për muzikantin brilant, student i Çajkovskit, një pasion që edhe fëmijët e saj më të mëdhenj e shikonin me mosmiratim. Sa i përket Lev Nikollajeviçit, ai, duke ruajtur me Tanjejevin së jashtmi marrëdhënie miqësore (dëgjonte muzikën e tij, kuvendonte me të, luante me të shah), ia shtroi të shoqes çështjen e pashmangshme të zgjedhjes: o me mua, o me atë!

Kur në shkurt të vitit 1897 Sofia Andrejevna u bë gati të udhëtonte në Petërburg, që të ishte e pranishme në repeticionin e Tanjejevit, Tolstoi i shkruajti asaj nga Nikolsko-Oboljaninovo:

“Është jashtëzakonisht e dhimbshme dhe poshtërimisht e turpshme që një person krejtësisht i huaj e i panevojshëm, përpos dhe aspak interesant, na udhëheq jetën, na helmon vitet tona të fundit apo makar një vit të jetës sonë; Zot, sa poshtëruese, sa e dhimbshme e torturuese që na u dashka të përballojmë tani dhe se kur e se ku do të shkojë ai, se çfarë provash po bën e kur do të luajë”.

Në maj të po atij viti xhelozia e Tolstoit mbërrin apogjeun e vet. Vetë ai gjendet në Jasnoje-Poljana, ndërsa e shoqja – në Moskë, po ajo është e shtrënguar t’i vijë pranë për të qetësuar tërbimin e tij.

Menjëherë pas kthimit të saj në Moskë ai i dërgon një letër, të cilën do ta kishim siklet ta citonim, duke pasë parasysh që është shkruar prej një plaku pothuaj shtatëdhjet vjeç, nëse në letër nuk do të kishte pasur aq shumë forcë poetike rinore.

Ai e nis me paralajmërimin “Lexoje e vetme”.

“Zgjimi im dhe shfaqja jote qenë një nga ndjesitë e mia më të forta e më të gëzueshm që kam provuar; dhe kjo për një 69-vjeçar ndaj një gruaje 53-vjeçare… Vera nxiton të jetojë – jargavani tashmë po vyshket, bliri po e gatuan ngjyrën e vet, në thellësi të kopshtit, në gjethnajën e dendur, turtujt dhe trishtilët, ndërsa bilbilët poshtë parvazeve të dritareve janë çmendurisht muzikalë. Tani është natë, të shkëlqyer, si të larë, janë yjet, dhe pas shiut kundërmojnë jargavanët dhe gjethet e mështeknës. Serjozha (djali ynë) erdhi po atë natë që ti u largove; ai trokiti poshtë dritares sime dhe unë gjithë gëzim klitha: “Sonja!”. Jo, Serjozha”.

Por nuk kalon as një javë, kur Tolstoi i shkruan një letër të re, të tërbuar e xheloze, me të cilën e kërcënon haptazi me divorc.

Në këtë letër as që bëhet fjalë për mospajtimet shpirtërore dhe për “moskuptimet”. Gjithçka këtu është shumë e qartë.

Tolstoi kërkon që ajo të ndërpresë komunikimin me atë njeri, tek i cili sheh rivalin.

“Afrimi yt me Tanjejevin nuk është vetëm i pakëndshëm për mua, por tmerrësisht i torturues. Duke vazhduar të jetoj në këto kushte, unë helmoj dhe shkurtoj jetën time. Ja, kaloi viti, që unë nuk mundem më të punoj dhe nuk po jetoj, porse cfilitem vazhdimisht. Ti e di këtë. Këtë ta thashë edhe me irritim edhe me përgjërime dhe kohët e fundit nuk ta kam zënë më në gojë. I provova të gjitha, po asgjë nuk më bëri derman: afrimi yt vazhdon dhe madje shtohet sa s’ka ku të shkojë më tutje dhe shoh që kështu do të shkojë deri në fund”.

Tolstoi i shtron asaj të zgjedhë midis pesë varianteve:

1) të ndërpresë komunikimin me Tanjejevin. “As takime, as letra, as pretekstin e shoqërimit të djemve të tyre, as portrete… por shkëputje, çlirim të plotë”;

2) ai largohet jashtë shtetit, duke u ndarë prej të shoqes përfundimisht;

3) të dy largohen jashtë shtetit, deri kur Tanjejevi të jetë përzënë krejt nga koka e saj;

4) ata vazhdojnë të jetojnë si më parë, duke u hequr që asgjë nuk po ndodh. Porse ky për të është varianti më i tmerrshëm;

5) ai do të përpiqet të ndryshojë qëndrimin e tij ndaj ndaj fiksimit pasional të së shoqes dhe do të presë divorcin e natyrshëm. Por zor do të ketë fuqi ta përballojë këtë.

Tolstoi nuk e dërgoi letrën në postë dhe të nesërmen shkoi te i vëllai, Sergej Nikollajeviçi në Pirogovo për të zbrazur gjithë barrën që i rëndonte në shpirt. Në qershor vjen mysafir në Jasnoje Poljana Tanjejevi, pa ditur gjë mbi situatën. Dhe ja, gjatë kohës së qëndrimit të tij në Jasnoje, Tolstoi shkruan atë letrën e famshme mbi largimin nga shtëpia, të cilën e citojnë zakonisht si bazën e përligjjes më të mundshme filozofike të këtij akti.

“…ashtu siç largohen hindusët rreth të gjashtëdhjetave në pyje, sikundër çdo plak fetar ia kushton vitet e fundit të jetës Zotit dhe jo shakave, kalambureve, thashethemeve, tenisit, ashtu dhe unë, duke hyrë në vitin tim të shtatëdhjetë, e dëshiroj këtë qetësi me gjithë forcën e shpirtit, vetminë, në shmang me ndërgjegjen time, që megjithëse nuk ka qenë krejt në harmoni, të paktën nuk ka pasur mospajtime bërtitëse me besimin në jetën time”.

Fjalë madhështore! Me çfarë mahnie i citon ato Ivan Bunini në librin “Çlirimi i Tolstoit”. Ai jo vetëm thjesht i citon, por i shfrytëzon si kyç për misterin e largimit të plakut jasnapoljan. Ashtu siç hindusët largohen ndër pyje. Ashtu siç dëshirojnë pleqtë t’ia kushtojnë Zotit vitet e tyre të fundit. Dhe kjo ka qenë, sigurisht, e vërteta. Dhe kjo vazhdon të mbetet e vërteta dhe pas trembëdhjetë vitesh, kur më në fund largimi ndodh konkretisht.

Problemi botëkuptimor i largimit të Tolstoit është, nga njëra anë, aq i koklavitur (për këtë janë shkruar dhjetëra studime të filozofëve dhe teologëve më të mëdhenj), dhe nga ana tjetër – aq i tejdukshëm dhe madhështor, si ujërat e thella të një liqeni, saqë mbetet vetëm të tronditesh me mënyrën se si Tosltoi ia doli ta shprehë me pak fjalë në letrën e korrikut të vitit 1897. Këtu qëndron ndryshimi principial i gjeniut nga talenti. Gjeniu është i aftë që veprimin më ekcentrik, në lidhje me konfliktet familjare, ta shndërrojë në Kuptim, mbi të cilin të vrasin mendjen brezat. Ata do ta deshifrojnë këtë si një “shifër”, duke ofruar “koncepte” nga më të ndryshmet. Ata do ta provojnë këtë akt në lidhje me fatet e tyre, do ta rrahin e shestojnë, nganjëherë do ta përsërisin, por gjithmonë pa sukses.

Tolstoi e ushqeu idenë e largimit të tij në kokë për njëzet e pesë vjet mu si një vepër madhështore. Ai mëse njëherë e pati redaktuar, madje, siç e shohim, edhe në këtë letër. Por në fund të fundit ai e realizoi spontanisht dhe në pamje të parë jo në kohë. Epo nuk largohesh në pyje de, kur përtej dritares shtrihet vjeshta e mërdhirë, që po kalon në dimër.

Por në letër kishte dhe fjalë të tjera.

“Nëse këtë do ta kisha ndërmarrë faqe të gjithëve, do të kisha pasur lutje, qortime, diskutime, ankesa, dhe unë do të isha treguar i dobët, me gjasë, nuk do ta kisha zbatuar vendimin tim, e ai duhej përmbushur. Dhe prandaj, ju lutem, më ndjeni, nëse akti im ju shkakton dhimbje, dhe në shpirtin tuaj, kryesisht ti, Sonja, lërmë të jem i lirë dhe mos më kërko, dhe mos më bjer pas, mos më gjyko”.

Papajtueshmëria me gruan e tij ishte një nga arsyet kryesore të këtij largimi. Dhe nuk është rastësi që gjatë gjithë viteve ‘90 jeta e familjes dukej se tingëllonte me motive ogurzeza të “Sonatës së Krojcerit”. Tolstoi para së gjithash braktisi “projektin” e tij familjar, të cilin e konceptoi në vitet ‘50 dhe e përshkroi në një letër drejtuar Ergolskajës. Dhe ky “projekt” u zhvillua, por vetë Tolstoi tani nuk e pëlqen më. Roli i një burri dhe babai të respektuar, që grumbullon thesare materiale për fëmijët dhe nipërit e mbesat në “sëndukun” e të parëve, nuk është më interesant. Është i neveritshëm, si një arkivol.

Horizonti i vizionit të tij në këtë kohë është i pabesueshëm. Ai vë në dyshim kishën, shtetin, idealet shoqërore. Në një botë që është gati të shembet (dhe do të shembet!) në kataklizma lufërash dhe revolucionesh monstruoze, ai kërkon të vetmen bazë shpëtimtare dhe e gjen në komunitetin fshatar, i cili përmbush drejtpërdrejt urdhërimin e Zotit për të punuar me djersën e ballit dhe të mos kërkojë një mundësi për t’u ndjerë mëkatar në një botë të rehatshme, mashtruese, të panatyrshme, ku shumica punon dhe vdes nga uria, ndërsa pakica s’prek punë dhe ha, vishet, kurvëron, kryen veprimet më të paligjshme nga pikëpamja e krishterë, por që konsiderohet “e krishterë”.

Ai përpiqet të kombinojë fetë botërore dhe praktikat morale në një model përgjithësisht të arritshëm të sjelljes morale dhe, natyrisht humbet, hallakatet përgjatë kësaj rruge, por shkon me kokëfortësi, çdo ditë, duke iu bindur urtësisë së madhe kineze: filloni të jetoni rishtas çdo ditë. Ai e kërkon këndvështrimin e tij mbi marrëdhëniet mes “Zotit dhe njeriut” dhe e gjen në faktin se personaliteti njerëzor është pjesë e Hyjnores dhe vetëm nëpërmjet dashurisë së këtyre pjesëve të vuajtura për njëra-tjetrën bëhet zgjerimi dhe bashkimi i tyre shpirtëror me të Tërën. Në këtë këndvështrim, tema e riprodhimit pushon së interesuari për të, siç nuk është i interesuar për temën e mbarështimit të lepujve. Por familja është krijuar për riprodhim. Dhe atij nuk i intereson familja. Ai ka shkruar tashmë “Lufta dhe Paqja” dhe “Anna Karenina”. Ai ka thënë tashmë gjithçka për të. Më mirë se kushdo tjetër.

Dhe ja, pikërisht në këtë kohë shfaqet Tanjejevi. “Sonata e Krojcerit” përfton njëfarë mishërimi karikaturesk. Sigurisht, në “Sonata e Krojcerit” violinisti që ka shërbyer si prototip i xhelozisë së Pozdnishevit, nuk është i ngjashëm me Tanjejevin. Aty kemi një “njeri të vogël të pavlerë”, një muzikant “gjysmë-profesionist”, një “person gjysmë social”. Tanjejevi ishte studenti më i mirë i Çajkovskit dhe profesionisti më i lartë në fushën e muzikës, dhe vetë ai ishte një kompozitor i shquar. Por mu sikur djalli t’i pëshpëriste në vesh, Tolstoi i dha heroit në “Sonatën” e tij karakteristika jo mjaft “mashkullore”. “Sy të lagësht në trajtë bajameje, buzë të kuqe të buzëqeshura, mustaqe të fiksuara, modeli më i fundit i flokëve në modë, fytyrë vulgare, të bukur, ajo që femrat e quajnë jo të keqe, konstrukt të dobët, megjithëse jo të shëmtuar, me të pasmet veçanërisht të zhvilluara… “

Tanjejevi e kaloi atë verë në një çardak të ndërtuar mbi sarajet e Tolstojve, luajti muzikë, luajtën shah me Tolstoin, kuvenduan përzemërsisht, por në të njëjtën kohë, pa e dashur as vetë këtë, Tanjejevi ia çmendi gruan. Sofia Andrejevna tregon në ditarin e saj se si doli në kopsht dhe bisedoi me të vdekurin (!) Vanjeçka, e pyeti: “A është e mbrapshtë ndjenja ime për Sergei Ivanoviçin. Sot Vanjeçka më largoi prej tij; me sa duket, atij thjesht i vjen keq për të atin; por unë e di se ai nuk më dënon; ai vetë ma dërgoi Sergei Ivanoviçin dhe nuk dëshiron ta largojë atë nga unë”. Kjo ishte një çmenduri e përkohshme, e lidhur, me sa duket, me vdekjen, tash së fundmi, të djalit të saj dhe me faktin se ngjarjet që ndodhën përkonin me fillimin e periudhës kritike të menopauzës (e pranuar në ditar).

Të gjitha këto shënime në ditar datojnë nga 5 dhe 6 korriku. Dhe më 8 korrik, Tolstoi gatitet të largohet fshehurazi nga shtëpia dhe shkruan atë letrën e famshme për hindusët. Por bashkë me të ai shkruan dhe një letër të dytë. Si të parën, ashtu edhe të dytën, Sofia Andrejevna e lexoi vetëm pas vdekjes së burrit të saj. Tolstoi kishte mendjen dhe sensin e duhur moral për të mos e lënë gruan e tij në një kohë kur ajo ishte thellësisht e pakënaqur dhe e sëmurë shpirtërisht. Largimi i mbeti në kokë si një tjetër “draft”. Sidoqoftë, L.N. i mbajti të dyja letrat dhe i fshehu nën lëkurën me ngjitëse të kolltukut në kabinet. Ky ishte një veprim shumë i çuditshëm. Ky akt do të thotë që Tolstoi thjesht e shtyu përkohësisht largimin e tij, duke e mbajtur përligjjen e tij me shkrim kur t’i vinte koha.

Në vitin 1907, Tolstoi i nxori të dyja letrat dhe ia dha N.L. Obolenskijt, burrit të së bijës,  Mashës. Obolenskij pas vdekjes së Mashës ia dorëzoi këto letra M.S. Suhotinit. Hamendësohej se të dyja letrat do t’i dorëzoheshin Sofia Andrejevnës pas vdekjes së Lev Nikollajeviçit, gjë që u bë.

Pasi lexoi njërën letër, ajo e grisi menjëherë. E dyta, për hindusët, është ruajtur.

Është logjike të supozohet se letra e parë kishte të bënte me marrëdhëniet e saj me Tanjejevin. Në vitin 1910, kjo nuk kishte më kuptim. Letra e dytë përkon pothuajse plotësisht në kuptim me atë që kishte lënë Lev Nikollajeviçi para se të largohej në vitin 1910 dhe që nuk hidhte as më të voglën hije mbi gruan e vet. Të dy letrat e paraqisnin largimin si një akt thjesht botëkuptimor.

Konflikti i korrikut 1897 nuk ishte e vetmja “prerje” në marrëdhëniet e bashkëshortëve në vitet ‘90, ndoshta dhjetëvjeçari më i vështirë në historinë familjare të bashkëshortëve. Në fillim të vitit 1895, pak para vdekjes së Vanjeçkës, i cili bashkoi babain dhe nënën e moshuar në pikëllimin e përbashkët, vetë Sofia Andrejvna ishte çmendurisht xheloze për Lev Nokollajeviçin ndaj botueses së re të revistës “Severny Vjestnik – Lajmëtari Verior” L.J. Gurjeviç.

“Severnij Vjestnik” ishte një nga revistat më të mira dhe më radikale të artit të viteve ‘90, ku bashkë me Çehovin, Leskovin dhe Gorkin, botonin dhe Sologubi, Balmonti, Gippius dhe Merezhkovski. Lindja e simbolizmit rus u zhvillua në këtë revistë. Tolstoi ra dakord me këmbënguljen e Gurjeviçit për t’ia dhënë novelën e tij “Padroni dhe punëtori i tij”. Kjo e zemëroi tepër Sofia Andrejevnën!

Ajo nuk u pajtua deri në fund me faktin se nuk i ka më të drejtat për krijimtarinë e burrit të saj. Por nëse e kishte të vështirë t’u kundërvihej librave popullorë të “Posrednik” që dilnin nga shtypshkronja e Sytinit, atëherë vendimi i Tolstoit për t’i dhënë një gjë të re, të bukur dhe thjesht artistike një reviste mode, i dha asaj të drejtën morale ta dënonte për mospërputhje dhe vanitet.

Me sa duket, në negociatat me Tolstoin, Gurjeviçi nuk hezitoi ta tërheqë atë me sharmin e saj femëror. Dhe kjo më në fund e bëri Sofia Andrejevnën të dilte jashtë vetes. Tjetër gjë ishin Çertkovi dhe Birjukovi me librat që kushtonin qindarka të entit “Posrjednik”, mbi të cilët nuk mund të fitosh para. Por “intrigantja Gureviç, gjysmë çifute, vazhdimisht lypte diçka për revistën e saj në një mënyrë të zgjuar lajkatare”. Ditari i Sofia Andrejevnës në fillim të 1895 vlon nga zemërimi. Në të njëjtën kohë, ajo kupton se burri i saj ka shkruar një “rrëfim të mrekullueshëm”. Gruaja e Tolstoit kishte shije të mira letrare. Vlerësimet e saj për krijimtarinë e L.N., të shpërndara nëpër letra dhe ditarë, janë pothuajse gjithmonë të sakta. Dhe ky “tregim i mrekullueshëm” i del duarsh dhe Sofia Andrejevna është bash në proces ribotimi të Vëllimit XIII, ku do të donte të përfshinte aty “Padroni dhe punëtori i tij”. “Lev Nikolajeviçi para tani nuk merr më për veprat e tij. Atëherë, ta kishte botuar libër të thjeshtë e të lirë te “Posrjednik-u”, në mënyrë që i gjithë auditori të kishte mundësinë të lexonte – këtë unë do ta kuptoja. Ai nuk ma dha ta përfshija në vëllimin XIII, thjesht që unë të mos mund të merrja para shtesë; po pse ia jep vallë Gurjeviçit? Më kaplon tërbimi dhe po kërkoj rrugë që të veproj me drejtësi në raport me publikun, jo për të kënaqur Gurjeviçin, por për inat të saj. Dhe një rrugë do ta gjej”.

Xhelozisë editoriale i shtohej xhelozia dhe pakënaqësia e zakonshme femërore, që burri i saj nuk donte t’i nënshtrohej për asgjë.

Por Tolstoi e kishte marrë tashmë vendimin e tij, që familja nuk do të përfitojë më nga krijimtaria e tij e re. Nga njëra anë – kokëfortësia mashkullore, nga ana tjetër – mosgatishmëria për t’u pajtuar, çoi në faktin se më 21 shkurt 1895 në Moskë, Tolstoi shpalli edhe një herë vendimin e tij për t’u larguar nga shtëpia përgjithmonë. Duke gjykuar nga ditari i Sofia Andrejevnës, Gurjeviçi ishte shkaku i fundit i konfliktit. “Ljovoçka ishte aq i zemëruar sa vrapoi lart, u vesh dhe tha se do të largohej nga shtëpia përgjithmonë dhe nuk do të kthehej.”

Është kurioz reagimi i Sofia Andrejvnës për këtë. “Papritmas më shkoi në mendje se kjo ishte vetëm njëra arsye, por që në të vërtetë Ljovoçka donte të më linte për ndonjë arsye më të rëndësishme. Mendimi për një grua më erdhi para së gjithash.”

Atë e mundonte xhelozia, xhelozia dhe sërish xhelozia. Dhe çfarë reagimi i menjëhershëm! “Kam humbur çdo pushtet kontrolli mbi veten time dhe për ta penguar atë të më linte më herët, unë dola vetë e para në rrugë dhe vrapova në korsi. Ai më ndoqi. Unë isha vetëm me rrobdëshambër, ndërsa ai, me pantallona pa bluzë dhe një jelek. M’u lut të kthehesha, por unë kisha një mendim fiks – të vdisja në një mënyrë ose në një tjetër. Qava dhe më kujtohet që bërtisja: të më çojnë në komisariat, në çmendinë. Ljovoçka më tërhoqi zvarrë, rashë në dëborë, këmbët i kisha zbathur në këpucë, vetëm me një këmishë nate nën një fustan”.

Në këtë kohë, Vanjeçka përpushej në ethe, djalit të tyre i kishin mbetur vetëm dy ditë jetë.

Disa vjet më vonë, Sofia Andrejevna do ta përshkruajë vdekjen e djalit më të vogël në kujtimet e saj “Jeta ime” dhe ky kapitull i titulluar “Vdekja e Vanjeçkës” do të jetë, ndoshta, vepra e saj më e mirë. Ky rrëfim autobiografik është në një nivel me veprat e të shoqit. Përshkrimi i funeralit të Vanjeçkës, i cili u preh në varrezat Nikolskoje afër fshatit Pokrovskoje pranë varrit të vëllait të tij, Aljoshës, është i mrekullueshëm me një portret të mahnitshëm të Tolstoit. Ky portret përbëhet nga disa fragmente, secili prej të cilëve i jep ngjyrë të re përshkrimit të gjendjes së brendshme të burrit të saj, një filozof dhe predikues fetar, i cili papritur u përball me një pyetje të pazgjidhshme: si të sillet me vdekjen e djalit të tij të dashur? Si ta kuptimësojë këtë në ato horizonte të pabesueshme universale ku shpirti dhe mendimi i Tolstoit fluturonin? Si ta varrosnin trupin e djalit, nëse gruaja e tij nuk e kishte varrosur sipas ritit ortodoks, të cilin Tolstoi e mohoi?

“E varrosëm Vanjeçkën. E tmerrshme – jo, jo e tmerrshme, por një ngjarje e madhe shpirtërore. Faleminderit Atë. Faleminderit!”. Dy javë më vonë, Tolstoi e kupton vdekjen e Vanjeçkës si “të gëzueshme”, “të mëshirshme”, “zbulimi i gënjeshtrave të jetës, duke sjellë një ngjarje më pranë Tij”. Në të njëjtën kohë, ai shkruan për gruan e tij: “Sonja ende vuan dhe nuk mund të ngrihet në lartësitë fetare … Arsyeja është se ajo futi të gjitha fuqitë e saj shpirtërore në dashurinë shtazore për fëmijën e saj të mendjes: ajo i vuri shpirtin fëmijës, duke dashur ta ruajë e mbrojë atë. Dhe ajo donte të ruante jetën e saj me fëmijën, të mos e shkatërronte jetën e saj jo për fëmijën, por për botën, për Zotin”.

Këto ishin fjalë mizore.

… Në një mënyrë a në një tjetër, por vitet 1890 nuk na tregojnë asnjë lloj ftohjeje mes bashkëshortëve. Përkundrazi, ishte një periudhë shumë e nxehtë.

Tolstoi nuk ishte ai “hindu” konvencional, i cili është i aftë të heqë dorë nga bota dhe të shkojë në pyll. Ai ishte një njeri kompleks rus, i fortë dhe i dobët, kokëfortë dhe sentimental, i mençur dhe xheloz, i butë, delikat dhe ndonjëherë mizor deri në një pikë të pashpjegueshme.

Përsa i përket Sofia Andrejevnës, gjendja e mendjes dhe shpirtit të saj në vitet ‘90 nga një këndvështrim i papritur karakterizon novelën e saj, “Sonatën e Krojcerit” të saj me titull “Faji i kujt?” (1892-1893).

Në faqen e titullit të dorëshkrimit shkruhet: “Faji i kujt? Në lidhje me “Sonatën e Krojcerit” të Lev Tolstoit. Shkruar nga gruaja e Lev Tolstoit. Tashmë bie në pah njëfarë teprimi. Përmendja e dyfishtë e emrit të burrit, fillimisht si shkrimtar dhe më pas si bashkëshort, të lë të kuptosh se Sofia Andrejevna e shihte këtë novelë me një sy të dyfishtë, si një polemizuese dhe si gruaja e Tolstoit, që dëshiron t’i vërtetojë diçka të shoqit. Për herë të parë “Faji i kujt?” u botua mbi njëqind vjet pas shkrimit të tij, në 1994 në revistën “Oktjabër”. Por ka pasur lexime shtëpiake të fragmenteve të novelës.

Nga pikëpamja letrare, “Faji i kujt?” – është një vepër aspak e dobët. Por në këtë vepër, shumë gjëra të vënë në siklet. Të shohësh “Sonatën e Krojcerit” të Tolstoit nga ajo perspektivë që e kishte parë Sofia Andrejevna, do të thotë të mos e shohësh asfare. Aty ku burri i saj u krodh në hon, gruaja e tij ngarendi nëpër sipërfaqe të zgripit të këtij honi dhe bërtiti: “Epo ja, jo të gjithë kërcejnë në hon!”

Gjëja më interesante e novelës nuk është kuptimi i saj filozofik dhe psikologjik, por një qëndrim i papritur ndaj burrit të saj dhe historisë së martesës së tyre. “Faji i kujt?” doli të ishte një përgënjeshtrim jo i “Sonatës së Krojcerit”, por i historisë së dashurisë së Kitit dhe Levinit në “Anna Karenina”, e cila zakonisht merret si një prototip shembullor i historisë së dashurisë së të riut Lev Nikollajeviç me Sofia Andrejevnën. Rezultoi se atë që Tolstoi e shihte në një dritë, gruaja e tij e shihte në një dritë tjetër.

Shkurtimisht, subjekti i novelës është si më poshtë.

Vajza ideale Anna, me të cilën princi tridhjetë e pesë vjeçar Prozorskij është trupërisht i dashuruar. Princi i propozon dhe martohet me Anën. Por shpejt e kupton se ajo që e tërhoqi imagjinatën e tij të shthurur për një muaj mjalti me një grua tetëmbëdhjetëvjeçare, del në fakt si një mërzi dhe një gjendje e dhimbshme e një gruaje të re. Ai është i dhënë pas bujqësisë, ata kanë fëmijë. Ishte një goditje e tmerrshme për Anën të mësonte se para martesës princi kishte një dashnore – fshataren Arina. Kalojnë dhjetë vjet. Miku i tij i vjetër, Dmitrij Aleksejeviç Behmetjev, vjen për të parë princin. Është kthyer nga jashtë, ku jeton me bashkëshorten, me të cilën nuk ka harmoni. Ky është një njeri i sëmurë, por i ndjeshëm, filozof, artist, etj. Natyra delikate e Behmetjevit e tërheq Anën dhe ai vetë tërhiqet prej saj. Princi është jashtëzakonisht xheloz. Ndërkohë, Behmetjevi po vdes nga veremi dhe tani, duke synuar të largohet përgjithmonë nga atdheu, mbledh miqtë në çifligun e tij për t’u dhënë lamtumirën. Aty mbërrin edhe Ana, por pa burrin e saj, i cili është në grindje si me gruan e tij, ashtu edhe me Behmetjevin. Behmetjevi i kërkon Anës të hipë në kaloshinën e tij dhe udhëton rreth e rrotull rrethinave me të, duke kuvenduar në heshtje dhe asgjë më shumë. Kur Ana kthehet në shtëpi, princi i tërbuar, në kokën e të cilit ishin pikturuar skenat më të pista gjatë mungesës së saj, i hedh një prerëse të rëndë letre që e godet në tëmth duke e plagosur për vdekje. Duke vdekur, Ana ia bën me dije princit pafajësinë e saj të plotë dhe e fal vrasësin.

Është e lehtë t’ia qëllosh se kush është prototipi i Behmetjevit. Ky është një mik i ngushtë i familjes Tolstoi dhe fqinj me ta, Leonid Dmitrieviç Urusovi, një nga  “tolstojanët” e parë. Ai ishte një njeri jashtëzakonisht i sjellshëm dhe inteligjent që adhuronte mësimet e Tolstoit; ishte i pari që përktheu traktatet e tij “Në çka është besimi im?” në frëngjisht dhe “Përmbledhja e shkurtër e Ungjillit”. Gruaja e Tolstoit, të gjithë fëmijët, madje edhe shërbëtorët, e nderonin me gjithë zemër. Gruaja e Urusovit parapëlqeu të jetonte në Paris, ku ndonjëherë e vizitonte burri i saj. Urusovi vdiq nga tuberkulozi në 1885, në Krime, në prani të një djali të vogël, Sergeit. Për më tepër, ishte Tolstoi që shoqëroi mikun e tij të vetmuar në Krime.

Sofia Andrejevna ishte platonikisht e dashuruar me Urusovin. Në të njëjtën kohë, ajo ia kushtoi novelën Fetit (Afanasij Fet – poet i famshëm rus i shek. XIX), i cili vdiq në vitin që pati nisur të shkruhej novela “Faji i kujt?”. Marrëdhënia e Sofia Andrejevnës me Fetin është një histori e veçantë romantike e mbushur me poezi dhe ndjenjë delikate. Besnikëria martesore e gruas së Tolstoit është, sigurisht, përtej dyshimit më të vogël. Dyshimi shkaktohet nga zemërimi dhe përbuzja me të cilën përshkruhet Princi Prozorskij në novelë, prototipi i të cilit ishte Tolstoi.

Sapo pa Anën, ende një vajzuke, princi provon menjëherë ndjenjat më të ndyra karshi saj: “… ai ia zhveshi mendërisht kofshët e saj të holla dhe gjithë trupin e saj të virgjër, elastik e të fortë”. Ai thotë me vete: “Duhet, po, nuk kam qare pa e shti në dorë këtë fëmijë.” E gjithë kjo nuk përshtatet aspak me dashurinë e Levinit për Kitin, në të cilën L.N. ofroi modelin e tij të historisë së martesës me Sofia Andrejevnën.

Shkakton tronditje edhe karakterizimi i princit si mendimtar. “Ai ka udhëtuar shumë, ka çuar një rini të stuhishme, të gëzuar, qe i lodhur nga gjithçka dhe u vendos në fshat, duke u dhënë pas filozofisë dhe duke e imagjinuar veten si një mendimtar i thellë. Kjo ishte dobësia e tij. Ai shkruante artikuj dhe shumëkush mendonte se ishte vërtet shumë i zgjuar. Vetëm njerëz të ndjeshëm dhe shumë të ditur e panë se në thelb filozofia e princit ishte shumë e mjerë dhe qesharake. Ai shkroi dhe botoi artikuj në revista që nuk kishin asgjë origjinale, por ishin një përzierje temash dhe mendimesh të vjetra, të huazuara, të një numri mendimtarësh të kohëve antike dhe moderne. Përzierja u bë me aq zgjuarsi, sa shumica e publikut i lexoi ato, madje me njëfarë entuziazmi dhe ky sukses i vogël e gëzoi pafund princin …”

Karakteristikat e princit, domethënë të Tolstoit, janë përgjithësisht të tmerrshme. Nëse kemi të bëjmë me vështrim, atëherë ai është sigurisht “brutal”, nëse vendoset në një hotel, atëherë patjetër merr një dhomë “të ndyrë”.

Përkundrazi, të gjitha karakteristikat e Anës, domethënë të autores, mbivlerësohen në mënyrë sipërane. Kjo nuk është një grua, por një Madonna. “Idealet më të larta të fesë dhe dëlirësisë.” “Me shijen e saj karakteristike artistike, ajo e godiste dhomën e saj aq bukur dhe në mënyrë origjinale me gjëra të ndryshme të sjella prej saj dhe të dhuruara nga princi, saqë princi mbetej i mahnitur me shndërrimin e saj”. “Nga një vajzë e hollë, ajo është zhvilluar në një grua jashtëzakonisht të bukur, të shëndetshme dhe energjike. Gjithmonë energjike, aktive, e rrethuar nga katër fëmijë të bukur e të shëndetshëm … “ “Ajo ishte e bukur në indinjatën e saj: fytyra e saj e rregullt dhe e zbehtë frymëzonte energji dhe pastërti, dhe sytë e saj të errët dukeshin edhe më të errët dhe më të thellë nga shprehja e tyre e hidhur.” Princi është “cinik” për gruan e tij. Në fakt, ai vazhdimisht e dhunon fizikisht, duke mos përjetuar as interesimin më të vogël për anën shpirtërore të personalitetit të saj. Dhe për këtë arsye ajo mendon: “Vërtet vetëm kjo është thirrja jonë femërore, që nga shërbimi me trup për foshnjën e saj, të kalojë tek shërbimi me trup për burrin e saj? Dhe kjo është e alternuar – përgjithmonë! Ku është jeta ime? Ku jam unë? Unë që vërtet aspiroja dikur për diçka të lartë, për t’i shërbyer Zotit dhe idealeve?” Dhe këtu shfaqet Behmetjevi.

Kjo është e njëjta temë që qe ngritur edhe në “Sonatën e Krojcerit”, veçse tanimë e parë nga një këndvështrim femëror. Por të mos harrojmë se “Sonata e Krojcerit” është monologu i një personi thellësisht të sëmurë dhe të rrënuar mendërisht, siç është Pozdnishevi. Sidoqoftë, novelën e shkruajti Tolstoi i shëndetshëm mendor. Paradoksi i novelës “Faji i kujt?” qëndron në faktin se është shkruar në një gjuhë rrëfimtare klasike, por në të njëjtën kohë të lë një ndjenjë deliri të tmerrshëm.

E vetmja pikë e dobët e Anës është se ajo është xheloze. Dhe me gjithë neverinë që përjeton nga marrëdhënia me të shoqin, ajo e ka tmerrësisht frikë largimin e tij nga familja. Për të parandaluar këtë largim, ajo është gati për çdo gjë. “Ajo vendosi me të gjitha forcat që ta mbante burrin e saj, të kërkonte ato mënyra dhe mjete me të cilat të mund ta tërhiqte përsëri dhe ta mbante në familje. Ajo i dinte në mënyrë të paqartë këto mjete, ato ishin të neveritshme për të, por ç’gjë është më e mirë?”

Xhelozia e saj për gruan fshatare Arina dhe për të gjitha gratë me të cilat princi pati marrëdhënie para martesës, merr, ndonjëherë, një karakter të dhimbshëm mazohist, “dhe më pas marrëdhënia e saj me burrin u bë krejtësisht e panatyrshme”. “Ndonjëherë, e skuqur dhe e shqetësuar, ajo kërkonte prej tij t’i tregonte histori për bëmat e tij të mëparshme seksuale.” “Ana i kujtonte të gjitha ato që kishte bërë për të mbajtur burrin e saj dhe u ndje e neveritur, i erdhi krrupë nga vetja.”

Pra, autorja e kësaj novele e kuptonte se arsyeja e marrëdhënieve jonormale në shtëpi nuk ishte vetëm te princi. Shfaqja e Behmetjevit dhe miqësia me të janë të rëndësishme për Anën, pikërisht sepse Behmetjevi është, si të thuash, një qenie pa seks. Ajo nuk e shqetëson instinktin e tij seksual të “bishës”, që ndrydhet nga sëmundja dhe ai nuk ia ngacmon asaj dhimbjet e xhelozisë, nuk e bën të çmendet. Behmetjevi është i sëmurë, ai nuk do të jetojë gjatë. Behmetjevi është një njeri i vdekur, por një mik i gjallë.

Novela “Faji i kujt?” është një dokument i vlefshëm për të kuptuar dramën reale e jo të shpikur letrare, të gruas së Tolstoit. Kjo novelë u krijua si një hakmarrje letrare. Ajo u përpoq ta “kthente” “Sonatën e Krojcerit” nga ana e saj së prapthi (e errëta) në anën e saj të përparme (të ndritshme). Novela frymon mirësjellje dhe moralitet, në kontrast me të tmerrshmen, magjepsësen dhe shkatërruesen për nga fuqia e ndikimit të novelës së të shoqit.

Ajo donte të shkruante diçka për një grua ideale, e cila ishte në mëshirën e një demoni mashkull, më pas gjeti prehje në miqësinë me një mashkull-engjëll dhe u vra “kafshërisht” nga burri i saj. Por si rezultat, ajo shkroi një novelë nga e cila nuk është aspak e qartë: faji i kujt ishte pra? Dhe a ishte vallë faji i ndokujt?