Intervistë me shkrimtarin dhe publicistin, Sejdi BERISHA

Nga Prof. Dr. Fatmir TERZIU:

 NEVOJITET TË PËRKRAHEN KRIJUESIT, TË TRIMËROHET PENA E TYRE DHE FJALA E SHKRUAR TË BËHET THEMEL I VLERAVE, TË CILAT NJERIUN TONË E AFIRMOJNË DHE E DËSHMOJNË EDHE SI PJESË TË PANDARË TË KULTURËS, HISTORISË DHE TË SHKENCËS BOTËRORE

 …Ndoshta, duhet të merren si shembull, “Fjala e lirë” dhe gazeta „Albanian Post“ në Londër, të cilat tani e sa kohë po japin kontribut të veçantë në afirmimin e fjalës së shkruar dhe në informimin e opinionit për rrjedhat e jetës politike dhe shoqërore. Gjithashtu, këto dy asociacione tanimë të dëshmuara, kanë afirmuar dhe prezantuar qindra krijues, të cilët veprojnë gjithandej trojeve shqiptare por edhe në të gjitha vendet e botës. Përveç kësaj, pandërprerë afirmohen edhe vepra të shumta shkencore dhe historike, e po ashtu, u hedhin dritë shumë dokumenteve historike që deri me tash nuk kemi pasur rastin t’i shohim, as t’i shfletojmë e as t’i studiojmë… Punë të ngjashme përpiqen të bëjnë edhe shumë asociacione, siç është historikisht e njohur “Vatra” në SHBA, “Iliria” – New York, gazeta “NACIONAL”-Tiranë, “Gazeta e Alpeve”- Tiranë, pastaj edhe shumë gazeta të tjera të shkruara dhe elektronike dhe portale, duke mos komentuar cilësinë e tyre profesionale dhe as informative. Por, megjithatë, në rrugëtimin tonë të kohës më të re, kemi krijuar një bagazh, i cili përpos tjerash na detyron të ngarendim drejtë afirmimit të plotë të vlerave tona shpirtërore, kulturore, historike dhe shkencore, sepse, të gjitha këto janë ambasadori më i mirë i një kombi për t’i prezantuar të arriturat e veta dhe për t’i bërë ato pjesë të pandarë të kulturës, historisë dhe të shkencës botërore… _______________ Pyetja: Është një kohë që për shkrimtarin duket si një „mbyllje“ që shënon mundësi të reja të shfaqjes së mendimit të tij. Ku qëndron pena juaj në këtë kohë? S. Berisha: Krijuesit, respektivisht, shkrimtarët, pothuaj se në të gjitha kohërat kanë përjetuar „mbyllje“ mbase edhe ndrydhje të natyrave të ndryshme. Për atë, ata edhe gjithmonë kanë qenë më të „mbushur“, më të kujdesshëm dhe më të zjarrmishëm që mendimin e tyre opinionit dhe lexuesit t’ia sjellin si diçka që është e shenjtë, filozofi, ledhatim, dashuri, por edhe si qortim, i cili kujtoj se në të gjitha kohërat, në të gjitha veprat, në tërë krijimtarinë, thuaj se rri si provokim për ndërgjegjësimin e njeriut, për vetëdijesimin e komunitetit mbase edhe të kombit. Dhe, pikërisht për këtë arsye, prapa kësaj, njerëzorja sikur qëndron faktor i pangopur me tërë atë që njeriu e krijon dhe e zotëron… Pra, kujtoj se edhe në këtë kohë ka ngufatje por edhe amulli krijuese, që ndikon edhe në cilësinë por edhe në kuantitetin letrar, i cili, them se është shtuar dhe sikur bëhen gara vetëm sa për të bërë „letra të shkruara“, gjë e cila dëmton shumë. Për këtë „jurish“ krijues edhe të gjeneratës së re, kujtoj se duhet të kemi kujdes që vetëm cilësia të jetë promotor i vlerave dhe i nivelit krijues! Dhe tash, pena ime sikur është “pezmatuar” të ngre zërin, që krijuesi, shkrimtari, poeti dhe të gjithë njerëzit tjerë të kulturës të respektohen dhe mbështetën më shumë, që të trimërohet pena e tyre, që fjala e shkruar të bëhet themel i vlerave, të cilat njeriun tonë e afirmojnë dhe e dëshmojnë edhe jashtë trojeve shqiptare. E, në këtë drejtim, duke përjashtuar disa krijues të letërsisë që veprojnë brenda dhe jashtë trojeve shqiptare, kujtoj se kemi bërë shumë pak, ama shumë pak…! Krijuesi, vazhdimisht duhet t’i ngjajë kroit që nuk shteron por që edhe ujin kurrë nuk e turbullon Pyetja: Vitet pasojnë vitet dhe pena mbetet një shteg ku poeti sfidon ende, pikërisht këtu qëndron enigma e një talenti mjaft sublim? S. Berisha: Pikërisht që tani ndodhemi në një vrapim me plot mjegullina, krijuesi, këtë gjendje nuk duhet ta konsiderojë si luks të kohës së tij, por duhet pasur parasysh se me të vërtet poeti apo krijuesi, sfidon në të gjitha aspektet, por gjithnjë duhet pasur parasysh se në këto kohëra, duhet të jetë edhe njëfarë “pedagogu” i veprës dhe i vetvetes. Është e vërtetë se në këtë kohë, krijuesit të mirëfilltë, tek “dera” i trokasin mori temash, të cilat tani edhe është bukur vështirë por edhe mjeshtri intelektuale për t’i mbarështuar. Këtë po e theksoj, se krijuesit ende dhe gjithnjë duhet të angazhohen që të janë edhe udhërrëfyes, edhe kasnec i së mirës nëpër periudhat kohore dhe historike. Për këtë arsye, ndoshta jo rrallë, opinionit, shumë vepra u bëhen se janë një lloj rebusi që e mundojnë për të gjetur kënaqësinë dhe mesazhin e krijuesit dhe të veprës. Prandaj, edhe kështu “lind” edhe enigma krijuese, e cila shpesh është si “helm” për lexuesin, për ndërtimin e mendimit të drejtë filozofik, sociologjik dhe shkencor. Intelektuali, respektivisht krijuesi, vazhdimisht duhet t’i ngjajë kroit që nuk shteron por që edhe ujin kurrë nuk e turbullon. Këto gjëra na nevojiten si buka, sepse, shkapërderdhja krijuese por edhe e uniteti krijues, ende janë damkë që vështirë shërohet… Pyetja: Në një sfidë me kohërat ju keni trajtuar mjaft mirë kohën kur shkrimtarët i viheshin kundër shkrimtarit. Si e shpjegoni këtë për lexuesin, me një nga veprat tuaja? S. Berisha: Kjo pyetje që Ju e shtroni, pothuaj se në mënyra e forma të ndryshme është prezent tek të gjitha veprat e mia, qofshin ato me poezi, me eseje, në prozë, monografi dhe në dramë. Sindroma e smirës, sikur kombin tonë e ka përcjell gjithnjë nëpër të gjitha kohërat, pra, edhe në letërsi dhe kulturë. Si të mos ishte prezent një “epidemi” e tillë, jam i bindur se vlerat tona krijuese do të ishin pjesë me rëndësi e kulturës evropiane mbase edhe botërore. Se pse është prezent një sëmundje e tillë, këtë sikur askush nuk di apo nuk mundet dot ta shpjegojë. E pra, në këtë rast, ç’kuptim ka zilia, ç’kuptim inati, ç’kuptim kanë nëse mund të quhet kështu, “ndërskamcat”. Kjo nuk është asgjë tjetër, veçse, barrierat jo civilizuese dëshmojnë për mungesën e kulturës individuale dhe kolektive jo vetëm në fushën e letërsisë! Dhe, ndoshta ka peshë për t’i theksuar disa nga titujt e dyzetë e dy veprave të mia, të cilat vetëm me titull ironizojnë por ndoshta edhe mallkojnë tërë atë që i vë “iletin” kulturës, letërsisë, shkencës, mendimit të shëndosh dhe intelektual, e pse jo edhe fatit të të kombit, ato janë: “Shpërputhje kohe”, “Homazhe tek mendja”, “Vrasësi i gjumit”, “Freskia e pluhurit”, “Piramida e ironisë”, “Gjethet e hirta të zemërimit”, “Konflikti me vetveten” etj. Andaj, ndoshta të gjitha këto më detyrojnë ta shkruaj edhe një vepër, e cila do t’i ngjante vulës së mendimit krijues, por pa e bezdisur vetveten dhe askënd. Edhe pse, aty brenda do të ketë vullkan mendjeje, zemre e shpirti për rrugëtimin e jetës jo vetëm të krijuesit! Pyetja: Nëse ndodh të rikrijonit një vepër ku do të ndryshonit? S. Berisha: Po të mund të ndodhte kështu, shumëçka do të ndërroja, shumëçka do ta gjykoja duke shkruar ndryshe, respektivisht, duke e “përmirësuar” veprën, dhe kështu jo vetëm se do t’i bëja mirë krijimtarisë sime, por do ta relaksoja edhe vetveten dhe muzat, që edhe tash nuk më lënë gjumin ta bëj gjumë…! Por, fatmirësisht që nuk ndodhë kështu, sepse, jeta do të lëndohej, kurse, vepra, dihet se sikur i ngjanë lokomotivës që nuk mund të kthehet mbrapsht në binarët mbi të cilët është duke ecur. Nganjëherë më bëhet se veprat që janë shkruar nëpër vite, sikur u ngjajnë veglave të punës, të cilat duhet ruajtur si dëshmi në muze, dhe si të tilla e kanë edhe peshën e vetë kur lexohen dhe rilexohen! Pra, në veprat që janë shkruar përpara, kujtoj se nuk duhet ndërruar asgjë, pa marrë parasysh cilësinë dhe nivelin ndoshta jo edhe aq të lakmueshëm të tyre letrar dhe artistik, ngase, si të tilla e kanë atë tharmin e vlerave dhe peshën letrare dhe kulturore që ta detyrojnë thellësinë e studimit historiografik jo vetëm të vlerave letrare. Pyetja: Si qëndron raporti i krijuesve në tërësinë shqiptare? S. Berisha: Po, unë në njëfarë mënyre e theksova edhe diku më lartë, se sikur të kishim unitet të merituar dhe të nivelit, krijimtaria jonë letrare me ëndje do të pranohej dhe lexohej edhe në vende të shumta të Evropës dhe botës. Por, kjo, e them me keqardhje se në trojet shqiptare nuk ekziston ashtu si duhet dhe kërkohet. Këtë e dëshmon më së miri se në shkallë shteti nuk kemi asociacion institucional letrar as në Shqipëri, por edhe as në Kosovë. Është e vërtetë se atje veprojnë klube e shoqëri e shoqata të shumta, siç është po e zëmë, Lidhja e Shkrimtarëve të Kosovës, pastaj shumë klube letrare etj., por që, këto sikur veprojnë në mënyrë vetanake, dhe, deshe apo nuk deshe, ato e zvetënojnë apo mund ta ngadalësojnë krijimtarinë e mirëfilltë letrare, ose, atë e ngufasin në forma e mënyra të ndryshme. Në këtë aspekt, kujtoj se në nivel shteti duhet të themelohen asociacionet të cilat do t’i bashkonin krijuesit dhe shkrimtarët, të cilat do t’i mbështesnin krijuesit dhe krijimtarinë e mirëfilltë jo vetëm letrare. Në këtë aspekt, kujtoj se edhe manifestimet letrare, nëse mund të konsiderohen si të tilla, organizohen në shumë mjedise në mënyrë jo cilësore por ka edhe forma që nuk i thonë aferim krijimtarisë e cila vlen. Pastaj, të gjitha këto forma të aktivitetit letrar, ishte dashtë të mbështesin më shumë dhe t’i formojnë grupet letrare në shkolla e fakultete, sepse, prej atje dalin talentet, të cilët më vonë mund të bëhen krijues me famë. Me këtë dua të them, se, nuk duhet të punohet (edhe ashtu shumë dobët) vetëm për vetveten apo për udhëheqësin e klubit apo të asociacionit letrar, sepse, kjo paparashikueshëm dëmton vlerat krijuese dhe historinë e letrave kombëtare brenda përbrenda nesh. Pra, si edhe në fushat tjera shoqërore politike, edhe në kulturë dhe në letërsi, ende jemi shumë-shumë të shkapërderdhur. Uniteti i sinqertë dhe i vërtetë u mungon shqiptarëve, gjë e cila na kujton edhe të kaluarën historike të vendit tonë…! Pyetja: Ku ndryshon ajo që shkruhet dhe thuhet nga realiteti nëpër të cilin kalon shoqëria jonë? Sejdi BERISHA: Këtë më së miri e dëshmon situata dhe gjendja e tanishme aktuale në Shqipëri e në Kosovë! Por, ndoshta, po ashtu ndikon edhe “euforia” krijuese, të cilën, nëse vetëm pak e studiojmë rrugëtimin letrar dhe kulturor, një gjendje e tillë e lëndon dhe ka për t’i dëmtuar vlerat por edhe atë “urbanistikën” intelektuale, krijuese dhe historiografike. Dhe se, në këtë aspekt, e pranuam apo jo, edhe në fushën e krijimtarisë letrare janë duke u “krijuar me nguti” shumë vepra tek të gjitha gjeneratat, të cilat, sipër tërë kësaj nxjerrin kuantitetin, që padyshim se reflekton edhe në krijimtarinë e gjeneratave të reja, kur kemi parasysh se shumë krijues me përvojë po i trimërojnë dhe ngashënjejnë shumë të rinj që nga shkolla fillore, të bëjnë libra e që pastaj, mu ky veprim, shumë prej tyre do t’u shkaktojë dëm të pariparueshëm… Këto janë pra ato ndryshimet që u ngjajnë “murrlanit” krijues, që prapa lë dëme dhe pasoja. Por, kjo nuk do të thotë se e tëra është kështu, sepse, kemi shumë emra të rinj të cilët i kanë fillet e mira, por që duan mbështetje, këshilla dhe trimërim për rrugë të gjata të cilat bëhen pjesë e historisë kombëtare dhe letrare! Shkrimtarëve dhe krijuesve meritor t’u ndahen mirënjohje, dekorata dhe çmime deri sa ata janë gjallë, që ta shijojnë një “shpërblim” nga populli i vetë, nga atdheu, nga qyteti e vendlindja e tyre…! Pyetja: A e ndjeni se ka ardhur koha si kudo në botë që të bëhet thirrje e fuqishme për sponsorë të Kulturës dhe jo më të Politikës? S. Berisha: Kjo që pyesni Ju është problem i kamotshëm, bile edhe me vite e decenie. Për këtë arsye, krijuesit bëjnë vepra dhe i botojnë ato me mundin e tyre, me mjetet e tyre vetanake, bile, shumë krijues kryeneçë dhe këmbëngulës, veprat e tyre i kanë botuar dhe i botojnë edhe duke e ndarë kafshatën e gojës të anëtarëve të familjes. Kjo pra, nuk duket por është e tmerrshme dhe e mjerueshme. Pastaj, për ta bërë gati veprën për t’ia dhuruar lexuesit dhe opinionit të gjerë, shkrimtari shumë shpesh bëhet edhe “lypës” për të siguruar mjete për botimin e librit, kurse, jam thellë i bindur se çdo krijues që e boton çdo libër të ri, i duket mbase e konsideron si një fëmijë të tij. Kjo është e vërtetë dhe në të njëjtën kohë edhe e trishtueshme. Të gjitha këto, janë dëshmi se sa pak shoqëria u përkushtohet krijuesve dhe zhvillimit të mirëfilltë të letërsisë dhe jo vetëm të letërsisë. Andaj, kjo konsiston domosdonë që shoqëria shqiptare, organet relevante, si në nivel shteti ashtu edhe në atë lokal, të ndërrojnë qasjen ndaj vlerave shpirtërore, kulturore dhe letrare. Sepse, tabani kulturor dhe historiografik i një kombi dhe i një vendi është padyshim kultura, respektivisht krijimtaria letrare, e cila afirmimin kombëtar e shtrinë kudo nëpër botë, si rrënjët që i shtrinë trungu i rrapit dhe i ullirit…! Kështu, më të organizuar do të kishim me shumë Kadareja, krijimtaria e të cilëve do të ishte dritë e afirmimit kombëtar. Por, edhe kjo; por jo i tërë lavdërimi, afirmimi dhe vlera të ngelet dhe të mbetët e “tkurrur” në vetëm një apo dy, apo tre emra. Edhe kjo tregon mangësinë dhe kujdesin për afirmimin e krijuesve përgjithësisht! Në kuadër të tërë kësaj, është karakteristike se puna dhe vlera krijuese, shpeshherë bëhet në baza të njohjes dhe të miqësisë. Edhe kjo i shkakton dergjë vlerave shpirtërore, kulturore dhe letrare kombëtare. Po ashtu, duhet të flaket tradita që njerëzve meritor dhe krijuesve t’u ndahen mirënjohje, dekorata dhe çmime vetëm pas vdekjes së tyre. Kjo më duket se është e mjerueshme… Gjërat e tilla duhet të bëhen deri sa janë gjallë ata, që ta shijojnë një shpërblim, një mirënjohje apo një dekoratë prestigjioze nga populli i vetë, nga atdheu, nga qyteti e vendlindja e tyre…! Këto janë ato që e rëndojnë gjendjen dhe zhvillimin kulturor dhe letrar, dhe atë gjithnjë në vazhdimësi, e brenda këtyre, sikur ka zënë vend strukja e përgjegjësisë së faktorit shoqëror por edhe i organeve e institucioneve kulturore dhe letrare… Pyetja: Me librin a ka raporte të reja, apo ato nuk ekzistojnë fare? S. Berisha: Libri, siç e dimë të gjithë, është miku dhe pasuria më me vlerë që e ka njeriu për të krijuar kopshtin e lumturisë së diturisë dhe të shkencës. Por, këtë nuk e dinë apo edhe nuk duan ta pranojë shumica. Për këtë arsye, edhe raporti me librin, tek opinioni i gjerë e kam fjalën, edhe përpara por edhe tash është i mangët, apo edhe siç thoni edhe ju, nuk ekziston fare! Dhe në këtë, vetvetiu të imponohet, siç them unë “konflikti me vetveten”, por tash edhe me komunitetin e gjerë. Libri nuk është as kureshtje sa për t’u lexuar, por as edhe vetëm material shfrytëzues sa për të studiuar. Jo, librin duhet shikuar e trajtuar në shumë aspekte dhe analizuar e studiuar në shumë rrafshe, rrafshe këto që nuk janë vetëm të kulturës dhe letërsisë, por rrafshe të krijimit të vlerave shoqërore, politike, ekonomike, sociologjike, filozofike dhe u lidhet pastaj “vegza” në faktorin shkencë dhe komb! Por, kujtoj se edhe në këtë aspekt, shoqëria jonë ende është larg hapërimit me kohën! Andaj, ndoshta ka ardhur koha e momenti që duhet ta vlerësojmë kuptimin e një fundi, nga i cili duhet të mësojmë e të nxjerrim shumë përvoja. Edhe për këtë temë ka edhe shumë për të folur, por… Pyetja: Planet nuk janë thjesht një risi e shkrimtarit, po ju a keni një risi të tillë? S. Berisha: Po, në krijimtari nganjëherë nuk mund të bësh plane, sepse, ato për një çast mund të ndryshojnë nga shumë faktorë dhe nga rrethana të ndryshme. Ndërsa, unë tash kam bërë një rrugëtim bukur të gjatë, të cilit i kam dhënë “vulë” me librin “Njeriu ‘pa’ vendlindje” të mbërthyer në pesëqind faqe, e si dëshmi, përveç materialit të shkruar janë edhe afro katërqind fotografi e dokumente. Por, megjithatë, në këtë vit të kundërthënieve dhe të pa parashikimeve edhe shoqërore, botërore dhe shëndetësore, besoj, nëse arrij,… do ta botoj edhe një libër, dhe mendoj se titullin që e kam në mendje, në kokë, në zemër e në shpirt, i puthitet mirë: “Një copë hartë për atdheun tim”…! Ndoshta duhet të merret shembull, “Fjala e lirë” dhe gazeta „Albanian Post“, të cilat tani e sa kohë japin kontribut të veçantë në afirmimin e fjalës së shkruar dhe po ashtu, veç tjerash hedhin dritë në shumë dokumente historike, që deri me tash ndoshta nuk kemi pasur rastin t’i shohim, as t’i shfletojmë e as t’i studiojmë Pyetja: Sigurisht keni ndonjë mesazh për lexuesin tonë për „Fjala e Lirë“ dhe për revistën „Albanian Post“ në Mbretërinë e Bashkuar. Cili është mesazhi i juaj? S. Berisha: Unë, gjatë bisedës më sipër, thash se puna dhe pozita e krijimtarisë letrare dhe e kulturës përgjithësisht, ende nuk është në nivelin që duhet të jetë. I përmenda edhe shumë mangësi në aspektin e unitetit krijues, të mbështetjes së njëri-tjetrit, të bashkëpunimit të mirëfilltë dhe për shkapërderdhjen, e cila zvetënon punën dhe pengon edhe krijuesin, edhe krijimtarinë edhe afirmimin e mirëfilltë të vlerave në tërësi. E kjo, nuk ishte dashtë të ndodhë as përpara as tash dhe kurrsesi as nesër. Në këtë aspekt, mund të përmendim shumë qëndrime dhe mendime të krijuesve në periudhat dhe kohërat e mëparshme, si Konicën, Nolin, Dritëro Agollin, i cili me një rast kishte thënë se: “poetët nuk e duan njëri-tjetrin” dhe shumë të tjerë. Është e vërtetë se ka rezultate, por të cilat më shumë bëhen parcialisht dhe në mënyrë edhe vetanake, prandaj, bashkimi i mendjes dhe mbështetja e krijuesit ndaj njëri-tjetrit është më se e domosdoshme. Në këtë drejtim, në diasporë, krijuesit janë organizuar për ta thënë fjalën e vetë dhe për të bërë vepra, por edhe për ta bashkuar dhe për t’i dhënë fuqi kulturës, e gjithsesi për të mos u harruar kauza kombëtare, si në Suedi, në Gjermani, në Angli, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës e edhe ndonjë vend tjetër, puna e të cilëve është prezantuar në vepra të përbashkëta por edhe me vepra autoriale. Mirëpo, edhe në diasporë mund dhe duhet të punohet më shumë dhe në mënyrë më të organizuar. Ndoshta, duhet të merren si shembull, “Fjala e lirë” dhe gazeta „Albanian Post“ në Londër, të cilat tani e sa kohë po japin kontribut të veçantë në afirmimin e fjalës së shkruar dhe në informimin e opinionit për rrjedhat e jetës politike dhe shoqërore. Gjithashtu, këto dy asociacione tanimë të dëshmuara, kanë afirmuar dhe prezantuar qindra krijues, të cilët veprojnë gjithandej trojeve shqiptare por edhe në të gjitha vendet e botës. Përveç kësaj, pandërprerë afirmohen edhe vepra të shumta shkencore dhe historike, e po ashtu, u hedhin dritë shumë dokumenteve historike që deri me tash nuk kemi pasur rastin t’i shohim, as t’i shfletojmë e as t’i studiojmë… Punë të ngjashme përpiqen të bëjnë edhe shumë asociacione, siç është historikisht e njohur “Vatra” në SHBA, “Iliria” – New York, gazeta “NACIONAL”-Tiranë, “Gazeta e Alpeve”- Tiranë, pastaj edhe shumë gazeta të tjera të shkruara dhe elektronike dhe portale, duke mos komentuar cilësinë e tyre profesionale dhe as informative. Por, megjithatë, në rrugëtimin tonë të kohës më të re, kemi krijuar një bagazh, i cili përpos tjerash na detyron të ngarendim drejtë afirmimit të plotë të vlerave tona shpirtërore, kulturore, historike dhe shkencore, sepse, të gjitha këto janë ambasadori më i mirë i një kombi për t’i prezantuar të arriturat e veta dhe për t’i bërë ato pjesë të pandarë të kulturës, historisë dhe të shkencës botërore.

Bajram Kabashi : Një letër që ma paska shkruar intelektuali i njohur Eshref Ymeri, që ia vlenë të bëhet publike dhe të lexohet nga të tjerët

                                   Akademik Prof.Dr. Eshref Ymeri 

Intelektuali i njohur shqiptar që jeton në Kaliforni, Eshref Ymeri, më paska shkruar një letër interne pasi e ka lexuar shkrimin tim të djeshëm Synimet e pandalshme për ta asimiluar kombin shqiptar në pjesë të “umet mysliman”, më të zeza se preokupimet me terroristët shqipfolës islamik – DRINI.us Duke i respektuar mendimet e tij aq domethënëse për publikun, e shoh të arsyeshme që letrën e tij interne ta bëjë të njohur për opinionin publik, pasi konsideroj që mendimet e tilla në dukje të një personi të zhgënjyer me sjelljet tona, përkundrazi mund të na ndihmojnë që të bëhemi më të fortë dhe më të përgjegjshëm ndaj vetës. Ja letra e Profesorit Eshref Ymeri; I nderuar Gjergj, Lexova atë analizën tuaj pë islamizimin e shqiptarëve. Më bëri shumë përshtypje ai citati i Çubrilloviçit për nxitjen e islamizimit të shqiptarëve. Ju lutem të ma dërgoni atë citat se, nga pakujdesia, m’u fshi gjithë materiali nga kompjuteri. Islamizimi, ore bir i Dardanisë, është pasojë e karakterit të shpërfytyruar të shqiptarëve, e mungesës së vetëdijes kombëtare, e frymës së mercenarizmit, e servilizmit të pështirë para të huajve. Ato pamjet e iftarit nëpër rrugë, janë skena të turpshme që na nxijnë faqen para botës perëndimore. Duhet pranuar haptazi se është e turpshme për ne si komb, si pellazgo-iliro-shqiptarë, banorë rrënjës në Gadishullin e Ilirisë, që i lejuam vetes të bëhemi pre e tribuve ardhacake sllave, të cilat na rrëmbyen trojet, na masakruan dhe na poshtëruan për shekuj me radhë. Ky është një turp që nuk e ngre as dheu, aq qielli. Në vitin 1850 shqiptarët, në këtë gadishull, kishin një popullsi prej 1 milion e 600 mijë banorë, serbët – 600 mijë dhe grekët – 1 milion e 200 mijë. Pra, ne kishim një popullsi gati sa dyfishi i serbëve dhe grekëve, të marrë së bashku. Megjithatë, kemi qenë trima dhe të pabesë për të vrarë vetëm njëri-tjetrin, kurse serbogrekëve u kemi rruar bishtin. Turp, një mijë herë turp e faqja e zezë për ne! Me siguri që e keni lexuar, por ju lutem, rilexojeni në internet materialin me titullin në vijim: Mesazhi i ambasadorit Donald Lu: Shqiptarët popull shumë i çuditshëm Faqja e internetit e gazetës “Dielli” 01 qershor 2016 Shpresoj që edhe materialin e mëposhtëm e keni lexuar, por ia vlen ta rilexoni në internet me këtë titull: “Pa ikur ne të tre, s’ka shpëtim Shqipëria” – Si përsëritet historia 100 vjet më vonë”. Faqja e internetit e gazetës “Shqiptarja.com”. 21 shtator 2022). Pë dijeninë tuaj, gazetari dhe shkrimtari Shefqet Meko, gjatë një bisede telefonike që kam pasur me të dy vjet më parë nga Minnesota, më pati rrëfyer ngjarjen në vijim: Gazetari italian Frencesco Picolo (1954) pati ardhur për një vizitë në Shqipëri në vitin 1993. Lidhja e gazetarëve pati caktuar si shoqërues të tij pikërisht gazetarin Shefqet Meko. Një ditë, kur ishin duke ngrënë drekë, gazetari Frencesco Picolo ja si i qe shprehur shoqëruesit të vet: “Para se të vendosja të vija për vizitë këtu, pata lexuar shumë për të kaluarën historike të vendit tuaj. Nga gjithçka që pata mundësi të lexoj, arrita në përfundimin se e kaluara juaj, me përjashtim të periudhës së Pirros së Epirit dhe të Skënderbeut, është një histori e turpshme”. Prandaj, duke njohur formimin tuaj si një intelektual me vetëdije të lartë kombëtare, ju rekomandoj miqësisht që të shikoni shëndetin dhe mirëqenien e familjes suaj, sepse orteku i kolerës së islamizimit është i fuqishëm dhe nuk ka forcë që ta ndalojë. Kombi shqiptar po shkon drejt shpërbërjes. Kjo për arsye se shqiptarët, siç e ka pasë theksuar gazeta amerikane NY Times e datës 21 maj 1911, “… s’mund ta rrokin ende idenë e shtetit”, një vlerësim ky tepër objektiv edhe në ditët tona. Ju uroj shëndet dhe mbarësi në jetën e familjes suaj. 

 Eshref Ymeri Kaliforni, 27 prill 2024

ONOMASTIKA SHQIPTARE NË REGJISTRAT OSMANË

Shkruar nga Avni ALCANI 

 Regjistrat kadastralë osmanë ishin hartuar me qëllim për të mbledhur taksat në trojet e pushtuara prej tyre. Në tre regjistra, ato të viteve 1467, 1583 dhe 1642-43, janë regjistruar një pjesë e fshatrave dhe e banorëve të krahinës së Çermenikës. Krahas të dhënave të aspektit historik dhe ekonomik, në regjistra ka të dhëna shumë të rëndësishme për emrat e përveçëm, siç janë emrat e njerëzve dhe emrat e vendeve (toponimet), që në gjuhësi përmblidhen në atë që quhet onomastikë. Në regjistrat e lartpërmendur ka një larmi të madhe të emrave dhe mbiemrave njerëzorë, që quhen antroponime (për emrat) dhe patronime (për mbiemrat). Në këtë shkrim do të përqëndrohemi kryesisht te emrat e banorëve të krahinës së Çermenikës, të cilët, mbi bazë të formimit të tyre, i kemi ndarë në dy grupime të mëdha: I. Emra me prejardhje pagane dhe II. Emra me prejadhje feare. Emrat e grupimit të parë i kemi ndarë në: emra të formuar nga toponima vendore, kalendari, nofka të ndryshme, përkatësia etnike, orendi shtëpiake, gjymtyrë njerëzore, figura mitologjike, nga bota bimore (emra pemësh e bimësh) dhe shtazore (kafshë, shpendë) etj. Kurse emrat me rejardhe fetare i kemi ndarë në tri grupime: 1. Emra të krishterë të onomastikës shqiptare; 2. Emra me origjinë sllave dhe 3. Emra myslimanë. I. Emra me prejardhje pagane (nga gjuha shqipe) Me termin “Emra me prejardhje pagane” kemi parasysh të gjithë ata emra apo mbiemra (patronime) që nuk janë të prejardhur nga emra të krishterë (biblikë) apo myslimanë, por janë të trashëguar nga trashëgimia iliro-arbërore. Emrat dhe patronimet me origjinë pagane, të cilët një pjesë e tyre vijnë nga lashtësia historike, janë tepër interesantë dhe të larmishëm. Ata përbëjnë gati numrin më të madh të emrave në të tre regjistrat. Një pjesë e këtyre emrave nuk kanë qenë përherë statikë, por i kanë ndryshuar vazhdimisht format përgjatë shekujve. Duhet theksuar se disa emra nuk e kanë ndryshuar kuptimin në gjuhën shqipe dhe vijojnë të ruhen si të tilla deri në ditët tona. 1. Emra dhe mbiemra (patronime) me prejardhje nga fjalë shqipe: a) Emrat e regjistrit të viti 1467: Gjon Bardi, Gjon Bujari, Tolë Bujari, Mihal Kalevari (Kinashavic); Nikolla Buljeri, Gjergj Toshkësi, Ilia Pite (Mirak); Gjergj Vaskuqi (Liburazhda), Dimitri Lala (Dorazi); Pegrin Boshti (Vulçani); Bardh Cila (Shinimitri); Nikolla Burri (Filokë-1467); Gjergj Këpota (Shëmil); Martini i Glat dhe Shurbi i Glat (Prapungjuini); Benek Kalluri (Nulan); Martin Kalluri (Izgosht); Gjergj Shurbi (Viçani); Miri i Todores (Dragostunja); Numi Kuqi (Izranisha); Petër Gurabardi (Shëngjergj); Gjon Guribardi (Shënimitri); Gjergj Majasteri (Kasalla); Petër Kalluri-Kulluri (Fevaçish); Pegrin Boshti (Vulçani); Gjon Devalumi (Prapungjini); b) Emrat e regjistrit të viti 1583: Hisen Mali, Kol Mali, Mir Gjoni (Kokrevë); Gjon Huri, Gjenko Miri, Lato Bardi, Pop Bardor, Dime Bardi, Bard Gjoni, Kono Mala, Pir Mire, Miri Kola (Srpçe); Keke Llumi, Mali Prendi, Boçe Pali, Llaç Neni, Boçe Koli, Gjin Mitani, Hush Gjergji (Llamnot-Labinot); Guro Prako (Proko), Andra Bogdani, Andra Bardi, (Funarës); Keke Stalle, Gjin Potur(ja) (Çërçani); c) Emrat e regjistrit të viti 1642-43: Topi Papas, Skur Dhalla, Toça Gjyle (Godolesh); Gjon Bardhi (Mansi); Koli Baba (Prapanik); Gjuka Topka (Sërnica), Peca Lale (Sërnica); Gjuka Balli, Lale Koli (Shëmill), Gjergje Lali (Shëmill); Gjergje Skamja, (Shëmill), Gjergj Leshi, (Shëmill), Andër Zguris (Shëmill), Gjuka Gjume (Shëmill), Baba Sharri (Shëmill), Tushe Sharra (Shëmill), Koli Zift (?) (Shëmill), Ball Gjuma, (Urumqe); Baba Gjuka (Urumqe); Lali Squva, (Gurakuqi); Drumi Hiri, (Gurakuqi); Bebe Koli, (Gurakuqi); Gjon Bebe, (Gurakuqi); Mor Mashe, (Gurakuqi); Gur Kasur, Baba Meshter (Gurakuqi); Gjume Nika (Zgovishte-Zgosht); Gjumi Gjine, Lale Minçe (Liborashi); Bollgori-Bullguri Bogdan, Gjin Guri(ka), (Dragostoina); Dre Peshe, Gjumi Peshi, Tani Lale (Hotolisht); Peca Kola (Skrocka); Koli Peca (Prrënjës); Koli Mishi (Bishkash), Bebe Vlashi (Bishkash), Lesh Mekshi (Bishkash); Gjume Laske (Qyqes-Qukës); Lale Pepa (Qyqes-Qukës); Martin Hamar, (Hudër) Gjume Kosta (Hudër), Gjashtër Gjoka (Hudër); Kole Lale (Dardha), Mermor-Mermer Gjergje (Dardha), Koli Skuta, (Dardha); Gjore Gjume (Babja), Gjergje Pijashi (Babja), Gjoka Bardhi (Babja), Bar Gjoka (Babja); Gjin Syr(i) (Miraka); Pepa Lesha (Martanesh), Tale Tulla (Martanesh); Baba Mengjesh (Ljubnik-Lunik) etj. 2. Emra dhe mbiemra (patronime) me prejardhje nga mjete pune, orendi shtëpiake, veshje etj., si: a) Emra të regjistrit të viti 1467: Pjetër Gërdi, Dimitri Gërdi, Tiha Koshmani, (Letimje); Andrije Gërdi (Letmije); Nikolla Uskuri, Andria Gropshi (Prapungjuini); Gjin Buljari (Konjazmaniz); Llesh Guna (Izranisha); b) Emra të regjistrit të viti 1642-43: Petri Sharra, Gjon Tulla (Mansi); Drumi Hiri, Mor Mashe, Gur Kasur (Gurakuqi); Martin Hamar (Hudër), Mermor Gjergje (Dardha) etj.; 3. Emra dhe mbiemra (patronime) me prejardhje nga gjymtyrë njerëzore. a) Emra të regjistrit të viti 1467: Gjon Shalësi (Babjan), Gjon Shalësi (Bozigar); Gjon Kokla, Gjoni Iglatë (Mirak); Nikolla Ishkurtë (Shëmil); Vasko Mjekërmadhi (Neçte); Gjon Mjekarkaçi (Nulan); b) Emra të regjistrit të viti 1642-43: Ball Koçi (Urumqe); Gjumi Balli, Hamishe Gjiri, Gjika Baller (Gurakuqi); Bark Gjika (Hotolisht); Barki Gjona (Qyqes); Leka Balli (Miraka); Gjon Balli, (Sërnica), Gjin Syr(i) (Miraka) etj.; 4. Emra dhe mbiemra (patronime) të formuar nga toponimet. a) Emra të regjistrit të viti 1467: Gjin Derezi (Babajan), Gjon Filoku, Nikolla Derazi (Kinashaviç), Gjon Derezi, Stan*) Mali, Stan Kaliqi (Mirak); Andrije Pishkashi, (Dorazi); Dimitri Floku (Kuri Kuq); Gjergj Filoku; Pjetër Shëmili, (Shëmil); Gjon Martin Klosi, Gjergj Klosi (Nulan); Gjergj Dardani (Pudil); b) Emra të regjistrit të viti 1583: Gjin Laçi (Llamnot); Kuman Kuçi, Asto Shengini (Çërçani); Gjon Ballgari (Vulçan); Gjergj Mati (Buzgar); c) Emra të regjistrit të viti 1642-43: Koli Dersi (Kokreva); Mihaj Dorësi (Hudër) etj.; 5. Emra dhe mbiemra (patronime) me prejardhje nga emra kafshësh dhe shpendësh. a) Emra të regjistrit të vitit 1467: Kal Dobri (Fanaris); Kal Kuçivili (Filokë); Gjergj Kalibori (Viçani); Pop Shyti, Nikolla Lopësi (Lubnik); Pjetër Lepuri (Neçte); Andrija Skile, Dimitri Hutina (Pudil) etj. b) Emra të regjistrit të viti 1583: Kek (Geg) Dreni (Llamnot); c) Emra të regjistrit të viti 1642-43: Dre**) Gjon (Mansi); Prift Kali (Mikuli), Gjika Gjele (Labinot); Mekshi Kale (Shëmill), Prifte Kali, Dre Lali (Martanesh), Lale Dashe (Martanesh); Bull Koçi (Zgovishte) etj.; 6. Emra nga figurat mitologjike. a) Emra të regjistrit të vitit 1467: Dragoi i Lipes, Dragon Augusti (Letimje); 7. Emra dhe mbiemra (patronime) me prejardhje pemësh, bimësh etj. a) Mbiemra të regjistrit të vitit 1467: Mihal Arrasi (Liburazhda), Gjin Dushkisi, Gjin Dushkisi tjetër (Mirak); Gjon Qepoi-Qepa (Prapungjuini); Andrija Pisha (Pudil); b) Emra të regjistrit të viti 1642-43: Lis i kthyer në Mehmet (Prapanik); Peca Molla (Bishkash); 8. Emra dhe mbiemra (patronime) nga përkatësia etnike. a) Mbiemra të regjistrit të vitit 1467: Petko Vllahu (Lubnik); Pelgrin Franku (Kuri Kuq); Gjon Çifuti, Gjon Shqipfata (Shëmil); Ilia Tartari (Prapungjini), Rajko Tartari (Viçani) etj. b) Emra të regjistrit të viti 1642-43: Bëllgari Mihaj (Hotolisht); 9. Emra dhe mbiemra (patronime) të formuar nga kalendari, planete (kozmosi). a) Mbiemra të regjistrit të vitit 1467: Dragon Augusti (Letimje), Nikolla Korriku (Shëngjergj); b) Emra dhe mbiemra të regjistrit të vitit 1583: Premt Gjini (Srpçe), Gjergji Urani etj.; c) Emra dhe mbiemra të regjistrit të vitit 1642-43: Marçi Laska (Shëmil), Marti Gjergje (Kokreva), Toka Gjuma (Urumqe), Gjergji Toka (Miraka) etj. Emra dhe mbiemra (patronime) që janë formuar nga ofiqet apo mjeshtëri të ndryshme. a) Emrat regjistrit të vitit 1467: Në regjistrin e vitit 1467, krahas emrave të banorëve, janë regjistruar emrat e drejtuesve të fshatit, të cilët mbajnë titullin Primiqyri, ose Porteviri, si: Nikolla Primiqyri (Dorazi); Berisha Porteviri, Nikolla Mashtori (Letimje); Vasili i Kallogjerit (Kostenjani); Pop Mihali (Neçte), Gjon Miho Prifti (Kinashaviç); Dom Skifaton (Shëmil); Pelgrin Karçevini (Shënimitri), Petër Pirati (Shëngjergj); b) Emra të regjistrit të vitit 1583: Pop Bardor (Srpçe); Kol Domi (Çërçani) etj.; c) Emra të regjistrit të vitt 1642-43: Baba Meshter (Gurakuqi); Mois Samarxhi (Bishkash); Bashtinë e Gjika (Huhaqi); Prift Pepa (Labinot); Papas Gjergje (Urumqe); Martin Meshteri (Urumqe); Gjik Meshteri (Zgovishte-Zgosht); Prifte Gjine (Liborashi); Prifte Gjergje (Dragostoina); Prifte Gjon (Hotolisht); Prifte Mile (Buzgar); Gjek Çoban(i) (Prrënjës); Lesh Gjoni (Hudër); Prift Baba (Ljubnik) etj. Shënim: *) Emri “Stan” mund të merret dhe si shkurtim i emrit Kostandin. (Shënim i autorit); **) Emri “Dre” mund të merret edhe si shkurtim i emrit Andrea, por e kemi konsideruar edhe si emër i kafshës “dre/ri”. (Shënim i autorit). II. Emra me prejadhje feare. Emra me prejardhje fetare. Emra dhe mbiemra të krishterë të onomastikës shqiptare Në regjistrat e viteve 1467, 1583 dhe 1642-43 ndodhen 1429 emra me prejardhje fetare, nga të cilët janë regjistruar 466 emra në vitin 1467, në vitin 1583 janë regjistruar 362 banorë dhe në vitin 1642-43 janë regjistruar 601 emra. Në të tre regjistrat, në pjesën më të madhë të tyre, ndodhen emra të krishterë dhe, në një numër më të vogël, ndodhen disa emra myslimanë. Emrat e krishterë janë emra biblikë, d.m.th., emra të marrë nga Bibla, të cilët kanë grupimin më të madh të emrave me prejardhje fetare. Emrat e krishterë do t’i veçonim në 4 grupime, si: 1. Emra të krishterë të onomastikës shqiptare, 2. Emra me prejardhje sllave, 3. Emra të përbashkët, d.m.th., të përdorur si nga shqiptarët dhe nga sllavët dhe 4. Emra të përzierë, siç janë emrat shqip që marrin si mbiemër një emër sllav dhe e kundërta. 1.1. Emra dhe mbiemra të krishterë të onomastikës shqiptare: Një pjesë e emrave të krishterë i kanë ndryshuar format e tyre dhe gjatë shekujve i janë përshtatur shqiptimit të shqipes, duke krijuar identitetin e emrave shqiptarë. Këto emra i kemi identifikuar si “emra të onomastikës shqiptare”. Fenomene të tilla, të formimit të emrave biblikë mbi bazë të gjuhës së folur të etnive, kanë ndodhur dhe me popujt e tjerë të familjes indoeuropiane, si me latinët, gjermanët, sllavët, grekët etj. a) Në regjistrin e vitit 1467 kemi emrat: Berisha, Bosi, Dedë, Fran, Gjeç, Gjergj, Gjergo, Gjekë, Gjon, Kolë, Lekë, Gjin, Gjikë, Tanush-i, Tola, Llesh, Pal, Prend, Prekë, Vlash, Mazh-i, Meksh-i, Muzaka (Muzhaqi), Skura, Progon-i etj.; b) Në regjistrin e vitit 1583 janë emrat: Gjergj, Gjin, Gjon, Kolë, Leka, Pal, Premt, Prend etj.; c) Në regjistrin e vitit 1642-43 janë emrat: Deda, Gjergj, Gjek, Gjik, Gjin, Gjoka, Gjoni, Gjuka, Kola, Mekshi, Koçi, Lale, Leka, Mark, Nik, Pal, Pep, Skura, Toma, Vlashi etj. Numrin më të madh të tyre në të tre regjistrat e kanë emrat: Gjon-i (176 emra gjithsej), Gjergj-i (174 emra), Kol-a (118 emra) dhe me radhë Gjini (92 emra), Gjoka (56 emra), Leka (32 emra), Gjuka (25 emra), Prend-i (18 emra), Gega/Keka (14 emra), Pal (9 emra), Progon-i (9 emra, Llesh-i (8 emra), Meksh-i (8 emra), Tolë-a (8 emra), Pal-i (7 emra), Ded-a (7 emra), (Gjek-a (6 emra), Koçi (6 emra), Skura (5 emra), Nik-a (4 emra), Gjeç-i (3 emra), Tanushi (4 emra), Tom (3 emra), Bosi (2 emra), Berisha (2 emra), Bala (2 emra), Komnen (1 emër), Muzak (1 emër), Vlashi 1 emër) etj. 2.1 Emra të trashgimisë iliro-arbërore. Disa prej emrave të krishterë për shkak të shkurtimit të veçantë, apo nga denduria e përdorimit të tyre, e kanë humbur formën e parë duke krijuar një variant të ri emri më të shqiptarizuar (Ç. Bidollari: “Hulumtime onomastike. Patronomia shqiptare. Mbiemrat, emrat e familjeve”, 2010, f. 54-56), disa prej të cilëve vijojnë të ruhen ende dhe sot si patronime në Çermenikë e në trevat e tjera të Librazhdit, si: a) Emrat e regjistrit të vitit 1467: Fran (Kosharishtë), Gjeç (Shëmill), Gjergj (Kosharishtë), Gjergo (Letmije), Gjekë (Shëmill), Gjon (Shëmill), Kolë (Shëmill), Lekë (Shëmill), Gjin (Prapungjin, Kasalla), Gjikë (Hotolisht), Tolë (Hotolisht), Llesh (Izranisha), Pal (Pudil), Prend (Shëmill), Prekë (Shëmill), Vlash (Hotolisht) etj. b) Emrat e regjistrit të vitit 1583: Dedë (Kokrevë), Gjergj (Labinot), Gjin (Srpçe), Gjon (Kokrevë), Kolë (Srpçe), Leka (Funarës), Pal (Srpçe), Premt (Srpçe), Prend (Labinot) etj. c) Emrat e regjistrit të vitit 1642-43: Deda (Prrënjës), Gjergj (Mansi), Gjek (Mansi), Gjik (Gurakuqi), Gjika (Mansi), Gjin (Mansi), Gjoka (Kokreva), Gjon (Mansi), Gjuka (Godolesh), Koli (Mikuli), Kola (Labinot), Mekshe (Shëmil), Koçi (Urumqe), Lale (Urumqe), Leka (Gurakuqi), Meksh (Pishkash), Niko (Gurakuqi), Pal (Qyqes), Pali (Gurakuqi), Pepa (Hotolisht), Skura (Hudër), Toma (Godolesh), Vlashi (Dardha) etj. (Marrë nga libri “Çermenika dhe trevat e Librazhdit në regjistrat osmanë të shek. 15, 16 dhe 17, 2023, f. 93-114). Emrat e krishterë me prejardhje sllave Në regjistrat kadastralë gjenden emra, mbiemra (patronime) dhe emra vendesh (toponime), në formë ose me origjinë sllave. Para se të marrim në analizë emrat me origjinë sllave, do të shohim shkurtimisht se cilët kanë qenë faktorët historikë (politikë, shtetërorë, administrativë, fetarë etj.) që shkaktuan ndryshimin apo zëvendësimin e emrave iliro-arbërorë me emra sllavë, kur nuk ka pasur asnjë të dhënë historike, as në kujtesën popullore, që gjatë shekujve XV, XVI dhe XVII të kenë jetuar popullsi sllave në trevat e Çermenikës. Cilat ishin shkaqet historike të pranisë së sllavëve në Ballkan? Në shekullin e 5-të pas Krishtit, pas shpërbërjes së Perandorisë Romake, u krijuan dy perandori: Perandoria Romake e Perëndimit me kryeqytet Romën dhe Perandoria e Lindjes, me kryeqytet Konstandinapolin. Gati të gjitha territoret e Ballkanit, duke përfshirë dhe territoret e Shqipërisë së sotme, ishin pjesë e Perandorisë Bizantine. Gjatë shek. VI dhe VII pas Krishtit në territoret e Ballkanit pati dyndje të mëdha të popullsive sllave, veçanërisht të serbëve dhe bullgarëve, të cilët u ngulitën përgjatë gjithë trojeve të Ballkanit (N. Ceka: ILIRËT, Tiranë 2000, 2000, f. 275-276). Ndikimi i trysnisë sllave ishte aq i madh dhe aq i fuqishëm sa shumë territore të Ilirisë Veriperëndimore e të Dalmacisë u asimiluan gati plotësisht. Në shekujt e 11-të dhe 13-të serbët dhe bullgarët kishin ndërtuar formacione të mëdha shtetërore, të cilat u bënë të pavarura nga Bizanti dhe disa herë e patën rrezikuar seriozisht atë (Ceka, po aty, f. 277). Ato pushtuan pjesë të territoreve shqiptare, të cilat i mbajtën për një kohë mjaft të gjatë nën sundimin e tyre, duke ndryshuar toponiminë e vendeve të pushtuara prej tyre. Prof. Mahir Domi, në artikullin e tij “Çështje të toponimisë me burim të huaj”, ka shkruar: “Faktorët e ndryshëm historikë, pushtimet, veprimet e aparateve shtetërore lëvizjet e popujve e të popullsive, kontaktet e tyre etj., lënë gjurmë ndonjëherë të thella dhe e bëjnë toponiminë të jetë në një masë të mirë pasqyruese e fateve historike të një vendi, të një populli. Zhduken emra të vjetër, krijohen të rinj, bëhen zëvendësime” (M. Domi: “Çështje të toponimisë në burimet e huaja”. Shqiptarët dhe trojet e tyre, 1981, f. 302). Një faktor shumë i rëndësishëm për vendosjen e emrave te popullsia arbërore ka luajtur kisha e besimit kristian-ortodoks. Të dhënat historike dëshmojnë se fillimet e krishtërimit në trevat e Ilirisë antike kishin filluar që në shekullin e parë pas Krishtit (A. Llukani: Historia e krishterimit, 2014, f. 159). Bizanti vazhdoi të ekzistojë deri në vitin 1453, gati 1000 vjet pas rënies së Perandorisë Romake Perëndimore. Perandori bizantin Kostandini V (741-775), i mbiquajtur Luani III Izauri, rreth vitit 732 e shkëputi kishën nga Roma, duke e vendosur atë në vartësi të Patrikut të Kostandinopojës. Në këtë mënyrë u shkëputën dhe një pjesë e kishave të Ilirisë duke iu bashkuar kishave të Bizantit. Dokumenti më i hershëm, që i përket vitit 1020, flet për ekzistencën e një peshkopate në krahinën e Çermeninës dhe të 15 kishave në vartësi të saj (Burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë, 1962. F. 31). Peshkopata e Çermeninës varej nga Patriarkana e Ohrit, në krye të së cilës, në vitin 1019 Perandori i Bizantit Vasili II, kishte vendosur si kryepeshkop Joanin (Po aty, f. 33). Një vit më pas, në vitin 1020, Perandori i drejtohej Joanit duke e urdhëruar që peshkopi i Çermenikës të ketë në gjithë eparhinë (krahinën) e tij 15 klerikë dhe 15 parikë. Pas pushtimit të plotë të Arbërisë nga Perandoria Osmane (rreth shek. XV), një pjesë e popullsisë së Çermenikës i qëndroi besimit të saj të krishterë deri në mesin e shek. XIX, kohë kur mendohet se janë myslimanizuar edhe të krishterët e fundit të kësaj krahine. Një rol të rëndësishëm për vendosjen e emrave me origjinë sllave te popullsia e krahinës së Çermenikës, ka pasur kisha sllave-bizantine me qendër Patriarkanën e Ohrit (O. Schmitt: Skënderbeu, 2009, f. 33-34). Duke u nisur nga emrat sllavë që gjenden në regjistrat osmanë, historiani Oliver Shmitt, në librin “Skënderbeu” (2009), ka shkruar se popullsitë në regjistrat osmanët kanë qënë të përziera (Po aty, f.32). Vendosjen e emrave sllavë në familjet e tyre e ka pasur edhe aristokracia arbërore. Mjafton të kujtojmë familjen e Gjon Kastriotit, për të cilin O. Schmitt shkruan se disa nga fëmijët e tij kishin emra sllavë. “Martesa me Vojsavën, – shkruan ai, – i dhuroi plot fëmijë: katër djem dhe pesë vajza: Reposhi, Stanisha, Konstandini dhe Gjergji, si dhe Maria, Jella, Angjelina, Vaica dhe Mamica. Emrat dëshmojnë sfondin ballkanas-ortodoks të familjes, lidhjet e ngushta të botës bullgare-serbe” (Po aty, f. 41). Vendosja e emrit në këtë periudhë (shek. XV, XVI dhe XVII) nuk përcaktonte domosdoshmërisht etninë apo nacionalitetin e një individi, pasi, siç theksonte dhe O. Schmitt në të njëjtin libër (“Skënderbeu”): “Vetëm nga emri nuk mund të nxjerrësh me siguri të madhe edhe përkatësinë gjuhësore të njeriut” (Po aty, f. 32). Por duhet thënë se ndjenjat nacionale (kombëtare) gjatë kësaj periudhe (të Mesjetës së Vonë), jo vetëm te shqiptarët, por dhe te popujt e tjerë europianë, nuk kanë qenë aq të theksuara sa ç’u bënë në shek. XIX, kur në Europë, me lindjen e romantizmit, u përvijuan qartë lindja e ndjenjave nacionale të popujve, që çuan më vonë krijimin e shteteve etnike. *** Emrat dhe mbiemrat (patronimet) e krishterë me origjinë sllave kanë numrin e dytë më të madh. Në të tre regjistrat osmanë kemi përzgjedhur si emra të “onomastikës sllave” rreth 264 syresh, nga të cilët 109 emra janë të regjistrit të vitit 1467, 95 emra janë të regjistrit të vitit 1583 dhe 58 emra janë në regjistrin e vitit `642-43. Fshati që ka më shumë emra me origjinë sllave është Letmi, me rreth 40 të tillë. Emri sllav që hasen më shpesh dhe që ka numrin më të madh në të tre regjistrat është emri Petër-Petko-Pejko, me rreth 63 emra dhe pas tij renditet emri Bogdo-Bogdan(i)-Bogdishi me rreth 30 emra. a) Emrat mbiemrat (patronimet) me origjin sllave në regjistrin e vitit 1467 janë: Vlashiqi (Babjani), Dobrini, Kaltaniqi, Dobrini (Mirak), Gjurko, Miladin Simko, Petër Simko, Ivo Nikoto, Todorec Nikoto, Petko Stajko, Stajo i Seminit, Petko Rado, Stan Kaliqi, Kostovi, Ivo Stajo, Bogdo Kalini, Pejko Stajo, Nenada i Nikos (Liburazhda); Andrija, Petko Pelisha (Dorezi); Jovankoviqi, Dobrosllavoviqi, Dimitroviqi, Mihoviqi (Gradec); Jovanec, Bogdo, Rado, Miho i biri i Rajkos, Petër Lonja, Miho Gërdi, Ivgjeçi, Miho, Kojo Bogdishi, Petko, Petko Krakoviqi, Gjure Radeci, Petër Duldini (Lubnik); Nikolla Ivo, Rad Makarja, Koje Miho, Stajo Brateshi, Petër Bogdani, Grageci vëllai i Popit (Neçte); Dajçe, Petër Dajçe, Milava, Draksha, Petri (Kostenjani); Bogdan Kalibozhi (Vulçani); Onasiç (Kuri Kuq); Petri (Shinimiri); Andrija (Filokë); Pop Bogdani, Pop Petri, Petër Ejurina, Dragan, Gjergo Bajko, Streze Varsaqi, Rajçini, Erabica, Andrije (Letmije); Ivo, Jovan Belobrati (Kosharishtë); Andrija Damiza, Ivaneci i Stanishës, Marshokoviqi, Daziqi (Zebishtë); Petër Padisi, Shogon Gargaçini (Shëmill); Barçini, Andrija Ejurini, Andrija, Petër Plasha, Titko, Mirisklav, Andrija Kokla (Prapungjini); Droksha, Andrija Gllavila, Droksha tjetër, Petër, Petër (Nulan); Rajko Tartari, Dabërdo (Viçani); Nenko Andropoli, Petër (Hotolisht); Bratisllavi i Dmitrit, Andrija Radi (Izgosht); Bogdan Primiqyri, Bogdan, Andrija, Todori i Bogdanit (Dragostunja); Andrija, Bozhiq (Pudil); Petër Mirali, Andrije Uraji, Shar Bogdani (Shëngjërgj); Bogdan, Andrija (Padhol); Kambotikna (Kasalla); Drazhi, Petër Shiroversi, Andrija Karçovini (Shinimiri); Andrija, Petër Mizijo (Shëngjin); Petër Shirgji (Merkuf) etj. b) Emrat në regjistrin e vitit 1583: Bogdani (Kokrevë); Gjenko Miri, Brego Tanasi, Tërpe, Trenka, Joço, Petri Piri, Petri Menka (Srpçe); Petko, Ivko Petko, Vasko Ivako, Jovan Ivako, Nedellko Nine, Petko Nice, Marko Nine, Pejo Nine, Nikolla Cirko, Petko, Cvetko, Hërvani Crveni, Petko, Miro Petko, Miho Tërpo, Pejo Pajo, Pejo Llano, Boshko, Vesko, Mice Miho, Simi Pejo, Peko, Boshko Petko, Nedjellko Pejo, Bogdan, Bojo, Killi Bojçe, Mato Stanko, Jollçe, Petko, Belko Spire, Bogdani, Petko Bogçe, Hin Petko, Miho Petko, Krco Gjergji, Bogdan Stane, Bogce Petko (Letëm); Anto Done, Svedko, Petri Stepani, Petri, Ivanko, Pecka, Gençe, Petka, Doçe (Llamllot); Mustafa Petko, Jusur Petko, Mavro Cërvko, Marvo, Petko Petko, Petko Jovan, Nadjellko Petko, Petko, Jofko, Petko Elko (Kostenjë); Andra Bogdani, Kole Bogdani, Joshko, Laçka Merje (Funarës); Kuk Pregor, Paver Gjoni, Kuka Petre, Lloce Tobre, Lloce Todor, Petri Gjoni (Çërçani); Hisen Bogdani, Mustafa Bogdani, Gjon Bogdani, Sene Bogdani, Gjon Petri, Gjon Ballgari, Mihail Llazari (Vulçani); Husen Bozhiki (Fllokova); Neste Vançe, Boshko Neste, Bojo Martini, Petko Martini, Neste Pitri, Neste Dimo (Gradec) etj. c) Emrat në regjistrin e vititit 1642-43: Toçe Kite, Toça Gjuka, Gjika Petri, Pepa Kale, Koça Toçe, Prift Petri (Labinot); Gjergji Petri, Gjuka Topka, Petër Gjine, Peca Lale, Gjuka Petre, Gjin Petre (Sërnica); Stoje Matrani (Gurakuq), Gjergje Petri, Koli Petre, Bogdan Laska, Jane Vllada (Zgovishte), Bogdan Gjika, Mile Vllada (Liborashi), Mate Bogdan, Prifte Bogdan, Gjergje Mate, Ile Mate, Bollgori Bogdan, Gjergje Bogdan, Prifte Gurika, Gjin Gurika (Dragostoina), Bëllgari Mihaj, Koli Bogdan, (Hotolishte); Petri Kosta, Ile Bogdan, Kostju Gjine, Marosh Petri (Skroska); Pecka Gjika, Koli Vëllve, Poshka Todor, Krësti Novak, Gjergj Novak (Bishkash); Vlashi Petri, Kale Petri, Sika Gjon, Petër Gjine (Qyqes); Petri Kushe (Hudër); Mate Mazhi, Petri Vlashi, Vlashi Petre (Dardha); Petri Mara, Dre Draçe, Draçe Andrea, Petre Dobro (Babja), Petri Gjoka, Petri Kola (Miraka); Gjergji Drice (Gura Zez); Drb Gjeçe, Prifte Boshko, Petri Lale, Koca Talce (Martanesh); Mihaj Bogdan (Lubnik). 1.2 Emra të krishterë të përbashkët, të përdorur si nga arbërorët dhe nga kisha sllavo-bizantine, si : Aleko, Andre(ja), Dimitri, Ilia, Josif, Jovan, Laska, Llazar, Mark, Martin, Mihal, Miho, Millosh, Nikolla, Pali, Pavli, Pjetër, Stano (nga Kostandin), Todor, Thanas, Vasil, Vaska, Vlash etj. 2.2 Emra të formuar nga gjuha shqipe apo emra të onomastikës shqiptare, që marrin si mbiemër (patronim) një emër sllav dhe e kundërta, si: Miri Bogdani (Letëm); Gjenko Miri (Srpçe); Andrija Skile (Filokë); Andrije Gërdi (Letmije); Andrija Gropshi (Prapungjini); Petër Gurabardhi (Shëngjërgj); Gjenko Miri (Srpçe); Andrija Pisha, Bozhiq Komneni (Pudil); Gjon Dobrini, Gjin Kaltanjiqi (Mirak); Gjon Vlashiqi (Babjani), Gjon Jovankoviqi (Gradec); Gjon Ivanko (Labinot); Kol Bogdani (Funarës); Gjon Bogdani (Kokrevë); Petër Mëhilli, Petër Ilia (Nulan); Petka Gjini (Lamllot); Petko Gjergji (Letëm) etj. 3.2 Emra që nuk janë formuar nga fjalë shqip, as nga emrat biblikë dhe as me prejardhje sllave. Të tillë emra janë: a) Regjistri i vitit 1467: Klatez, Divori, Brashini, Minek Somini, Bajishta, Tulani (Babjan); Cirb Patishi (Kinazhavic); Barbuta, Dokiza (Mirak); Gjirgashi (Liburazhda); Kitrasha (Gradec); Teraku, Disini, Tuldini, Paniçeri (Lubnik); Dijeku, Makarja (Neçte); Katadhota (Kostenjani); Susjabi, Ejurina (Letmije); Samurhani (Kosharishtë); Ashtin Disimi, Padisi, Malakasi, Gatoni, Shkifata, Padisi, Torko, Shogon, Korvallani, Bobokoni, Skljafirini (Shëmill); Ejurini (Prapungjini); Cakulla, Vagali, Droksha, Kudhoni, Kallanezi (Nulani); Penkuli (Hotolisht); Rikari, Pikaj (Izgosht); Daba, Menek (Konjazmaniz); Begoj (Dragostunja); Pilashi (Urahovë); Tose (Fanaris); Gatoni, Numi, Manesi (Izranisha); Somruni, Uraji, Mirali, (Shëngjergj); Shuzi (Padhol); Pigonti, Shiroversi, Karcevini (Shenimiri); Rili, Mizijo, Pigonti (Shëngjin); Dofri, Gjiraku (Fevaçish); b) Regjistri i vitit 1583: Keke (Gegë?), Parish (Kokrevë); Kono (Srpce); Koni, Llaki, Hush, Menkul, Kelim (Llamllot); Kuka, Merje (Funarës); Kuman, Manori, Asto, Uma, Kuman-i (Çërçani); Sene Nine, Duma Llakulla (Vulçan); Sima, Mece, Pola (Buzgar); Piri, Tozi, Mezak, Mapeshi, Tozi, Moriku, Lingura, Faris, Bllashi, Skora, Reni (Fllokova); Neste Atall (Gradec); c) Regjistri i vitit 1642-43: Toçe Kite, Grani, Pepa (Labinot); Bashtinë (Prapanik); Bigji (Sërnica); Pepa, Lushe, Xhafta, Tusha, Lake Viskeri, Dika (Shëmil); Luta, Ushe (Urumqe); Lale Squva, Hali, Drumi, Hamishe, Velis Ami, Bijaz Pepa, Gjume Rashe, Kane, Gur Kasur, Sari Dre (Gjurakuqi); Pepa Hudi, Havre, Mashku, Sari Mara (Zgovishte); Bijaz, Gjek Shtura, Kapra, Gjore (Liborashi); Gjek Vina (Dragostoina); Gjika Blashe, Moshte (Hotolishte); Kane Sari (Vullçan); Mile Tagër, Gjon Sabor (Buzgar); Gjoka Zhaqi, Mala, Buçmi, Mone, Peca Zharli (Bishkash); Koli Turie, Baran, Gjergje Zhir (Prrënjës); Gjon Travagjir, Duvër Vlashi, Sika (Qyqes); Koli Gavi, Xapa Kule, Pijaz, Sika Gjoni, Turne (Hudër); Barfe Gjika (Dardha); Gjore, Pijaz, Koli Haq, Lus Koli, Koli Brusi (Babaja); Gjergji Zesta (Miraka); Gjergji Negush (Gura Zez); Koça Base, Sotula, Gjoka Smani, Koni Pepa, Tale Tulla (Martanesh); Koli Borçe, Leka Dume, Mengjesh (Ljubnik) etj. (Marrë nga libri “Çermenika dhe trevat e Librazhdit në regjistrat osmanë të shek. 15, 16 dhe 17, 2023, f. 93-114). Emrat me origjinë myslimane Gati të tre regjistrat kanë emra myslimanë, por, në krahasim me emrat e krishterë, ato kanë numrin më të vogël të tyre. Vendosja e emrave myslimanë të banorëve të Çermenikës lidhen me ngjarjet historike, si ai i pushtimit të gjatë shumëshekullor otoman (që filloi gjatë shek. XV-XVI), i cili vijoi me procesin e gjatë të konvertimit (ndryshimit) të fesë së popullsisë vendase, nga ajo e krishterë në atë myslimane. Një pjesë e tyre janë emrat e timarlinjve osmanë dhe pjesa më e madhe janë të banorëve vendas, të cilët janë konvertuar (kthyer) në fenë myslimane. Në të tre regjistrat osmanë ndodhen gjithsej 86 emra, nga të cilët 21 emra janë në regjistrin e vitit 1467, 57 emra janë në regjistrin e vitit 1583 dhe 8 emra janë në regjistrin e vitit 1642-43. 1.3 Emrat myslimanë në regjistrin e vitit 1467. Pjesa më e madhe e emrave myslimanë në regjistrin e vitit 1467 nuk janë emra të banorëve vendas, por të nëpunësve dhe ushtarakëve osmanë, si: Iljazi (ulufexhi), Haxhi Jakupi, Karagjozi, Hizir beu, Jusufi, Iliazi, Karagjozi, Aliu, Haxhi Baraku, Ibrahimi, Ballaban Agai, Avale Hiziri, Iljazi, Pashajigiti, Bahadir Ketahudai, Samedit-i, Sollak Ismaili, Timurhani, Ajazi, Hysenji dhe Jusufi. Kurse pjesa tjetër janë emrat e renegatëve arbër që osmanët i kishin shpërblyer me prona për shërbimet e kryera ndaj ushtrisë së tyre. Ata ishin shpallur nga Sulltani timarlinj, duke iu dhuruar pronat që ua kishin rrëmbyer fisnikëve arbër. Të tillë ishin Jusufi (Josifi) dhe Gjoni, timarlinjtë e fshatrave Gradec, Lubnik dhe Neçte, që kishin zënë rob princin Muzhaq Aranit Komnenin, apo “tradhëtarin Muzak, siç shkruhet në regjistër (Defteri i hollësishëm për zonat e Dibrës i vitit 1467, 2019, f. 137), të cilëve u ishin dhënë si shpërblim fshatrat që më parë kishin qenë në pronësi të Muzhaqit. Renegatët e tjerë të përmëndur janë timarlinjtë e Kostenjanit, Iljazi dhe Karagjozi (të “kthyer sërishmi myslimanë”), timarliu i Izranishit, Ballaban Agai dhe Jusufi, timarliu i Shëngjergjit e i Tomadhesë (“i kthyer sërishmi në mysliman”) etj. (Po aty, faqe 150.). Emrat myslimanë në regjistrin e vitit 1467 janë: Iliasi (timariliu i fshatit Babjanit), Haxhi Jakupi (timarliu i fshatit Kinashevic, Mirak), Karagjozi, gulan i Hizir Beut (timarliu i fshatit Liburazhda, Dorezi), Jusuf (timarliu i fshatit Gradecit, Lubnikut dhe Neçtes), Iliazi dhe Karagjozi i kthyer serishmë myslimanë (timarliu i fshatit Kostenjënit, Bozigar, Vulçanit), Aliu i biri i Haxhi Barakut (timarliu i fshatit Kuri i Kuq, Shinimitri, Filokë), Ibrahimi kapuxhibashi i Ballaban agait (timarliu i fshatit Letimje, Kosharishtë, Zebishtë), Avale Hiziri (timarli i fshatit Shëmillit), Iljazi biri i Pashajigitit nga Timurhisari (timarliu i fshatit Prapungjini), Bahadir Kethudai efekriv i kalasë së Elbasanit (timarliu i fshatit Nulani, Viçani, Hotolisht, Izgosht, Konjazmaniz, Dragostinja, Urahovë), Ballaban agai (timarliu i fshatit Pudil, Izranisha), Ajazi (timarliu fshatit Fanaris), Jusufi, i kthyer sërish në mysliman (timarliu i fshatit Shëngjergj, Padhol, Kasalla, Shënimiri, Shëngjin); 2.3 Emrat myslimanë në regjistrin e vitit 1583. Për herë të parë emrat myslimanë të banorëve të Çermenikës shfaqen në regjistrin e vitit 1583, e cila na shtyn të mendojmë se në shek. XVI ka filluar procesi i myslimanizimit të popullsisë vendase. Në këtë regjistër ndodhen pak banorë të regjistruar, pasi nuk kanë qenë të regjistruar të gjithë fshatrat e krahinës. Aty ishin regjistruar vetëm 14 fshatra gjithsej me 379 banorë, në një kohë që në vitin 1467 në krahinën e Çermenikës osmanët kishin regjistruar rreth 31 fshatra me 530 banorë, kurse në vitin 1642-43 kanë regjistruar 27 fshtra me 821 banorë. Në regjistrin e vitit 1583 mungojnë emrat e timarlinjve dhe të drejtuesve vendorë të fshatrave. Me sa duket, i kanë hequr pushtuesit, pasi si timaret dhe timarlinjtë kanë qenë të konsoliduar, kurse drejtuesit e fshatrave, si në vitin 1467, nuk ekzistojnë më. Fshati me numrin më të madh të emrave myslimanë është fshati Fllokova me 31 emra. Kurse fshatrat e tjerë, si Fenares ka 7 banorë myslimanë, Kostenova ka 6 banorë, V(u)lçani ka 5 banorë, Kokreva ka 4 banorë dhe fshatrat Letmija, Llamllot kanë nga 2 banorë. Fshatrat Çrçani dhe Buzgar nuk kanë të regjistruar asnjë banor me emrin mysliman. Në tre fshatrat e tjerë, si Rodokesh, Smollnik dhe Llaka, nuk është regjistruar asnjë banor. Emrat myslimanë sipas fshatrave janë: – fshati Kokrevë: Hisen Mali, Xhaferr Tema, Sinan Ivani, Hasan Tema; – fshati Letmija (Letëm): Hasan Abdullahu (djali i tij Ali), Bali Karagjozi; – fshati Llamllot (Labinot): Ali Gjini, Ali Susa; – fshati Kostenova (Kostenjë): Sulejman Nako, Mustafa Petko, Jusur Petko, Mustafa Petko, Mustafa Abdullah, Mustafa Gençe; – fshatit Fenares (Funarës): Hysen Kole, Ibrahim Haçim, Jusuf Kola, Hasan Kola, Jusuf Vene, Ali Hamza, Mustafa Gjini; – fshati V(u)lçani (Vulçan): Mustafa Hamza, Sinan Hamza, Hisen Bogdani, Mustafa Bogdani, Hasan Petri; – fshati Fllokova (Floq): Mustafa Piri, Mehmet Mateshi, Ali Todori, Husen Bozhiki, Shirmerd Mari, Husen Mari, Husen Premti, Mustafa Premti, Hasan Tozi, Karagjoz Bezhani, Jusur Mezak (Muzak), Karagjoz Mezak, Mehmet Maleshi, Mustafa Jusufi, Jusuf Kola, Kazim Sulejmani, Ali Kazimi, Mustafa Mapeshi, Ali Tozi, Mehmet Ali, Ali Mehmeti, Iljaz Moriku, Karagjo Moriku, Hasan Lingura, Kasim Faris, Hamza Gjoni, Mustafa Ali, Husen Hamza, Husen Hamza dhe Nehat Skora. Te disa nga emrat myslimanë janë ruajtur emrat e krishterë në patronime (mbiemrave) dhe mbiemrat e formuara nga emrat shqip, si: Hisen Mali, Xhaferr Tema, Sinan Ivani, (Kokrevë), Ali Gjini (Llamllot), Jusuf Kola, Hasan Kola, Mustafa Gjini (Fenares), Hasan Petri (Vulçan), Ali Todori, Husen Premti, Jusur Mezak (Muzak), Jusuf Kola, Hamza Gjoni (Fllokova) etj. Mbiemra të tillë vijojnë të ruhen ende dhe sot pas 500 e ca vjetësh në familjet e fshatrave të krahinës së Çermenikës. 3.3 Emrat myslimanë në regjistrin e vitit 1642-43. Te ky regjistër ka një numër të kufizuar të banorëve me emrin mysliman, gjithsej 8 emra, nga të cilët 6 emra ndodhen në fshatin Babje dhe 2 emra në fshatin Prapanik. Në fshatin Prapanik ndodhen vetëm dy banorë, një i quajtur Lis i kthyer në Mehmet dhe një tjetër me emrin Bashtinë i kthyer në Hasan. Kurse në fshatin Babja ndodhen katër banorë myslimanë: Bashtina e Millosh i kthyer në Hysein, Bashtina tjetër i kthyer në Ali Abdulla, Bashtina i tretë i kthyer në Hasan dhe Bashtina i katërt i kthyer me emrin Mustafa. Nuk kemi asnjë të dhënë përse nuk ishin regjistruar banorë të tjerë myslimanë, apo në se ka pasur banorë të tillë në Çermenikë. Mendojmë se ndofta në këtë periudhë në Çermenikë mund të jenë regjistruar vetëm banorët e krishterë dhe se ata myslimanë nuk janë regjistruar me qëllim përjashtimin e tyre nga taksat, e cila ka qenë një praktikë e njohur në politikën sunduese të osmanëve. Shënim: Kumtesë e mbajtur në Konferencën Shkencore: “Çermenika dhe trevat e Librazhdit në regjistrat osmanë të shek. 15, 16 dhe 17”, organizuar nga Akademia e Studimeve Albanologjike, Bashkia e Librazhdit dhe Shoqata Kulturore “Çermenika 2017”. Libri me materiale të Konferencës Shkencore Dokumente të regjistrit osman të vitit 1467

PSE LIDHJA KOMUNISTE E KOSOVËS U MILITARIZUA- SHËNDRRUA NË PARTI NACIONAL SOCIALISTE

Historian Akademik Prof Dr: Hakif Bajrami,PHD.

Koordinator në Departamentin e historisë në AAAS

New York,Tiranë, Prishtinë dhe Shkup

 NË SHKURT 1983? Me mija akuza ishin ngritur jo vetëm në vitin 1981, kudnër rinisë shqiptare që ishte sulm special ndaj popullit, jo vetëm në Jugosllavi. Lidhur me ato akuza dhe psime të çdo lloji ishin vënë në ofenzivë po thyej se të gjithë sllavët, në atë krijesë artificiale të Versajit më 1919. Ta themi se brenga kryesore e komunistëve jugosllavë-serbianë, ishte bërë që shqiptarë pas vitit 1981, duhet të luftojnë për rikolonizimin e serbëve dhe malazezëve në Kosovë, të cilët ishin larguar jo për shkak të ndonjë presioni, por për shkak të benifiteve më të mëdha që i kishin gëzuar deri më 1966. Sigurisht se ato benefite shpresonin se i kishin siguruar edhe nepër Serbi e gjetiu, simkastë popullore e privilegjuar.Ishte ajo kastë popullative sllave, që ishte kolonizuar nepër Kosovë me ligje raciste dhe me sigurim të policisë, partisë dhe shtetit nga viti 1912 e sidomos pas vitit 1918, përkatësisht 1945. Janë të shumta analizat që e përshkruajnë pozitën e vendasëve shqiptarë në anën tjetër, sa që pronën e vet shqiptari e punonte, dhe kur vinte ora për ta marrur frytin, vinte kolonisti me një dyzinë njerëzish të aramtosur dhe thoshte: “Kjo pronë është e imja”! (shiqo: Letra nga Peja, viti 1930). Po, do t` i hargjojë RSFJ dhe LKJ-ës miliardatë nga viti 1981 e deri më 1999 për ta sllavizuar Kosovën, jo vetëm me ligje raciste. Dhuna shtetërore, do të legalizohet sidomos pas vitit 1989. Gjatë kësaj kohe disa institucione që u konvertuan në diçka, që nuk ishin çështje të rendomta, do të mbahën në mend.Por, diçka që ishte sekrete populli nuk dinte asgjë, se çka po ngjanë, “prapa perdeve” të pista dhe tragjike edhe për ata që i krijonin me vetëdije dhe me programe të shkruara. Kësaj radhe do ta botojë dokumentin në të cilin pushon embrioni i të gjitha mizorive në Kosovë ndaj shqiptarëve posaqerisht. Tragjedia pushonte edhe ndaj popujve tjerë, sepse “termeti” kur shpërthen nuk e kursen asgjë. Fjala është, për kthimin e Lidhjës Komuniste të Kosovë në parti nacional socialiste- militariste, sepse me urdhët të kreut të partisë u themeluan brigadat dhe batalonet ushtarake të komiteteve të lidhjeve të komunistëve, duke u kamufluar si mbrojtje teritoriale në Kosovë, nga shkurti i vitit 1983. Në Beograd vërtetojnë dokuemnetet pararëndes ishin vën në çarkullim katër dokuemnete bazë, që kishin për qëllim serbizimin e Kosovës me çdo kusht. Ato dokuemnete ishin: 1. Ligji për kolonizimin e viseve jugore , më 20 maj 1920; Urdhëresa për kolonizimiin e viseve jugore më 24 shtator 1920; Ligji për kolonizimin e viseve jugore më 11 qershor 1930. Në lidhje me këto ligje ishte organizuar një luftë speciale për kthimin e tyre në vlefshmëri. Dhe për t` e lehtësuar punën, njëherit për ta kritikur garniturën politike jugosllave dhe serbe ishte lansuar kritika për ZhVLEFTËSIMIN e Ligjit për ndalimin e kthimit të kolonistëve në Kosovë më 6 mars 1945. Madje dokumenti i militarizimit të LKK do të u sherbejë si motiv (thuhet për herë të parë-HB) përpiluesve të Memorandumit, të Akademisë Serbe më 1986, përkatësisht për përpilimin e “Programit Jugosllav për Kosovën” nga viti 1988. E vërteta, në asnjë shkrim serbinao-malzez nuk citohet: Vendimi i Polit Byrosë PKJ më 1 prill 1945 ku thuhet nga diktimi i Titos, ndërsa dorëshkrimi është i Millovan Gjillasit se: “Të gjithë kolonistët, pa dallim duhet të kthehën në Kosovë, por duke përjashuar Maqedoninë”. (Shiqo: Arhiv CK SKJ, God. 1945-Polit Byro 1 april 1945). E vërteta, dokuemti për militarizimin e LK në Kosovë do t` u sherbej çetnikoëkomnunistëve serbian në vijim për të vrarë në konguniutet shqiptarë nepër emonstrata dhe ushtri, duke arsytuar se: “janë në luftë me iridentizmin shqiptar”. TEKSTI INTEGRAL I DOKUMENTIT PËR MILITARIZIMIN E LK KOSOVËS Dokumenti definitiv është miratuar në Beograd në KQ LK Serbisë më 8 shkurt 1983 dhe pastaj është shtruar në rend dite në Kryesinë e LK Kosovës. Pason teksti: “Në bazë të pikës 8 të Udhëzimit të Komitetit Krahinor LK Kosovës për detyrat, organizimin dhe punën e LKK dhe mbrojtjën teritoriale në luftë, nga 18 shkurti 1976, Kryesia e Komitetit Krahinor të LKK , në mbledhjën e mbajtur në shkurt të vitit 1983, shqyrtoi propozimet e komiteteve komunale LK për emrimin e antarëve të brigadave dhe bataloneve të komiteteve të Lidhjës komunistave dhe solli VENDIM: -Për emrimin e përbërjës drejtuesëve të LKK të brigadave dhe bataloneve në krahinë nepër komuna: I. KOMUNA E PRISHTINËS Komiteti i brigadës Lidhjës Komuniste: 1.Husamedin Azemi,2. Tafil Hoxha, 3. Svetisllav Jakshiq, 4. Avdyl Syleviq, 5. Milenko Spaleviq, 6. Liman Matoshi, 7. Zhivorad Igiq, 8. Lutvi Salihu, 9. Agim Deva, 10. Boshko Mirçetiq, 11. Bajram Hoti, 12. Shukri Kushevica, 13. Velibor Kecojeviq, 14. Shengyl Bejtullahu, 15. Jovica Jakovleviq. Struktura nacionale: 8 shqiptarë, 4 serbë, 2 malazezë, 1 turk. Komiteti i LK Bataloni i Parë 1.Milenko Spaleviq, 2.Muhamed Paçuku, 3. Shukri Kushevica, 4. Boshko Mirçetiq, 5. Agim Deva, 6. Sllavko Vujoviq, 7. Nuredin Idrizi, 8. Salih Vllasaliu, 9. Millan Jockiq. Komiteti i LK Bataloni i Dytë 1.Zhivorad Igiq, 2. Hajzer Hajzeraj, 3. Ilija Gjoriq, 4. Selatin Rashiti, 5. Pavle Vasiq, 6. Arif Krasniqi, 7. Gëzim Bujupi (Nujupi, shkrian në dok.),8. Shefqet Peçanini. Komiteti i LK Bataloni i Tretë 1.Bajram Hoti, 2. Hilmi Durimishi, 3. Liman Matoshi, 4. Shefki Stublla, 5.Millosh Sekulloviq, 6. Mehdi Kika, 7. Muharrem Thaçi, 8. Shaban Gashi, 9. Millomir Jovanoviq. Struktura nacionale në brigadë dhe batalone: 15 shqiptarë, 8 serbianë, 1 malazez, 1 turk dhe 1 musliman. II. KOMUNA E MITROVICËS Komiteti i Brigadës Lidhjës Komuniste: 1.Millan Gvozdiq, 2. Bahredin Osmani, 3. Rifat Pllana, 4. Luan Bekteshi, 5. Dragomir Radivojeviq, 6. Shaqir Maliqi, 7. Jovan Periq, 8. Rrustem Rama, 9. Besim Zerza, 10. Imer Miftari, 11. Xhevat Sadiku, 12. Bogiq Roganoviq, 13. Erman Ibrani, 14. Idriz Idrizoviq, 15. Ivan Jargiq. Struktura nacionale: 9 shqiptarë, 4 serbianë, 2.Malazezë Komiteti i Lidhjës komuniste Bataloni i Parë 1.Jovan Periq, 2. Bulë Alija, 3. Sami Mustafa, 4. Radulle Jakshiq, 5. Zoran Kovaçeviq, 6. Millorad Vasiq,7. Xhevat Shabani, 8. Ferki Maxhuni, 9. Selatin Kaçaniku. Struktura nacionale: 5 shqiptarë, 4 serbianë. Komiteti i Lidhjës komuniste, Bataloni i Dytë 1.Nezir Prokshi, 2. Mirolub Mihajloviq, 3. Shaqir Maliqi, 4. Mehmet Sadiku, 5. Zhivorad Gjukiq, 6. Zoran Gjorgjeviq, 7. Izet Sadria, 8. Skender Ibrahimi, 9. Refik Kosova. Struktura nacionale: 6 shqiptarë, 3 serbianë. Komiteti i Lidhjës komuniste, Bataloni i Tretë 1.Rrustem Rama, 2. Kosta Galak, 3.Aleksandër Saveliq, 4. Hajriz Latifi, 5. Enver Rexha, 6. Zymer Tasimi, 7. Enver Bajgora, 8. Drago Trifunoviq, 9. Branimir Srblak. Struktura nacionale: 5 shqiptarë, 3 serbianë, 1 malazez. III-KOMUNA E GJAKOVËS Komiteti i Brigadës Lidhjës komuniste: 1.Afrim Deva, 2. Dragolub Isailoviq, 3. Rexhep Xhikolli, 4. Kasim Axhemi, 5. Lulzim Gërçina, 6. Svetozar Vukoviq, 7. Ibrahim Shllaku, 8. Shemsedin Dauti, 9. Shefqet Morina, 10. Abdyl Juniku, 11. Enver Pruthi. Struktura nacionale: 9 shqiptarë, 1 serbian, 1 malazez Komiteti i Lidhjës Komuniste Bataloni i Parë 1.Shemsedin Dauti, 2. Abdyl Juniku, 3. Arif Batalli, 4.Islam Kursani, 5. Svetozar Vukoviq, 6. Zeçirja Bicurri, 7. Lulzim Gërçina. Struktura nacionale: 6 shqiptarë, 1 malazez. Komiteti i Lidhjës Komuniste, Bataloni i Dytë 1.Rexhep Xhikolli, 2. Enver Pruthi, 3. Petar Isailoviq, 4. Reshat Muhaxhiri, 5. Hilmi Hasimja, 6. Xhevdet Bytyqi, 7. Flamur Kumanova. Struktura nacionale: 6 shqiptarë, 1 serbian Komiteti i Lidhjës Komuniste Bataloni i Tretë 1.Kasim Axhemi, 2. Borisav Petroviq, 3. Ibrahim Shllaku, 4. Anton Shala, 5. Shaib Daija, 6. Esat Llonçareviq, 7. Mark Nikaj. Struktura nacionale: 5 shqiptarë, 1 serbian, 1 musliman. IV. KOMUNA E PEJËS Komiteti i brigadës Lidhjës komuniste: 1.Skender Nurboja, 2. Orhan Basha, 3. Kurtesh Spahija, 4. Nusret Begolli, 5. Bogdan Sekulloviq, 6. Nezir Veseli, 7. Sherif Mekuli, 8. Fahrudin Mexhedoviq, 9. Stevan Kovaçeviq, 10.Rexhep Kazmi, 11. Skender Sheremeti, 12. Hajro Koçan, 13. Sreten Shantriq. Struktura nacionale: 9 shqiptarë, 2 serbianë, 1 malazez, 1 musliman. Komiteti i Lidhjës komuniste, Bataloni i Parë: 1.Muhamed Kasapolli, 2. Nexhet Mahmuti, 3. Sllavko Gjudoviq, 4. Nezir Veseli, 5. Alija Sulçe, 6. Ekrem Sejfoviq, 7. Zija Plava, 8. Zoran Nikçeviq, 9. Millorad Stefanoviq, Struktura nacionale: 5 shqiptarë, 1 serbian, 2 malazez, 1 musliman. Komiteti i Lidhjës komuniste, Bataloni i Dytë: 1.Sherif Mekuli, 2. Borisav Vukçeviq, 3. Hajrullah Gruda, 4. Sulo Xhocaj, 5. Sali Shala, 6. Zvonimir Rajoviq, 7. Stevan Kovaçeviq, 8. Husein Muhoviq, Struktura nacionale: 4 shqiptarë, 2 serbianë, 1 malazez, 1 musliman. Komiteti i Lidhjës komuniste Bataloni i Tretë: 1.Sreten Shantriq, 2. Rexhep Kazmi, 3. Shyqri Pajaziti, 4. Branisllav Bijeliq, 5. Zekirija Panxha, 6. Fahrudin Mexhedoviq, 7. Bozhidar Vojinoviq, 8. Skender Sheremeti, 9. Gani Gashi. Struktura nacionale: 5 shqiptarë, 2 serbianë, 1 malazez, 1 musliman. V. KOMUNA E PRIZRENIT Brigada e Komitetit Lidhjës komuniste: 1.Maliq Osa, 2. Radisav Kijaçiq, 3. Gjorgje Mlladenoviq, 4. Bashkim Çereti, 5. Abdullah Krasniqi, 6. Radisav Softiq, 7. Skeder Muzbegu, 8. Miodrag Gllaviq, 9. Shaip Elshani Struktura e nacionale: 4 shqiptarë, 4 serbianë, 1 turk. Komiteti i Lidhjës komuniste, Bataloni i Parë: 1.Radisav Softiq, 2. Muharrem Bajrami, 3. Branisllav Dudiq, 4. Mustafa Gavazi, 5. Zait Pasuli, 6. Merdi Koxhbashli, 7. Muharrem Kamberi, 8. Ilija Vasiq, 9. Ahmet Ixhileri. Struktura nacionale: 4 shqiptarë, 3 serbianë, 1 turk dhe 1 të tjerë. Komiteti i Lidhjës komuniste Bataloni i Dytë: 1.Bashkim Çereti, 2. Adnan Beçiri, 3. Ramadan Krasniqi, 4. Sheip Idrizi, 5. Eshrefali Shishko, 6. Svetisllav Ugrinoviq, 7. Aliriza Seratli, 8. Pavle Mitroviq, 9. Isak Osmani. Struktura nacionale: 5 shqiptarë, 2 serbianë, 2 të tjerë Komiteti i Lidhjës komuniste, Bataloni i Tretë: 1.Shaip Elshani, 2. Ahmet Telaku, 3. Kadri Hoxha, 4. Dushan Jovanoviq, 5. Islam Krasniqi, 6. Bajram Kuçi, 7.Abdullah Krasniqi, 8. Bajrush Surlaj, 9. Sherif Elshani. Struktura nacionale : 8 shqiptarë, 1 serbian VI KOMUNA E FERIZAJIT Brigada e Komitrretit Lidhjës komuniste: 1.Skender Lamaxhema, 2. Rasha Mihajlloviq,3. Radomir Janiçijeviq, 4. Rifat Abdullahu, 5. Imer Banushi, 6. Gafurr Tasholli, 7. Miftar Islami, 8. Staja Zdravkoviq, 9. Çamil Bytyqi, 10. Dragan Vishnjiq, 11. Enver Haxhimusa, 12. Ismet Sojeva, 13. Iliaz Ilazi. Struktura nacionale: 9 shqiptarë, 4 serbianë. Komiteti i Lidhjës komuniste, Bataloni i Parë 1.Rade Janiçijeviq, 2. Miftar Islami, 3. Nesim Lamaxhema, 4. Borisav Kostiq, 5. Jusuf Rushiti, 6. Bozhidar Naban, 7. Mustafa Dauti. Struktura nacionale: 4 shqiptarë, 3 serbianë. Komiteti i Lidhjës komuniste, Bataloni i Dytë: 1.Imer Banushi, 2. Zhivorad Taliq, 3. Gafurr Tasholli, 4. Veli Veliu, 5. Millorad Zhivkoviq, 6. Imer Arifi, 7. Besnik Begolli. Struktura nacionale: 5 shqiptarë, 2 serbianë. Komiteti i Lidhjs komuniste, Bataloni i Tretë: 1.Xhafer Jashari, 2. Dragomir Mlladenoviq, 3. Sami Haxhimusa, 4. Lubomir Pantelliq, 5. Fehmi Jusufi, 6. Rifat Abdullahu, 7. Osman Krasniqi. Struktura nacionale: 5 shqiptarë, 2 serbianë. VII KOMUNA E GJILANIT Komiteti i Brigadës Lidhjës komuniste: 1.Zijadin Ilzai, 2. Bozhidar Stamenkoviq, 3. Aleksander Periq, 4. Iliaz Aliti, 5. Isak Isufi, 6. Fahredin Sherifi, 7. Dragolub Spaleviq, 8. Isen Iseni, 9. Abdullah Derguti, 10. Millorad Trajkoviq, 11. Ibrahim Sadiku, 12. Velko Nikoliq, 13. Selim Berisha. Struktura nacioanle: 8 shqiptarë, 5 serbianë. Komiteti i Lidhjs komuniste, Bataloni i Parë: 1.Dragolub Spaleviq, 2. Adnan Sllamniku, 3.Bogdan Periq, 4. Josif Kragiq, 5. Bejtullah Mustafa, 6. Shaban Bajrami, 7. Shemsedin Pira. Struktura nacionale: 3 shqiptarë, 4 serbianë Komiteti i Lidhjs komuniste, Bataloni i Dytë: 1.Feim Rasimi, 2. Svetomir Stamenkoviq, 3. Isen Iseni, 4. Nusuf Nasufi, 5. Stojan Stojanoviq, 6. Borivoje Mitkoviq, 7. Ekrem Haliti. Struktura nacionale: 4 shqiptarë, 3 serbianë Komiteti i Lidhjës komuniste, Bataloni i Tretë: 1.Radomir Stajkoviq, 2. Selim Berisha, 3. Zhivko Tomiq, 4. Sevdai Saçi, 5. Avdi Canaj Struktura nacionale : 3 shqiptarë, 2 serbianë.* *Ky dokument në origjinal gjëndet në Arkivin e Kosovës, Fondi LKK, viti 1983. PSE E BOTOJMË KËTË DOKUMENT TË VEÇANT? Ky dokument botohet për herë të parë. Dokumentet e këtilla janë të rralla, janë materiale të posaçme edhe nepër arkiva, sepse ky lloj dokumentësh mund të quhën edhe RARITET- i rrallë, për faktin se një parti që mbahej se ka autoritet në popull, dhe në përgjithësi në botë, me përpilimin e këtij dokumenti, po dëshmohej se LKJ-LKS-LKK ishin kalbur përbrenda. Ajo kalbje vinte e servuar nga qarqet shoviniste serbe, për faktin se LKJ po shndërrohej në parti fashiste, që e vret në rend të parë popullin e vet. Por, që të jetë “rariteti”, edhe më i veçant ky dokuemnt, ata komunista të brigadave-bataloneve terroriste-fashiste, atje ku dokumenti e kishte bërthamën ishte programuar që emrat të janë nga ata popuj të Kosovës, por që fundi i besimit u dedikohej vetëm shqiptarëve të zgjedhur, e të cilët duhej të tregoheshin se janë në gjendje jo vetëm të konvertohën në Jugosllavë, por në rend të parë të trasferoheshin në serbianë!*. *(Hulumto Programin: Sta treba ta se desi na Kosovu, da bi dozhiveli homogenizaciju serba i crnogorca, sa jedne strane, i pretvaranje albanskog komunistiçkog elementa u dezhurne krivace, to jeste da bi dokazali ne samo da su jugoslloveni, nego i da lako mogu biti i serbi. Jedino takvim kadrovima çemo vratitit Rankoviça u stvarnost i ustavnost zmelje 1983!). Militarizimi i partisë dhe miopia e disa kuadrove shqiptare Është simptomatike se ky dokuemnt i militarizimit (fashizimit) të LKK përputhët me kohën kur vdes A. Rankoviqi, me që rast fillon epoka e përgatitjës për luftë. Ajo luftë për Beogradin (serbianët) dhe disa kudro në Prishtinë fillonte aty ku kishte mbetur Rankoviqi më 1962, në luftën për pushtet: për DECENTRALIZËM (E Kardeli) dhe për CENTRALIZËM (A. Rankoviqi). Së këndejmi, lufta në rrethanat e reja duhej të zhvillohej nepër kongrese dhe plenume të partisë, kuptohet prapa perdeve të opinionit. Por, demonstratat rrevolucionare në Kosovë më 1981, i japin atij thelbin shtetëror komunist jugosllav, frontin demonstrues dhe kryengritës, kundër tiranisë dhe ideologjisë totalitare, një frymë të pakthyeshme. Ky fenomen, e bëri Beogradin (Palën serbiane me ideologji rankoviqiste) që demonstrimit dhe tentim kryengritjës shqiptare për avansimin e Kosovës në Republikë, t` i përgjigjën me argumentin e forcës- me polici dhe në fund edhe me ushtri, pa kursyer mejete, sepse edhe pala shqiptare po dëshmonte se është e polarizuar në mes forcës politike: Paqesorës dhe Jopaqesorës. Të parën e personifikonte LDK (nga 1989),kurse të dytën e personifikonin organizatat e majta, kryesisht të ndikuara nga Tirana shoqërore dhe politike (nga viti 1979). Po e them shoqërore sepse Kosova pa Shqipërinë dhe të gjithë shqiptarët, konsiderohej se nuk mundet ta bëjë hapin elemenar të avansimit në Republikë.Së këndejmi, sintagma politike shqiptare ishte e inkorporuar në luftën demonstrative dhe violente me përmasa të kufizuara, sepse ajo rini, ai popull i viteve tetëdhejtë të shekullit XX, ishte i piekur në një sistem vlerash që peshonin në barazi ligjore dhe deklarative. Ky popullarizim i realitetit ishte i kapshëm për faktin se radio, televizioni dhe literatura e Shqipërisë, ishte bërë ushqim për shumë shqiptarë të rinjë dhe të reja, në tërë vednin, krejtë me qëllim që të jipet më në fund e drejta një populli që kurrë nuk kishte kursyer asgjë për liri dhe shtet etnik shqiptar. A do të vrasin shqiptarë komunistët e brigadave dhe bataloneve të Kosovës? Pse mos ta themi, se kjo temë edhe sot është shumë e ndieshme, sepse dalin në shesh shumë emra që sot kah pasardhës e ndoshta nuk e meritojnë historinë e paraardhësve të tyre.E vërteta, nga etika shkencore, nuk duhet kursyer askend nga përgjegjësia e kohës caktuar, krejtë me qëllim që populli të vetdijësohet dhe të mednoi tri herë se për një vepër që e kryen sot, nesër është dje, dhe ajo epër, ai krim apo spiunim nuk mund të abortohet asnjë argument historik. Po të mendohet kështu, individi nuk do të tradhtone kurrë. Madje, padrejtësitë do të ishin minore në shumë shoqëri të organizuara. E vërteta, do ta dalin sot zëra e të thonë se:“ky botim nuk na duhet tash, nuk e ka kohën!”. Ju them publikisht, po të kisha njolla politike, do të heshtësha sikur po heshtin ata që janë shterrë duke sharë rininë shqiptare për çdo ditë 1981-1989 si: “iridinstë, nacionalistë dhe stalinist”. Ngrituni dhe i kërkoni falje rinisë dhe atyre që u kalbën nepër burgje, ju që keni peshë të përgjegjësisë politike për atë kohë. Ata të burgjeve, disi janë në “Pritje” sepse janë nga shkolla e Adem Demaçit dhe do të falin, çdo njeri që iu drejtohet.Ndoshta dikush Jo? Së këndejmi, e them me përgjegjësi të plotë, se ne jemi ende në luftë për forcimin e shtetit dytë shqiptar.Ne shqiptarët jemi në luftë për shtetëzimin e Republikës Kosovës, jemi në luftë, deri sa të bëhemi antar të OKB-ës dhe pas asaj date, që me siguri do të vjen, prap duhet vazhduar jeta për demokratizim dhe shtet ligjor. Prandaj,na duhet si buka, që mu në këtë rrugëtim të vështirë dhe me kthesa të papritura, t` i nxierrim në shesh mësimin historik, dhe ato fakte dhe ngjerje që nuk duhet të ndodhin sot, sikur kanë ndodhur dje, mos të përseritën. Pra, ta gjemë një front politik të përbashkët, por që nuk është i drejtuar kundër pakicave kombëtare në Republikën e Kosovës, që lindi më 17 shkurt 2008 dhe duhet të dëshmohet se shtet stabil në familjën e shteteve evro pernedimore. Me këtë, dua të them se nëse deri më 1966, dikush ka qenë i “obliguar” të koketojë me UDB-ën, e ata koketuesit ende nuk janë bërë publik të gjithë, disi nxierrja e emrave dhe familjeve të tilla (-të besueshme!), duhet të ndodhë dhe të bëhët, sepse populli shqiptar është lodhë qe dy shekuj gjenocid dhe mizori serbe, që i ka përjetuar ato tragjedi të shumëta, edhe me fajin e shqipfolësve. Por, mos të harrojmë se ato psime do të ishin paksa më të vogla në masë, po mos të kishte konfidnetë shqiptarë në të gjitha kohërat, që u kanë shërbyer okupatorëve. E pra, në bazë të filozofisë historisë: nuk ka okupator të mirë dhe okupator të kqijë. Ka vetëm okupatorë dhe tradhtarë që u sherbejnë si zagari gjatarit -dhunuesve të huaj. Në këtë luftë pra, duhet të jemi të pamëshirshëm, sespe sot antivlerat po provohet të konvrtohën në “vlera”, jo pa fajin tonë. Çka duhej të dinin komunistët shqiptarë në ato rrethana të dirigjuara para dhe pas 1983? Komunistët shqiptarë që pranuan të hyjnë në brigadat dhe batalonete e LKK, duhej ta dinin se Jugosllavia, e brenda saj edhe Kosova dhe shqiptarët e Republikës nuk sulmoheshin nga jashtë. Shqiptarët, duhej të dihej se protestonin (demonstronin) kundër rregjimin robërues nga brenda, e atë brendi rinia dhe qytetarët patriotë shqiptarë në Jugosllavi, hapur më nuk e duronin. Pra, të jemi të drejtë për drejtë: nëse njësitët komuniste (terroiste-vrasëse) ushtrake duhej ta luftonin dikend, atëherë ato themeloheshin për ta luftuar dhe e luftuan popullin shqiptar në përgjithësi. Pra, këta komunista të brigadave dhe bataloneve dhe jo vetëm këta, duhet të thuhet se kanë marrë pjesë drejtë për drejtë, në mizoritë ndaj kombit të vet. E ky argument nuk është kurrfar etiketimi, sepse sot “shumë korba po thonë se kemi qenë shqipe”!Shiqoni se si provojnë në mjegullat e demokarcisë të përfitojnë edhe ata që 1918-1941 ishin poverenikë, edhe ata që më 1941-1944 ishin në Partinë Fashiste të Bento Musolinit, edhe ata që që mbanin libreza të Gestapos, edhe ata që vranë patriotë në shkurt 1944 në Tiranë, po edhe që më 23 tetor 1944 në qendër të Prishtinës e vranë rininë, popullin liridashës që nuk kishte lidhje me komnunistët.Po mos t` i harrojmë edhe të gjitha ata që i sherbyen titizmit, madje edhe pas vitit 1967 kur patën shansin historik ta avnsojnë Kosovën në Republikë. E vërteta, Tito e kishte shtruar atë mundësi më 20 mars 1967, por më 21 mars 1967 shqiptarët në Brezovicë OFERËN e refuzuan. Sa u takon komunistëve serbë dhe malazezë të inkuadruar në brigada dhe batalone ushtrake komuniste-fashiste në Kosovë më 1983, ata e kishin njëdetyrë primare nga Beogradi, që të ndihmojnë në rikolonizimin e Kosovës me sllavë.E vërteta, dokuemntet primare informojnë se ata kishin infrmacione se çka synon Beogradi.Prandaj, për ta ishte e “natyrshme”, ajo ndërmarrje sepse kolonizimi kishte ndodhë në Kosovë i sanksionuar edhe me normativë ligjore, po edhe me argumentin e kërbaçit 1918-1941 përkatësisht 1945-1966 kur shqiptarët u detyruan t` ua ngrisin me hangari 10 000 shtëpi kolonistëve dahi nepër Kosovë. Kështu, pjesa e energjisë që u mbetej sllavëve, pas viti 1983 u legalizua më 1986 me Memorandumin e Akademisë Serbe se përt` u kthyer rankoviqizmi në vepër, fakt ai që tregoi pjesëmarrja e serbianëve në varrimin e tij (1983 afro 100 000 persona). Me këtë fakt një pjesë e intelektualëve shqiptarë e kuptoi me kohë se duhej përkushtuar argumentit të pushkës. Në anën tjetër politika serbiane për të vrarë ushtarë dhe demonstrantë shqiptarë nuk pushonte, dukuri ajo që nuk mungoi për njëzetë vite rresht, kuptohet nga radhët e atyre shovinistëve dhe vrasësve serbian që përfunduan me në Hagë, për krime monstruoze ndaj shqiptarëve. Po, dikush do të më shkruaj se në Hagë janë edhe shqiptarët (!). Po, por si hulumtues qe 25 vite, jamë i sigurtë se ata janë marrë atje vetëm për t` i amortizuar masoneria serbo-ruse mizoritë e veta, të programuara nazifashiste. E në ato shkundje, ka gisht edhe dikush në Perendim, sepse dy shtete shqiptare sot, fenomeni i luftës fitimtare të UÇK dhe NATO-s, është kah i pengon, edhe si model edhe si realitet. Prandaj, shqiptarët edhe me “hafijet” e regrutuar nga radhët tona, do të paguajm haraç. Ajo pagesë, po shihet se është e dedkikuar dhe e trilluar nga “Shtëpia e Verdhë” e deri te “burgjevet” inekzstente. Dhe jo vetëm kaq. Lufta speciale kundër Qeverisë së Albin Kurtit, sot është kah zhvillohët para syve tanë, gati në ato forma sikurse më 1983. Shtrohet pyetja: kur do të mendojmë me kokat tona dhe deri kur do ta luajmë lojën se: vijnë e na çlriojnë të tjerët;shtetin e Kosovës e kanë bërë Perendimorët dhe asnjë fjalë nuk duhet klithur se kush dhe si po investon në Serbinë fashiste, pale mos do të kthehet kah Perendimi. Ju them publikisht se kthim të Serbisë kah Perendimi edhe nëse i faket Bosnja, Mali i Zi, Maqedonia, Kosova , Kriacia, kisha dhe politika e Naçrtansë nuk kënaqet e don Serbinë e Madhe, nga Selaniku e deri në Trieshtë. Ky plan është i Rusisë nga viti 1907 dhe është regjenruar më 1965 kur ishte A. Rankoviq në Rusi për vizitë, ku ai në të gjitha takimet u quajt Kryetar!. (Shiqo: Koleksionin e Budimir Llonçarit 1962-1983 në AJ). Pyetja se çka bëra kur e kuptove realitetin tragjik të militarizimit LKK më 1983? Më duhët të rrëfehëm se e kisha të ditur se themelimi i gjashtë Brigadave dhe njëzet e një bataloneve komuniste-terroriste, që organizoheshin për t` u dalur në ball edhe ushtraksiht dhe “ideologjikisht” shqitarëve përpara me fuqinë e armës, duhej të objektivizohet. Andaj, në qetësi e lexova dokuemtin që ishte siellë në Arkivë me psotë speciale,dy herë dhe e përpilova një shkrim, të cilin e plasova në zyre, aty ku ishin adresat e fondeve të Arkivit. Por, para se t` e vëndosi shkrimin aty ku duhej vëndos, shtrova pyetjën logjike që të ankohëm në Komitetin e LKK të Prishtinës, si intelektual. Dhe, e bëra këtë kur ishte një komunistë me përvojë dhe pa ngarkesa aty në funksion .Ai në krye të komunistëve të Komunës Prishtinës kishte filluar të mbahej në medn se nuk i duron karerishtët dhe poltronët që i kishin duartë e përlyera me gjak nga viti 1945 e tutje. E vërteta, dy ditë isha në dilemë a të shkojë, apo ta prolongojë takimin për “ditë më të mira”. Me që ditë më të mira nuk vinin, vëndosa që të shkojë duke u lajmëruar për caktim të një termini.Po, termini mu caktua ditën e merkurë, të fundit të shkurtit 1983. Pasiqë u përshëndetëm, si ishte rregulli, zyrtari i lartë (X=Y) i partisë më pyeti: Çfar problemi kie në Arkivë. I thash se nuk kam kurrfar problemi.Por në Arkivë vijnë dokuemnte konfidenciale me postë spseciale ku duhet nënshkruar sekretari ose drejtori parnimin. E vërteta, pse mos ta tehme se humica e atyre dokuemneteve që i lexonim me kureshtje, nuk kishin nga një herë kurrfar vlere, për t` u quajtur konfidenciale, sepse krysisht mirreshin me çështje se:“ emigracioni po thurte intriga kundër Jugosllavisë vetqeverisëse”, e ato shkrime në realitet i kurdiste UDB dhe i dërgonte si të hueja. Por, i thash zyrtarit të lartë se kam ardhur për ta shtruar si çështje një dokuemnt konfidentical , që ka të bëjë: ia hedhi dokuemtin fotokopje në tavolinë, duke e pyetur troq: Kujtë i dedikohet ky dokuemnt? E lexoi kalimthi, dhe u përgjegjë: “Po e kam të njohur dhe Prishtina e ka të inkorporuar edhe Podujevën në këtë brigadë dhe këto batalone”. Përgjegjëa ishte e bojatisur me një indiferencë, thue se asgjë nuk nuk kishte ndoddhur. Nuk e pritja prej tij këtë pozicion psikologjik. E pritëja se do politizojë paksa çështjën, por u tkurra në trup dhe fillova të flasi me ton paksa emocional: Shoku NN., prej sotit nuk jam më antar i LKK, sepse ky dokuemnt është i ngjajshëm me realitetin që ka ngja në Gjermaninë naziste më 1933. Këso njësishë i ka themeluar në Evropë vetëm partia Nacional Socialsiste e Hitlerit. Zyrtari komunist u ngritë në këmb dhe filloi të lëvizë kah karrika e tij, për të më treguar se tash e tutje, do të flasi nga pozita e funksionit. Mua ky gjest më kurajoi se vërtetë isha në elemnt të inteelktualit dhe nuk duhej të frigohesha. Prandaj pa një taktizim e ngrita zërin duke aluduar në pozitën e Emil Zolla më 1896. E vërteta medoja se për ta shpëtuar Drajfusin fatmejrë, Emil Zola kishte prapa një popull të civilizuar. Ndërsa unë si shqiptar më 1983, do të përfudoja në ndonjë burg apo greminë sikur shumë të tjerë. E me veti e kisha edhe një dokuemt tjerët se sa shqiptarë si ushtarë dhe demonstratntë ishin vrarë nga viti 1962 e deri më 1983. Por atë dokuemt e skajova dhe nuk e plsova para tij. Në atë atmosferë, përshkruaj shënimin e shkurtit 1983: Pikërisht iu drejtova: unë ndoshta nuk kuptoi asgjë nga politika; ndoshta jam nën ndikimin e literaturës, por mendoi se intelektuali, po ndoshta edhe komunisti i vërtetë, duhet ta ngre zërin për çdo padrejtësi. Dhe paksa për ta zbutur situatën e përmenda shembullin e V. I. Leninit, kur e botoi:“Marrëveshjen sekrete të Londrës 1915”, për ricpotimin e Shqipërisë. Nuk iakam përemdur edhe pazaret tjera, që i ngërthen ai dokuemnt,i Fuqive të Antanstës (Rusi, Angli, Francë), për ta përvetësuar Italinë në krahun e yre, duke ia falur trevat e hueja, e një nder ato treva ishte edhe Krahinën e Vlorës, krejtë me prapavi për t` u treguar shqiptarëve se: “nuk duhet të keni shtet”. Prandaj shoku NN.nuk ka thënë rastësisht Bajram Curri dhe tërë Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës:”Hazreti Leninini- që do të thot:Zotëri Lenini! Në atë atmosferë mendoja se duhet ngritët një Emil Zolla nga varri, dhe ta drejtonte drejtësinë. E vërteta në atë zyre kisha shkuar se do ta luaj rrolin e Emil Zollës, por kisha punë me perosona që cituan: “Komunizmi nuk ka ardhte”. U përgjegja, unë me që luftojë për atëdhe, nuk do të mund të bërem komunist kurrë. Shefi komunist në zyre mbeti i shtanguar, sepse shembulli i Emil Zollës, Bajram Currit, Hasan Prishtinës dhe Komitetit Kosovës, tregonin se si do të fillojë Lufta e Vlorës, pas Luftës Parë Botërore, për t` u rilindur Shqipëria në themelet 28 XI 1912. Në këto rrethana isha më se në në një pozitë psikologjike pozitive, për mua në atë takim. Të paktën e kisha të sigurtë se nuk do të më burgos. Nuk dua të elabrojë më tepër atë atmosferë në të cilën na u gjet në zyre njëfar Sh. Vitia, por shumë shpejtë dola nga zyra imponueshëm nga vetvetja, me një prosi (nga N. N.)që: “librezën që e çkeva aty në zyre mos ta ‘konsumojë, edhe për një kohë”. Gabova, sepse “konsumimin” mu adresua pikërisht nga ata që i kanë emrat në Brigadat dhe batalonet e LKK, për të na përjashtuar zyrtarsht nga partia dhe nga puna nëdekadën e parafundit, më 1989. Kuptohet, se nga ajo kohë për shumë intelektualë shqiptarë dhe për mbarë popullin fillon një Epokë e re që luftën duhej ta bënte me moton: bëje ose vdis.E ata që kanë vekur në radhat e UÇK-ës për Republikën e Kosovës-lavdi. Lavdi edhe martirëve të shumtë të 600 varrezave masve, të cilat për t` i përkujtuar për çdo vit, gjashtë muajtë e parë po shkojnë duke i parë: Nënat, motrat, baballarët, farefisin, shqiptarët kah lotojnë pranë lapidarëve. Nuk e di, a lotojnë komunisët shqiptarë të brigadave dhe bataloneve komunisto-naziste të vitit 1983, ndonjëherë. Ndërgje e brejtur është, nëse nuk kërkojnë falje dhe nuk i lëshojnë dy pika lotë, pse jo edhe për luftën e drejtë që është bërë, për çlirimin e Kosovës –Dradanisë nga robëria nazifashiste e Millosheviqit, Sheshelit dhe nxënse të tyre që moralizojnë sot nepër Evropë e që janë A. Vuçiq dhe I. Daçiq.Deti kurë? Kush nuk mendon drejtë sot, nesër është vonë për të përmirësuar diçka nga ai realitet. Por mësimi i urtë dhe qëllim mirë është i respektuar nga civilizimi pa koment! Shkrimi i kushtohet atdhetrait historik të papërserishtëshëm,Prof Ukshin Hotit! Më 29 prill 2024

Google ka zhvilluar një model të ri të AI që mund të ndihmoj në parashikimin e motit

Google ka zhvilluar një model të ri të inteligjencës artificiale që mund të ndihmojë në parashikimin e motit. Sipas mediave të huaja, modeli i inteligjencës artificiale quhet SEEDS, ose “Scalable Ansemble Envelope Diffusion Sampler”. SEEDS funksionon në mënyrë të ngjashme me modelet e njohura si ChatGPT dhe Midjourney. Ai përdor fuqinë e AI për të gjeneruar një numër të madh parashikimesh të motit në një kohë të shkurtër. Dhe kjo thuhet se i lejon studiuesit e Google të analizojnë një gamë më të gjerë të rezultateve të mundshme të motit. Më e rëndësishmja, mund t’u japë atyre një pamje më të plotë të ngjarjeve të rrezikshme që do të vijnë. “Parashikimet e sakta të motit mund të kenë një ndikim të drejtpërdrejtë në jetën e njerëzve, nga ndihma në marrjen e vendimeve rutinë”, shkruan Google në një postim në blog. Siç thuhet më tej, metodat aktuale për parashikimin e motit janë të shtrenjta dhe shpesh humbasin detaje kritike në lidhje me katastrofat e afërta të motit.