GËZIM AJGERAJ:PAVARËSIA KRIJUESE

PAVARËSIA KRIJUESE


Se krijimtaria është një çështje individuale dhe e pavarur, kjo dihet. Për ta ruajtur atë pavarësi, krijuesi nuk duhet të jetë i prirë apo i imponuar nga ndikimet e jashtme, apo edhe nga ato të brendshme që mund të lindin ndonjëherë, sepse do të çonin në dëm të veprës së krijuar. Ndikimet e jashtme mund të jenë të shumëngjyrshme nga të cilat do të njollosej vepra e krijuar. Ato mund të jenë: ndikime grupore, klanore, partiake, etj. Në ndikimet individuale që mund të lindin te krijuesi, mund të jenë: simpatia, urrejtja, interesat individuale, etj. Të gjitha këto që i përmendëm, në kuptimin negativ do të ndikonin në dobësimin e qëllimit dhe ruajtjes së pavarësisë krijuese. Ekzistojnë edhe elemente tjera që mund të nxirren brenda kësaj hapësire, por është shumë e rëndësishme që krijuesi të ruhet nga këto ndikime. Ai duhet ta ndërtojë hapësirën krijuese jashtë këtyre kornizave, brenda një vizioni më të gjerë nga i cili nuk duhet të ndahet asnjëherë. Këto ngacmime negative mund të jenë të përkohshme, ndërsa vepra e krijuar mund ta ruajë përjetësinë. Është edhe një element shumë i rëndësishëm, nga i cili fillojnë të gjitha këto çështje. Pastërtia shpirtërore është faktor kyç për ndërtimin e personalitetit krijues, sepse prej aty do të niset misioni i veprës, se çfarë pavarësie dhe vlere do të ketë një vepër. Se sa do të jetë në gjendje krijuesi ta ruajë atë pavarësi, këtu lidhet i gjithë problemi. Pra, për ta ruajtur pavarësinë krijuese, krijuesi nuk duhet të udhëhiqet as nga parimet e sëmura individuale që mund të ekzistojnë në qenien njerëzore, e as nga përpjekjet grupore apo klanore të cilat reflektojnë rreth tij. Në një kuptim më të gjerë, krijimi i dedikohet dikujt, por ai duhet të ketë hapësirë të gjerë e të pavarur ku gjithmonë do të fitonte arti. Në këtë rast, edhe krijuesi, por edhe vepra e krijuar, do ta reflektonte vetë hapësirën dhe pavarësinë krijuese, nga e cila s'do fjalë se do të rridhte suksesi.


HAPËSIRA DHE MUNDËSITË AFIRMATIVE TË KRIJUESIT NË SHOQËRI


Hapësira dhe mundësia afirmative e krijuesit, është një çështje në vete brenda së cilës shpesh sillet suksesi dhe mossuksesi i krijuesit në shoqëri. Pra, suksesi varet nga rrethanat dhe zhvillimet brenda një shoqërie të caktuar. Këtë e themi duke pasur parasysh hapësirën krijuese që mund ta përcaktojnë faktorët e zhvillimeve politike brenda një sistemi të caktuar në shoqëri. Nëse krijuesi është i prirë ta thotë mendimin e lirë të tij, por që nuk i përshtatet një zhvillimi politik në kohë të caktuar, hapësira e tij është e kufizuar. Kjo ka ndodhur shpesh në sistemet moniste, por për fat të keq, pasojat e këtilla po barten edhe në sisteme me mëtime demokratike. Me një fjalë, krijuesi gjithmonë duhet të jetë i prirë nga një parandjenjë e krahasim me kohën, dhe ndodh shpesh që hapësira e tij të jetë e ngushtuar nga çështjet e mospërshtatjes me kohën, apo moskuptimit të drejtë të tij. Brenda kësaj hapësire të ngushtuar, gjithmonë dëmtohet fjala e lirë. Dhe, nëse ky mendim i lirë që duhet t'i paraprijë krijuesit, nuk i përshtatet kohës, sistemit, grupeve, apo klaneve që i kanë në dorë institucionet e caktuara në shoqëri, mundësitë e tija për afirmim, do të hasin gjithmonë në pengesa. Pra, në këtë rast, mundësia për afirmim, përsëri ndihet brenda grilave. Kjo siç e thamë më lart ndodhi gjatë sistemeve moniste kur individë të caktuar u gjendën në ballë të institucioneve që i shërbenin shtetit, e jo interesave të popullit. Krijuesi duhet të jetë i përcaktuar t'i shërbejë letërsisë e cila i detyrohet kombit. Ndërsa jo gjithmonë pushtetet i shërbejnë atij. Në këtë pikë, hapësira afirmative në shoqëri gjithmonë ngelet e cunguar. Në sistemet më të përtëritura, çështja qëndron pak më ndryshe, por jo edhe te vendet në tranzicion, sepse pasojat e një mentaliteti të caktuar kërkojnë kohë për t'u ndërruar. Mundësitë afirmative siç e thamë në shoqëritë më të avancuara, lidhen ngushtë me vlerat, interesat e shtëpive botuese të cilat pastaj, vënë në lëvizje gjithçka: reklamat, mediet dhe gjithë potencialin reklamues që do të krijonte hapësirë të gjerë në shoqëri. Në këtë drejtim, shpesh ngrihen edhe vlera. Shtrohet pyetja: si mund të ndodhin ato? Brenda një zhvillimi kohor, apo një ngjarje që e tërheq opinionin, krijohet një vepër që do t'i përshtatej kohës. Ajo mund të bëjë një bum në shoqëri pavarësisht nga vlera që ka. Raste të tilla kanë ndodhur, më pakë në letrat shqipe, por më shumë në atë botërore. Në fakt në vizion, ato krijime kanë rënë me rënien e interesimit për një ngjarje të caktuar. Kështu pra, brenda saj edhe nëse ka munguar vlera, bumi i kohës e ka ngritur, por kalimi i kohës e ka hedhur në harresë. Në këtë rast hapësira afirmative lidhet ngushtë me fatin e krijimit-veprës. Prandaj, krijuesi gjithmonë duhet të krijojë vlera, pavarësisht se brenda një kohe të caktuar i mungon hapësira. Kohët ecin, ndaj edhe kualiteti i veprës u qëndron atyre. Kjo ka ndodhur edhe në letërsi, edhe në art, pikturë etj, kur te shumë krijues, pas vdekjes së tyre, vepra e tyre ka arritur kulmin e hapësirave në shoqëri. Vlera e krijimit e gjen kohën dhe hapësirën vetë në shoqëri, pavarësisht se gjatë një kohe të caktuar ajo cungohet.


ROLI I INSTITUCIONEVE NË AFRIRMIMIN E KRIJUESIT


Kur flasim për krijuesin, parasysh gjithmonë e kemi veprën e tij. Kjo është e pandashme. Por, se cili është roli i institucioneve, qofshin ato kulturore, meditative apo edhe institucione shtetërore, pak a shumë u thanë edhe më lart. Megjithatë, disa çështje duhet të kapen më gjerësisht për ta qartësuar këtë çështje. Nga institucionet që u zunë në fjalë, do të fillonim me ato kulturore. Këtu mund të jenë: shtëpitë botuese, shoqatat e ndryshme, lidhjet e shkrimtarëve, klubet letrare, qendrat e ndryshme, etj. Të gjitha këto, kanë rol të rëndësishëm si në afirmimin e krijuesit edhe në degradimin e tij. Një krijuesit të ri, me siguri se do të i mungojë përvoja në hapat e para, pastaj gjithçka nuk mund të jetë e përkryer. Në këtë rast ai do të ndeshet që në hapat e parë me këto institucione, që kuptohet i ndërtojnë individët. Marrë me problematikën e çështjes, është shumë i rëndësishëm roli i këtyre institucioneve se si do të akceptohet krijuesi, vepra e tij. Këtu do të gërshetohen edhe interesat individuale të individëve që e udhëheqin një institucion. Përvoja e shoqërisë sonë ka treguar në praktikë, se jo gjithherë ka shkuar në drejtimin e duhur roli i institucioneve në afirmimin e një krijuesi. Kjo është përsëritur shumë herë për fat të keq te shumë krijues, të cilët kanë përfunduar nën pluhurin e kohës. Me një fjalë, ata janë persekutuar deri në ndjekje penale. Historia e letrave shqipe njeh plot këso raste, si këndej në Kosovë edhe në Shqipëri Për fat të keq, roli i institucioneve po vazhdon edhe më tej, jo me ato mundësi dhe ato premisa, por megjithatë, ka krijues që edhe sot e kësaj dite e ndjejnë veten të ndrydhur nga këto institucione. Po flasim gjithmonë për anët negative, sepse ato janë virusi që e dëmton fjalën e lirë, e që ne angazhohemi për një liri sa më të gjerë të krijuesit në shoqëri. Për fat të mirë, kjo nuk ndodh me krijuesit që kanë filluar të bëjnë emër, ose janë të afirmuar në shoqëri. Ata nuk janë të varur nga këto institucione. Kjo duhet të dihet botërisht, për arsyen se, krijimtaria është çështje individuale. Herët a vonë vepra e krijuar e gjen vendin e vet, pati o s'pati ndihmë apo pengesa. Çështja është pak e çuditshme, sepse në njërën anë po përmendim institucione të cilat ndërtohen brenda një shoqërie, për bashkimin e vlerave, afirmimin e tyre në shoqëri dhe më gjerë, thithjen e atyre vlerave dhe shumë detyra tjera që mund të kenë ato. Mirëpo, përvojat e zhvillimeve në shoqërinë tonë, brenda këtij gjysmëshekulli, kanë treguar se ka pasur institucione që kanë vendosur edhe në dëm të krijuesit. Kjo pikë e zezë është edhe esenca e problemit të cilin po e trajtojmë. Nga këto dobësi, duhet të mësojnë të gjithë individët brenda këtyre institucioneve vendosëse, se për hir të interesave të ngushta, smirës, interesave klanore apo edhe arsye tjera që mund të gjenden plot, vendosin në dëm të krijuesit. Brenda një kohe të caktuar, roli i tyre mund ta dëmtojë krijuesin, por jo përjetësisht. Kohët ndryshojnë dhe krijuesi i vendosur do ta gjejë veten në shoqëri. Do të jetë ai që do ta demaskojë kohën e ligësive, pastaj, kur flasim për pikëpamjet pozitive, për institucionet, mundë të ndikojë shumë në fillimet e para të krijuesit, deri sa ai ta gjejë veten në shoqëri. Në fund të fundit, lexuesi është ai që zgjedh dhe jo institucionet. Prandaj, krijuesi gjithmonë duhet ta krijojë pavarësinë e vetvetes dhe përmes veprës së tij, ta kërkojë rolin në shoqëri. Të gjitha këto që u thanë, kapin të gjitha nivelet e institucioneve. Megjithatë, kohët ecin siç ecën vepra e krijuesit, dëshira gjithmonë i qan hapësirat që mund të kenë qenë të mbyllura dhe, edhe pse me vështirësi, krijuesi e gjen veten e vet. Ku mbetet roli i individëve dhe i institucioneve?- Kjo është pasoja.
Krijimtaria si çështje individuale deri te rëndësia shoqërore
Mendoj se krijimtaria si çështje individuale, është e përcaktuar brenda një afati kohor, derisa, vepra e krijuar, e cilësdo lëmi qoftë ajo, është nga koha e krijimit të saj, deri te hapat e publikimit. Brenda këtij afati kohor, ajo (vepra) lind, zhvillohet derisa bëhet gati për publikim. I gjithë ky proces i takon individualitetit dhe në këtë rast, premisat e rëndësisë shoqërore zhvillohen vetëm në një drejtim. Ato nisen nga autori, i cili duhet të ketë parasysh rëndësinë shoqërore të veprës së tij. Pra edhe në këtë rast, edhe pse i takon individualitetit, autori gjithmonë duhet të ketë parasysh shoqërinë. Duke pasur parasysh këto elemente, përpara dalin edhe çështje tjera të cilat edhe më tej e tërheqin vëmendjen për kujdesin që duhet të ketë autori, nga kushtet dhe rrethanat që zhvillohen në shoqëri. Në këtë kontekst, nëse kihen parasysh kushtet dhe rrethanat shoqërore, në disa raste autori do të ndihet i shtrydhur, i përkufizuar, apo edhe vetë i censuruar, varësisht se cilat rrethana do të zhvillohen në shoqëri, qofshin ato të aspektit social, kulturor apo politik. Te ky i fundit, nëpër labirintet të cilat kaloi shoqëria jonë, duke pasur parasysh sistemet komuniste në gjithë Evropën Lindore, vijmë deri te mënyra e vetë censurimit të veprës së autorit, që në procesin e parë të lindjes së saj. Nëse do të jetë i përshtatshëm për shoqërinë, sistemin ose jo, ndryshe pas publikimit, autori duhej t'i bartte koncesionet. Prandaj, vetëdija krijuese e autorit duhet të ishte ajo që do ta vetëcensuronte veprën, për shkak të zhvillimeve në shoqëri. Këtu pra ngec çështja, se vizioni i krijuesit, duhet t'u prijë zhvillimeve shoqërore. Ai, në këtë rast do të ndihej i shtrydhur, i shtypur dhe i përkufizuar, të ecë brenda zhvillimeve në shoqëri. Për fat, jo edhe të gjithë krijuesit, u pajtuan me këtë. Përkundrazi, ata gjetën forma, metoda dhe rrugë në krijimin e një hapësire të gjerë, e cila do t'u prijë gjithë atyre zhvillimeve, që e shtypin fjalën lirë. Kjo ishte dikur, por me rënien e sistemeve, ranë edhe këto elemente që e përkufizojnë autorin. Gjatë trajtimit të këtij problemi, arrijmë edhe te roli i veprës në shoqëri. Në të shumtën e rasteve, krijuesit e veprave ishin ata që i thyen vizionet e përkufizuara brenda një kornize, siç ishte totalitarizmi dhe shpërthyen përtej tyre, duke aluduar në një botë të lirë. Mendojë se, është kjo vetëm një nga çështjet e shumta të ndikimit shoqëror të krijimtarisë. Pra, duke u nisur nga individualiteti e deri te rëndësia e veprës së krijuesit në shoqëri, është një proces i gjatë i cili duhet të kalojë nëpër disa faza.


NGACMIMI I MUZËS - FRYMËZIMI 


Sentencat e çastit, perceptimet, emocionet dhe të gjitha zhvillimet që e rrethojnë autorin, kalojnë nëpër fazën e akceptimit psikologjik të tij, zhvillimit e deri te ideja e formulimit të mendimit për hedhje në letër. I gjithë ky proces i takon një bote komplekse me shumë çështje dhe zhvillime, herë-herë edhe të pashpjegueshme. Ngacmimi i çastit apo frymëzimi, është element që herë-herë vjen pahetueshëm në mendjen e krijuesit, e herë edhe duke e kërkuar aty, varësisht se si krijuesi e percepton botën rreth tij dhe zhvillimet që ndodhin. Ngacmimit të muzës i prijnë parafytyrimet, lëvizjet, skenat e ndryshme, zhvillimet psikologjike brenda tij, ato në shoqëri, etj. Të gjitha këto ngacmime çojnë deri tek ideja e formulimit të atij frymëzimi, nga i cili pastaj do të krijohet vepra. Aftësia perceptuese e individit, në këtë rast autorit të një krijimi, është një çështje tjetër e cila lidhet ngushtë me aftësinë psikologjike të perceptimit të gjërave brenda vetes, në ambient, në shoqëri dhe në të gjitha zhvillimet që e rrethojnë atë. I gjithë ky proces, që ndodh në këtë fazë, është procesi më kompleks i krijimit të veprës.


FORMULIMI I IDESË


Nga ngacmimet dhe perceptimet që ndodhin në fazën e parë te krijuesi, lind ideja për krijimin e një vepre, qoftë ajo letrare, figurative, artistike etj. Në rastin tonë, është ajo e krijimtarisë letrare brenda së cilës jemi të përqendruar. Ngacmimi që ndodh brenda psikologjisë së krijuesit, e krijon idenë dhe motivin nga i cili duhet nisur për krijimin e një vepre. Brenda këtij motivi, krijuesi e formulon idenë, se çfarë dëshiron të krijojë, duke iu përshtatur motivit ngacmues nga i cili ka lindur ideja. Siç shihet pra, edhe ngacmimi, edhe formulimi i idesë janë të lidhura ngushtë njëra me tjetrën dhe qëndrojnë shumë pranë njëra tjetrës, saqë gati është e pamundshme të akceptohet distanca kohore ndërmjet tyre. Sa i përket formulimit të mëpastajmë, ai do të plotësohet, do të pasurohet me ide dhe ndryshon në raste të caktuara. Ideja nganjëherë nuk është fikse. Ajo shkon duke u përsosur, deri në përshtatshmërinë më perfekt që i vesh autori veprës. Në çastin kul lind ideja, ajo, jo në të gjitha rastet është e përkryer, prandaj përsosmëria e saj është proces në vazhdim. Ajo vazhdon gjithmonë edhe pasi të jetë hedhur në letër. Pra, formulimi i idesë, se si do të duket një vepër, se si do të perceptohet ajo dhe cila është forma më e mirë e saj, është punë e krijuesit, e cila vazhdimisht e kërkon përsosmërinë. Ky proces, nuk mund të jetë i qëndrueshëm edhe në veprën figurative. Ajo ka një rrugë më të shkurtër të formulimit të saj, sepse vetë fillimi i hedhjes së ngjyrës në letër e përkufizon atë. Megjithatë, plotësime ndodhin edhe këtu, por ideja mbetet e qëndrueshme. Në veprën letrare, ndodhin përshkrime, ripërshkrime, plotësime e largime fjalësh e fjalish, por edhe këtu mund të thuhet se ideja mbetet e paprekur. Edhe përkundër të gjitha këtyre, procesi i formulimit të idesë i mbetet fillimit, pas të cilit do të kërkohen forma, stile, plotësime etj.


HEDHJA E IDESË NË LETËR


Që nga lindja e saj, nga formulimi e deri te hedhja në letër, është një proces intensiv që ndodh në mendjen e krijuesit. Ajo shpeshherë te krijuesi ushtron presion dhe kërkon të dalë jashtë tij. Kjo nuk mund të kuptohet ndryshe, pos procesit të hedhjes në letër. Nganjëherë te autori, ajo ushtron presion, nga e cila edhe ai vetë do të ndihet jo lirë nëse e do veprën dhe nuk dëshiron ta humbë atë. E themi këtë, sepse nga procesi i lindjes së idesë e deri te hedhja në letër, ekziston një rrezik që mund të quhet humbja e idesë, siç e quajnë krijuesit. Ky rrezik që ekziston në këtë mes, vetvetiu e krijon presionin te krijuesi, që sa më parë ta hedhë në letër atë ide. Janë forma të ndryshme të dokumentit të idesë, por nga më të aplikuarat, p.sh. te krijuesit e veprave letrare përdoren notesët në të cilat bëhet dokumentimi i idesë. Pastaj, ajo përpunohet, zhvillohet, plotësohet, siç e përmendëm edhe më lart. Megjithatë, procesi i hedhjes në letër të idesë, krijon premisa sigurie te krijuesi për ruajtjen e idesë. Është një proces i gjatë pastaj, që kërkon rregulla dhe norma të cilat e ndërtojnë një vepër, në këtë rast atë letrare, qoftë në poezi, prozë, roman etj. Këto norma i takojnë përgatitjes së krijuesit nga i cili pastaj do të varet rëndësia e veprës. I takon një natyre tjetër kjo çështje. Mirëpo, ne u përqendruam vetëm në fillin e parë të procesit, por ky proces është shumë i gjatë dhe i mundimshëm, varësisht nga gjinia letrare në të cilën përqendrohet krijuesi. E rëndësishmja për ne, ishte fillimi i hedhjes në letër i idesë, e cila pastaj me punën, aftësitë dhe njohuritë e krijuesit, do ta marrë formën përfundimtare. Deri te përfundimi i këtij procesi siç e thashë, do të ketë rrugë të gjatë, ndërsa përfundimi i tij është kur autori e fut veprën në shtyp për publikimin e saj. Këtu përfundon ky proces dhe prekshmëria e veprës që i bën autori.


PUBLIKIMI


Fillimi i publikimit të veprës së krijuar, është kontakti i parë i krijuesit dhe lexuesit. Lidhja në këtë mes është vepra e cila e krijon këtë urë në mes. Publikimi fillon atëherë kur vepra del nga shtypi dhe i vënë kontaktet e para me lexuesin, apo shijuesin e një vepre artistike. Procesit të publikimit të një vepre, i paraprin redaktimi i saj, recensioni, lektura dhe kontrolle të tjera, të cilat kalojnë nëpër njerëz profesionistë të këtij lëmi. Kur vepra përcaktohet për botim, autori i ofron këtij kolegjiumi veprën e vet, i cili pastaj e bën vlerësimin e saj. Duke kaluar nëpër këto faza që u përmendën, ajo hyn në shtyp dhe pasi të jetë përgatitur si vepër, me të gjitha çështjet teknike që pasojnë, bëhet shtypja në letër e saj. I gjithë ky proces është i natyrës teknike. Shpërndarja e veprës dhe publikimi i saj, krijon kontaktet e para me publikun. Publikimit i prijnë edhe reklamat e ndryshme që mund t'i bëhen veprës, qoftë nga shtëpia botuese apo nga mediet informative. Kjo është një çështje që e ndihmon më së shumti interesimin e shoqërisë për veprën e publikuar. Pra, publikimi nuk është çështja finale e autorit. Janë premisat e reja që lindin pas publikimit, është akceptimi pozitiv apo negativ në shoqëri. Është rëndësia e veprës, kualiteti i saj, që do ta vënë në sprovë pastaj vetë autorin. Ai do ta përcjellë veprën e tij, refleksionet e saj në shoqëri, efektet por edhe rezultatet. Vetë vendimi për publikim, është një sprovë e madhe nga e cila është ai që vendos t'i hyjë kësaj sprove. Është fillimi, ai i mëdyshjeve te krijuesi, që në të shumtën e rasteve mund të thuhet lirisht se premisat e pas publikimit të veprës jo edhe plotësisht, janë paramenduar nga ana e autorit të veprës së publikuar. Megjithatë, autori gjatë kohës së përcjelljes së veprës së publikuar të tij, reagimeve, qofshin ato të natyrës pozitive apo negative, gjithmonë duhet të mësojë nga ajo përvojë. Kështu krijohen premisat e korrigjimit dhe mospërsëritjes së të metave, nëse kanë ndodhur ato. Kjo mund të thuhet, edhe kuptimi pozitiv, edhe përfundimet e nxjerra duhet pasur parasysh në ardhmëri. Pasojnë pastaj shkrimet, publikimet e ndryshme nga të cilat edhe vetë autori, në të shumtën e rasteve mëson shumë nga ato.


RËNDËSIA E KRIJIMIT TË PUBLIKUAR NË SHOQËRI


Cilat janë efektet, reagimet, si perceptohet vepra dhe cila është rëndësia e saj në shoqëri? - Këto janë pyetje që prapë duhen të kihen parasysh edhe në mendjen dhe vizionin e autorit. Ai duhet t'i ketë parasysh që në fillimin e parë të parapublikimit të veprës, në një parashikim që mund t'i bëhet. Ndërsa, pas publikimit, krijon premisa të reja, efektet e së cilës do të barten në shoqërinë e gjerë, qofshin ato pozitive apo edhe e kundërta. Autori gjithmonë mëton pozitiven, dhe nuk besoj që mund të ketë autorë, që përmes veprës së tij të sjellë dëm në shoqëri. Efektet e para mund të shihen që në komunikimin e parë të veprës me lexuesin, publikun. Kjo do të shihet përmes reagimeve në kuptimin pozitiv të fjalës, pra varësisht nga individi se si do ta perceptojë atë, sa do t'i përmbushë kërkesat dhe interesin e tij, sa është e dobishme vepra e krijuar, etj. I gjithë ky proces ndodh brenda individit që do ta akceptojë veprën e lexuar. Vepra bëhet e rëndësishme, kur lexuesi e gjen veten, përmbushen një pjesë e kërkesave të tij. E gjithë kjo masë e veprës kur depërton në shoqërinë e gjerë, refleksionet do të fillojnë të duken shumë shpejt, duke pasur parasysh efektin pozitiv në të mirë të shoqërisë. Nëse botohet një broshurë me leverdi shkencore nga ana e mjekësisë, apo nga ajo farmaceutike, ku drejtpërsëdrejti do të përfitojë shoqëria, rezultatet do të duken shumë shpejt. Apo, ta marrim një vepër letrare, megjithëse efektet patjetër do të jenë diku, ato do të jenë të vështira për t'u akceptuar efekti i shpejtë i saj, megjithatë në një përcjellje më perfide, apo studim në mënyrë që të bëhej më pastaj, efektet patjetër do të hetohen. Do të hetohen ato në ngritjen shoqërore. Nëse vështrohet me një sens më të hollë, vepra letrare do të ketë ndikim të fuqishëm në shoqëri. Këtë do të mund ta elaboronim edhe përmes shembujve. Ta marrim shoqërinë tonë shqiptare, sidomos pas luftës së Dytë Botërore. Krahas zhvillimit të shkollave, me rritjen e veprave letrare, janë krijuar premisat e një zhvillimi të hovshëm kulturor. Kjo thuajse ka ecur paralel me rritjen e këtyre veprave. Apo, frymëzimi i veprave të rilindësve tanë, i cili vazhdimisht frymon në shoqëri. Është fryma atdhetare e cila është ruajtur përmes veprave të krijuara. Edhe për kundër shtypjes që i është bërë shoqërisë sonë, ajo frymë e ka mbajtur të ndezur kandilin e lirisë. Flasim për zhvillimet dhe rrethanat në Kosovë. Po ta shikojmë nga këto kënde veprën letrare, roli i saj në shoqëri do të jetë shumë i rëndësishëm. Krijimtaria e cilësdo lëmë qoftë ajo, duhet t'u prijë zhvillimeve në shoqëri. Aty gjithmonë duhet të mëtojnë përtëritjen në vizion të cilin duhet ta ketë gjithmonë parasysh krijuesi i veprës. Ai duhet të mëtojë të ecë gjithmonë përpara, duke pasur parasysh zhvillimet e kohës, që me veprën e krijuar të bëjë hapa përpara në shoqërinë e gjerë. Mendoj se, nëse një vepër nuk do të mund të përtëritet përpara kohës në të cilën krijohet ajo, duhet kërkuar ngritjen e saj, ndryshe duhej të binte poshtë. Nëse nga vepra nuk përfiton edhe shoqëria e gjerë, profitet individuale nuk do të çonin askund, pos në humbje kohe. Ekzistojnë edhe çështje tjera që lidhen ngushtë me rolin e veprës në shoqëri dhe rëndësinë e saj. Nëpër labirintet të cilat po kalon shoqëria jonë, është problematikë shumë e gjerë të perceptohet se sa e rëndësishme është një vepër, një krijues dhe sa i dobishëm është për shoqërinë, duke pasur parasysh edhe gjithë ato zhvillime negative që sillen brenda kësaj problematike. Një krijues mund të jetë i rëndësishëm, se i ka shërbyer një klani, një partie, një grupi individësh, apo një interesi të caktuar. Tjetri nuk mund të jetë i rëndësishëm se nuk i ka shërbyer askujt pos krijimtarisë së mirëfilltë dhe krijimtaria e tij mund të gjendet e izoluar, apo edhe e kundërta. E gjithë kjo çështje, ka përmasën e dimensioneve të gjera për një studim të veçantë. Nganjëherë veprën e bëjnë të rëndësishme zhvillimet shoqërore të kohës se si do të jenë ato zhvillime, cilat janë efektet e veprës, ndikimi i saj për atë kohë, e tjera, e tjera. Në fund mundë të thuhet se, roli i veprës dhe ndikimi i saj në shoqëri është tepër i gjerë. Ajo duhet t'i paraprijë zhvillimeve në kohë, element të cilin duhet pasur parasysh krijuesit, e që në të shumtën e rasteve, për fat të mirë u paraprin zhvillimeve në shoqëri.

Mardena KELMENDI: " Çasti im shekullor

VËRTETËSIA ARTISTIKE E NJË SHPIRTI POETIK

(Mardena KELMENDI: " Çasti im shekullor", Poezi, Botim i autores, Tiranë, 2004)

Gëzim AJGERAJ

Buzëqeshja e fëmijës, drejtë nënës është robëri e përjetshme për të. Aty lidhen shpresat, ëndrrat, dashuritë prej nga nisë e merrë vrullë jeta. Ajo hynë në shpirtin poetik, merrë frymë, gjallëri, merr shpirtë nga shpirti i poeteshës dhe hapronë hapsirave të bardha si mision i një vërtetësie artistike të një shpirti poetik. është shpresa e jetës, rrezja e parë, Alesio i cili hynë në prologun e librit dhe bëhet vargë;

(Je ti lumturia, je ti muze e frymëzimit tim
je ti poezia, Alesjo biri im!)

bashkëudhëtare i shpresave dhe jetës së Mardena Kelmendit.

UDHËTIM

Vetë jeta, egzistenca e jonë është një udhëtim. Udhëtimi poetik, është udhëtim me veten. brenda të cilit fiksohen qastet e egzistencës tonë, qofshin ato qaste shekullore apo edhe të përsëritshme. Pra, sikur vjen një castë të zgjonë, është ajo ndjenja e dhuntisë së brendshe që e kërkonë atë castë për të nisur në udhëtimin e pa fundë me veten, është ky '' Çasti Shekullor,,. Dhe udhëtimi nisë bashkë me vargun për t'i falur jetë atijë casti , dashuri! Për të dëshmuar qenësin dhe egzistencën tonë brenda të cilës përpëlitemi. Brenda kësajë egzistence ka jetë, trazime e shqetësime, ka shpresë, është vetë vargu, fryma e shpirtit të poeteshës, e cila gjëllon këtij udhëtimi. Dhe i gjithë ky mister i këtije udhëtimi, ka vargun si dëshmi, brenda të cilit ka dhimbjet e pasionet, vajtimet e gëzimet, ditët e zymta e me diell, stuhitë, qarjet e reve, vranësirat e, e sigurisht, shiun gri që bie pa pushim... (siq thuhet edhe në parathënje). Për deri sa në librin e parë gjenë më tepër gjurmë nga e kaluara, pjesërishtë edhe e hidhur, kur dihet se fati i poeteshës, familjes, rrethit të sajë, i takoin familjeve të persekutuara nga sistemi, në këtë bashkëudhëtim me vargun sikur gjejë një çlirim të plotë nga kohët e hidhura. Ky çlirim nga ajo kohë sikur vie si një dritë e re në vizion që edhe vargu ta gëzoi lirinë e këtijë udhëtimi. Ai tani gërshetohet bashkë ndjenjat e këtijë udhëtimi herë herë edhe të përmallshëm e me shi, siq janë lotët e mërgimtarit për mallin e lënë diku në atdhe, fat i cili po e përcjelle edhe poeteshën. Dhe këto rrugë kërkojnë mbijetesë, e cila rrënjët i ka gjithmonë në shpresën, dashurinë se e nesërmja do të jetë më e bukur. E gjithë kjo ndërtohet brenda shpresës, të cilës poetesha i lutet me lutjet e një fëmije, për një botë të mbarë, kur dihet se në cilen kohe të trazuar meditojmë sot.

KUJTIME TË TRAZUARA

Të kaluarën e përcjellë gjithmonë dhe një nostalgji e cila herë pas here zgjohet si një kujtim, si ëndërr e bukur, si dhëmbje e trazuar që mungonë, në veçanti kur ajo shoqërohet me kujtime të bukura jetësore. është dashuria, ëndërr e pa harruar e cila si ëndërr e shkuar por edhe jo e harruar, tundet kujtimeve me dhembje që gjithmonë njeriun e bënë të vuajë. Dhe të gjitha ato ëndrra vijnë si një lutje, si dashuri e pa jetuar, por që jeton thellë në ëndrrat e trazuara, në zemrën e bërë gur sic thuhet në urti, për tu derdhur në vargë si një pikëllim i asajë që mungon. Janë ëndrrat ato që s`të lenë të qetë duke të përplasur gjithandej, duke kërkuar shtigje më perfide për mos dështimin e një kohe. Pse nuk veprova kështu, pse ashtu? e sa e sa ''Pse?,, . Por shpirti poetik din të flas me gjuhën e sinqertë, pa dinakëri, trimëri e oratori. Aty shkrihet sinqeriteti dhe nganjëherë ky sinqeritet e pesonë. Dikur mbeten veq kujtimet si ëndrra të trazuara që tunden vazhdimishtë në kujtesën e njeriut dhe mbeten si kujtime të pa harruara që pikojnë gjithmonë.

RITI I RIKTHIMIT


Riti i rikthimit nga pika ku jemi nisur, sikur është synim i pa shmangshëm i njeritut i cili sikur gjate gjithë kohës rrotullohet rreth këtijë qëllimi. Ky rit, është edhe vetë kërkesa e poeteshës, të cilën fati e ka hudhë përtej tokës që pretë. Ky rit, sikur pret që me vrapin e kalit të bardhë ta sjellë shpirtin andej nga rrjedhë dashuria. I gjithë ky udhëtim, ka ëndrra, dëshira, tinguj, deri sa shpresa bredhë mallit plotë nostalgji. E gjithë egzistenca njerzore, sikur lidhet brenda një kërkese që shpeshë mbyllet ëndrrave. Gjithçka mbetet largë dhe ndizet në mallë, sic ndizet shpirti i poeteshës së mërguar. Prapë heshtja, kujtimet që i sjellin kaq pranë rikthimin e dëshirave atje ku kanë nisur. Prapë vetmi, trishtim, kërkesë e shpresë për rikthim. Ndezja e dëshirave për ri'takim, mbetet e pa shuar si rrezja e diellit kur agonë mëngjeseve, e mbyten ëndrrat e trazuara. E harruar mallit, kërkesa për mos-harrim kumbonë fuqishëm, pritjes për tu rikthyer atje nga jemi nisur, duke i grisur netët e vetmisë si dhembje të largësive që na dogjën.

MOTE TË PËRDALA

Pas gjithë atij clirimi nga kohët e përdala që e përcollën njeriun tonë, e që herë herë e bënë dhe të vuaj ai, sikur herë herë na shoqërojnë plagët e asajë kohe. Vetë poetesha, familja e sajë, rrethi, i takojnë familjeve të përsekutuara nga ish sistemet, që deomos kanë lënë dhe gjumrë të pa shlyeshme në kujtesën e sajë. Këto dhembje janë bashkëudhëtare të sajë, pa ndashëm dhe të vargut. Me gjithatë, Ajo tani sikur është çliruar nga ato dhembje dhe me forcën e shpirtit, di të falë. Nga një herë kjo kohë, kur shikohet nga largë na vie si kohë e dështuar, sepse vetë koha që jetuam ishte kohë e mohimit. Për të shpëtuar nga kthetrat e kësaj kohe të ligë, vie ikja, për ta lënë atdheun si një lule të shkretë, pa gjethe e rrënjë, duke marrë me vete një copë malli, nëpër ikjen e pa fund. E gjithë kjo ikje sikur përcillet me stuhi që djeg cdo deshirë! Edhe pse në përballje me shumë stuhi, prapë mbijetesa. Ajo vie faqebardhë për ti dëshmuar kohës, për kohën e përdalë.

KLITHMA E DËSHIRËS PËR KTHIM

Kërkesa për clodhje, vie pas gjithë atijë udhëtimi të lodhshëm për tu kthyer atje ku prehen dëshirat, dashuritë, ëndrrat, kujtimet, malli, përse ky të mos jetë dhe një '' Çastë shekullor. Sepse është vetë malli, për njerzit, të afërmit atdheun. Ç'ti sjellë ''Atijë, kur ende digjet balli e malli hapëronë largësive. Gjithcka mungonë, kur mungonë atdheu. Malli shkonë e vjen si forcë për kërkuar e gjetur rrugën e kthimit, prej nga jemi nisur. Sepse janë njerzit, të afërmit atdheu, që hapëronë mallit dhe na nxjerrin nga harrimi. Është vargu, miku më besnik i cili për qdo qastë me erë magjike hapëron dritares shpirtërore dhe merrë udhë me gjuhën qiellore (Poezi... fq. 184), siq thotë poetesha, dhe si flutur paqe të sjellë në zemrat e njerzisë. Ai mallë bëhet këngë, hynë nëpër notat e kitarës, duke sjellë kujtime të pa harruara nga; Kohët e bukura të asajë rinie (Kitara e lirië..., fq 185). Atdheu është pjesë e pa ndashme e kësaj kënge, Kosova Kreshnike-dheu i të parëve të poeteshës. Është shpirti poetik, ai i cili derdhë plotë dashuri, për ta bartur atë të lirë përmes vargut. Dhe vargu i mbeti besnikja e paharruar, edhe përkundër ndrydhjes së fjalës nga kohë e përdalë. Prapë thirrje pë lirinë e poetit. Ajo vjen si klithmë e trazimeve të përgjithshme që po ndodhin rreth nesh, njekohesishtë klithma e poeteshës është thirrja nga shpirti poetik që shpërndanë paqe dhe dashuri për të tjerët. Ndërsa vargu është c'lodhja e shpirtit poetik, i cili sikur e pret me pa durim një castë, për ta vënë kurorën e yjeve kthimin në atdhe.

Brahim AVDYLI: ”Baraspesha e humbur

Brahim AVDYLI: ”Baraspesha e humbur”, poezi, botoi Shtëpia Bo-tuese “Qëndresa”, Gjakovë, 2003

Në vend të hyrjes

Ajo që më së shumti të bie në sy duke lexuar vargjet e poetit Brahim Avdyli, është ndjenja e fuqishme e dhembjes për fatin dramatik të shqiptarit dhe përkushtimi i përhershëm për të ushqyer qëndresën kombëtare, pra për të ngadhnjyer mbi këtë dhembje. Mjafton të lexohen tre librat e fundit të tij, me poezi “Klithje nga fundi i ferrit” 1997, “Gjuha e dheut tim” 1999 dhe “Baraspesha e humbur” 2003 që të përceptosh këto dy aspekte të poezisë së poetit Brahim Avdyli, që të bëjnë të meditosh vorbullën e madhe të fatit të shqiptarit dhe përpjekjen e tij të pandalur për të ngadhnjyer mbi Të Ligën. Dhembja nuk i ndahet shqiptarit asnjëherë nëpër kohë, por qëndresa e tij është poashtu e vazhdueshme, deri në sendërtimin e aspiratës shekullore për liri, që për poetin nënkupton zgjidhjen e drejtë të çështjes kombëtare.
Në fakt, të gjithë librat poetik të këtij autori janë dëshmi e fuqishme e dhembjes për kombin dhe fatin e tij, sikurse e ushqimit të qëndresës sonë deri në mbijetesë. Fati i poetit identifikohet me fatin e popullit të tij që kaloi padyshim nëpër katrahurat e tmerrshme të kohëve. Klithmat e poetit janë klithmat e ndërgjegjes së popullit të tij që shtresohen deri në fund të ferrit, nëpër të cilin kaloi populli i ynë. Vetë poeti i takon Brezit `81, brezit që përgaditi ngjarjet e mëdha të këtyre dy decenieve, brezi që u godit pamëshirë nga dhuna, përndjekja, armiqtë e lirisë së kombit shqiptar dhe veglat e tyre, por që me ndërgjegje të lartë njerëzore dhe qytetare u bëri ballë të gjitha këtyre sfidave dhe ushqeu pandërprerë qëndresën tonë kombëtare, sikurse luftën për liri.
Prandaj vetëkuptohet se gjuha e dheut të poetit, është parasegjithash gjuha e dhembjes, është gjuha e qëndresës, është gjuha e luftës për vetëmbrojte, për liri, me të cilën mbi-jetuam nëpër kohë.

Frymëmarrja e kohës sonë

Koha për të cilën flet poeti në librin e tij “Baraspesha e humbur” 2003, është koha brenda të cilës sot përpëlitemi. Poeti ec në hap me kohën, me ngjarjet dhe dukuritë që e karakterizojnë atë. Ndjenja e tij e ndërgjegjshme lufton dukuritë e shëmtuara të kësaj kohe, ndërsa në pasqyrën e shpirtit të poetit rekflektohen sinjale të fuqishme të së ardhmes sonë të mundshme dhe të dëshiruar.
Është vizioni i poetit busolla orientuese nëpër kohë, me të cilin vargu i tij e mat kohën dhe na sugjeron se kah duhet të shkohet, për ta mundur Të ligën. Është vendosmëria poetike e një vizioni të pastër, i cili, pavarësisht nga ligësitë që e përcjellin popullin e tij, poetin dhe vargun e tij, me vendosmëri të pathyeshme, përballet me kohën, sado e ashpër dhe e pabesë që të jetë ajo. Janë virtytet e larta njerëzore dhe kombëtare ato që mbrujnë vargun e këtij libri, sikurse të librave para tij.
Ky varg buron pikësëpari nga fryma liridashëse e popullit shqiptar, të shkelur me dhunë, të ndarë e të persekutuar, të nëpërkëmbur e të shpërngulur nga trojet e veta legjitime përgjatë shekujve, por kurrë të nënshtruar tërësisht, nën asnjë pushtues dhe nën asnjë shovenizëm barbar, madje as nën politikat mashtruese. Qëndresa e tij ka qenë dhe mbetet shtylla kryesore e mbijetesës, boshti rreth të cilit është zgjuar kur-doherë ndërgjegja e tij kombëtare, është ngritur vetëdija, është ngjallur përkushtimi për liri. As nëpër kohërat kur dhelpra plakë është caktuar të bëjë ligjin, kohëra këto që paralajmërojnë ligësi të reja, si kjo e sotmja, nuk ka vend për letargji.
“Qëndro i pafjetur, deri sa të gdhijë, Agu që nuk ngryset”- porositë poeti, shpirti dhe fjala e të cilit bëjnë roje mbi fatin e hidhur të Atdheut e të popullit të tij “ në mendimet e gjalla, për të nesërmen e lirë!” (Rojtar i ditëve, 115).
Shtegtimi i poetit është shtegtimi i përpjekjeve për liri. Përmasat e këtij shtegtimi shtrihen nga e kaluara e hidhur, atëherë kur sundonte tërësisht E liga, deri në ditët tona të “lirisë së cunguar”. Ky shtegtim, me të gjitha alternativat e këngës, zhvillohet me një synim të lartë njerëzor e kombëtar, apo siç thotë poeti, për të ndihmuar ëndërrën e njeriut tonë “që të mbijë e gjelbërt/ në fushën e hapur të përpjekjes”, duke vrapuar:
…“ ditë e natë përmbi dallgë
me këmbët e qullura të këngës

diellin e fshehur për të zënë
përtej reve të mbarsura në vetëtima!”
(Përmasat e shtegtimit, fq. 16-17).

Nuk do mend të kuptohet se ky shtegtim promethean është bërë për të ardhmen e lirë të kombit shqiptar. Brenda vargut të këtij libri merr frymë e sotmja, me të gjitha dukuritë që e karakterizojnë atë. Poetin e shqetëson me të drejtë kuaziliria, nëpër të cilën po marrim frymë dhe për të cilën u bënë aq sakrifica të dhimbshme. Përqëndrimi i poetit nuk tejkalon asnjë dukuri me peshë e që duhet fshikulluar, për të arrirë në epiqendër të një realiteti të hidhur, në të cilin, Kryedemoni:
…”përsëri po shitet
nën petkat e orakullit!…”

ai që:
…”mjegullën e verbërimit
e quan shteg të urtisë

duke dashur të na kthejë
në stinën e kaluar
të dhembjes së pafund…”.
(Kryedemoni, fq. 43).
Duke e përjetuar këtë kohë, ashtu siç është dhënë, me detaje të gjalla e të zgjedhura, lexuesi e ka të patjetërsuar të meditojë mbi shtigjet e nëpër të cilat mund të sendërtohet ëndërra jonë e madhe: liria, bashkimi kombëtar, e ardhmja më e bukur dhe më e sigurtë. Lexuesi duhet të mendohet përse ka humbur baraspesha, drejtëpeshimi edhe në këtë kohë, çka i mungon të sotmes që nuk është ashtu siç e kemi dëshiruar, që nuk ka ardhur ashtu siç e kemi pritur, ashtu siç ka qenë dashur të vie. Të gjitha këto enigma I zbulon plot ngjyresa poezia e këtij libri. Përmes tyre koha jonë merr dime-nsione të gjalla dhe kjo na bën të mendojmë më realisht, më racionalisht.

Ngjyrat e dhembjes

Brenda vargut të poetit Brahim Avdyli shtrihet dhembja dhe bukuria e fjalës artistike. Me to rritet kopshti i dashurisë për popullin e tij, për dheun e shenjtë të tokës stër-gjyshore, për Atdheun, i cili frymon fuqishëm kudo nëpër vargjet e poetit. Kjo dashuri e pashuar është lajtmotiv kryesor i vargut poetik, është motivi që poetin e nxitë të thurë vargje, të shpalosë përmes tyre dhembjen e popullit të tij, dëshirat, aspiratat, synimet, me të cilat ngrihen shpresat e pashuara për një të ardhme të lirë, të bukur e të përparuar. Është pikërisht ndjenja e pastërt e dashurisë ajo që e bën të përjetojë e të shpreh dhembjen, ajo që me këtë dhembje e nxit poetin të ushqejë qëndresën, ajo që e shtyn të prekë ndërgjegjen e shqiptarit apo të atyre që vendosin për fatin e tij, që e bën të klithë e të protestojë. Klithja e vargut të poetit është klithmë e dhembjes, është zë i fuqishëm i protestës, që vie plot logjikë mbi dhembjen, është thirrje për qëndresë. Kjo klithmë është kilthma e vargut të rritur në truallin e gjakut, që i mund dhembjet, që nuk pajtohet me ngecjet në rrugën e fatit të shqiptarit.
Në varg ka dhembje sepse populli vuan, ka çaste pikëllimi sepse plagët e shqiptarit janë ende të freskëta, janë ende të mëdha, por ka etje sepse etja për të ardhmen e lirë është një ndjenjë e fuqishme, është një ndjenjë tejet e natyrshme për shqiptarin dhe poetin që përcjellë hap pas hapi fatin e tij. Kur populli vuan, vuan dhe poeti. Dhe po-pulli vuan edhe për shkak të gjeografisë së cunguar të trollit të vet. Cungimi, rrudhja, ngushtimi, copëzimi janë plagë të thella të tokës shqiptare, të cilat kushtëzohen nga cungimi i të drejtës themelore të lirisë së tij- bashkimit.
Janë plagët ato që shkaktojnë dhembje, përjetimi i sinqertë i të cilave ushqen patjetër qëndresën, nëpër energjinë e të cilës prodhohet drita e shkëlqyer e lirisë. Sepse ajo nuk është vetëm një përjetim i bukur, i ëmbël. Liria është mbijetesë, drejtësi, ekzistencë. Liria është synim, ideal, detyrë, aspiratë. Ajo kërkon energji të caktuar për sendërtim. Liria është kurorëzim i tërësishëm i përpjekjeve shekullore të shqiptarit, që ndërlidhet me të drejtat e tij themelore. Poeti revoltohet mbi faktin se dikush merr guximin të pengojë, zvarrisë, nëpërkëmbë sendërtimin e tërësishëm të aspiratës më të ligjshme e më të natyrshme të popullit të tij- Lirisë, dhe pyet:
…“ç`kuptim i mbetet
kësaj fjale të vënë
vetëm sa për të thënë

në fjalorin e çoroditur
të mashtrimit!?”
(Cungimi i lirisë II, fq. 57).
Dhembja është përherë e ndërlidhur me qëndresën, bërthama e të cilës me vete e bartë përtëritjen tonë, mbijetesën. Kjo bërthamë e ka mbajtur gjallë “prushin e këngëve të pavdekshme”- thotë poeti-“nëpër dimrat e egër të dhembjeve”, dhe “ kërcyellin e ka ngjeshur… në murin e qëndresës sonë” (Dega e përtërirë, fq. 105). Ndërgjegjësimi vie nëpër dhembje, për të ushqyer qëndresën, “duke gëlltitur lotin e plasur… e zgjuar mendimet për të nesërmen” (Kasneci i zgjimit, fq. 101). Kjo përkon me të vërtetën hi-storike, sepse shqiptari asnjëherë nuk sulmoi të tjerët, nuk shkaktoi gjakderdhje për shkak të bindjeve të veta apo grykësisë. Shqiptari u ngrit në luftë kur ishte i sulmuar, i shtypur, kur dhembja e tij arrinte kulmin.
Hulumtuar nga këto elemente që e ndërtojnë vargun e poetit Brahim Avdylit, ngjyrat e dhembjes e ngrisin vargun e tij në shkallën e një vetëdijësimi të plotë mbi realitetin jetik të shqiptarit, për të shtruar jo vetëm pamjet më tronditëse, por me simbolikën e një qëndrese të natyrshme për të trasuar shtigjet e lirisë. Këto dy dimensione të vargut të tij, pa e hulumtuar bukurinë e fjalës, elementet tradicionale që e ndërtojnë fjalën poetike, figuracionin, stilin etj, e ngrisin edhe më lartë vlerën e vargut poetik. Dhe-mbja, si ndjenjë e fuqishme që e përcjellë atë, brenda të cilës pipon e rritet “kopshti i bukurisë”, është vet fati i njeriut tonë. Kjo dhembje vie të shumtën si përcjellëse e hapave të shqiptarit nëpër kohë, por ndonjëherë edhe si burim i shterrur udhëve të fatit. Nuk është vetëm fati i poetit që e kanë katëndisur vitet “në një pikë vetmie”. Rrotullimi ynë “Rrathëve të ferrit”, kalon doemos pranë ndonjë burimi të shterrur dëshirash, zbrazëtirave të së cilit janë rritur vetëm “drizat e egër të etjeve!” (Burim i shterrur, fq. 12 ). Aq më tepër kur ndonjëherë mbijetesa na vie më tepër si fat, se sa vetëdije e formuar dhe e ngritur kombëtare.
Ecja jonë alternative nëpër rrathët e ferrit, jo rrallë kush mbarë e kush së prapthi, për-jetohet me pikëllim të thellë nga poeti, që vie si rrjedhojë e kësaj ecje, brenda të cilës, nuancat poetike e vëzhgojnë kohën në kornizat e një baraspeshe të humbur. Është e natyrshme që ky ekuilibër i lëkundur ndërlidhet me ndjenja të pikllueshme. Poetin nuk e shqetëson vetëm ajo që po ndodhë, por fati dhe fatkeqësia e kombit në tërësi. Për atë që e peshon me përgjegjësi dhe ndërgjegje të plotë kohën, ka peshë jo vetëm ajo që ndodhë, por edhe ajo që do të duhej bërë e nuk është bërë. Derisa lëngon tërësia gjeo-grafike e Atdheut, lëngon natyrisht shqiptari dhe shpirti i poetit.
Në situata të tilla, duket sikur:
…”As vrimë nuk gjen
për ta plasur lotin-

rrjedha e ditëve bëhet
kortezh i pangjyrë
i hapësirës së ndrydhur…”
(Lëvozhga e pikëllimit, fq. 14).

Është ecja alternative ajo që herë herë gjeneron krizën, nga e cila vuan jo vetëm mendimi, veprimi, por edhe arti. Poezia, thotë poeti:
“Është krasitur nga metaforat,
nga përkushtimet serioze
të mendimit për të nesërmen…”
(Kriza e poezisë, fq. 15)

Kjo gjendje padyshim zgjon dhembje, keqardhje, shqetësime. Megjithate, ai nuk ma-shtrohet “nga vezullimet/e përkohshme/në hapësirën e ndrydhur”. Ai mbetet vigjilent, për të mos u pajtuar me ligësinë e kohës, “duke ndjellë Agun /me frymën e pëlcitur / fletëve të territ”. (Alternativa I, fq. 18). Shpesh ecja jonë përceptohet si lëvizje që ndryshon nëpër kohë. Ajo ka qenë jo rrallë lëvizje alternative. Energjia e përpjekjeve të shqiptarit shpesh nuk ishte e koncentruar dhe me të njëjtin intensitet. Ndoshta edhe për këtë arësye nuk kemi arritur të sendërtojmë aspiratën shekullore të lirisë e të ba-shkimit kombëtar. Sepse, jo rrallë është cenuar tërësia nën petkun e mjegullt të do-mosdoshmërisë, konsideron poeti. Karrierizmin e sëmurë të “ndërtuesve egoistë të prapaskenave” nëpër të cilat është cënuar liria dhe dinjiteti i shqiptarit, apo tërësia e përpjekjeve të tij, autori e fshikullon pa mëshirë, i bindur se:
…” koha do t`i shembë
patjetër një ditë
idhujt e fitores së paqenë!…”
(Baraspesha e humbur IV, fq. 38)

Poeti gjithmonë përpiqet për realizimin e dëshirave, aspiratave, ëndërrave shekullore të popullit të tij të shumëvuajtur. Me nuancat e vizionit të tij, përmes përjetimit dhe transmetimit të një realiteti të kapshëm e konkret, arrin në këtë përfundim që duhet të jetë kurorëzim i të gjitha këtyre përpjekjeve. Forma kulmore e paraqitjes së këtij rea-liteti është pasqyra më e saktë e transmetimit të parashikimeve, të porosive, me peshë të madhe për sendërtimin e idealeve njerëzore dhe kombëtare të shqiptarëve.
Por, pamundësia e ndërhyrjes direkte të poetit në sendërtimin sa më të shpejtë të kë-tyre idealeve, na jepet përmes një ndjenje tejet të sinqertë e të fuqishme të keqardhjes, të shfajësimit të tij. Ai dëshiron dhe përpiqet pa ndërprerë për këtë ideal, vuan e për-pëlitet në vazhdimësi, e përjeton dhe e fshikullon fuqishëm ligësinë e kohës, por nuk mund të bëjë të pamundurën për Atdheun, për kombin, për faktin se shpesh fjala e tij, sado e sinqertë dhe e kuptueshme, nuk përfillet nga të tjerët:
…”vështirë të ngrehësh
bjeshkë mendimesh
që s`i dridh tërmeti-

aty ku s`përfillet,
ku s`të pranohet fjala…

Edhe baltë të jesh
është vështirë

kur të shkelmon E liga!
(Pamundësia, fq,25).


Drejtëpeshimi dhe sfidat

Kjo është një nga arësyet më të forta që e bën poetin të ndjehet i shqetësuar. Koha nuk pret. Ajo ikën me shpejtësi. Rrëshqitja e mundësive për sendërtimin e idealeve ko-mbëtare, për përmbushjen e amanetit të mija dëshmorëve që ranë nëpër shekuj në alta-rin e Lirisë, e godet pamëshirë poetin. Ndër ne shpesh nuk përfillet fjala e sinqertë dhe e drejtë, ajo fjalë që do të kishte ngritur padyshim “bjeshkë mendimesh”. Për këtë arë-sye, E liga ngritet “shtyllave të paturpësisë” e bredhë “nën petkat e rrejshme të li-risë”, ndërsa Juda qëndron prapa Diellit me sopatë në dorë (Baraspesha e humbur II, fq. 36), duke mos na lënë të marrim asgjë nga shporta e ditëve.“Në panteonin e shë-mtisë, po vihet shtylla e mbramë”- thekson poeti (Përmbyllja e një fillimi tragjik, fq. 48-49). Konseguenca e plotë mbi kohën e bën atë jo vetëm të shqetësohet, por të de-noncojë të pandërgjegjshmit, fajtorët, e të klithë deri në revoltë, në thirrje. Sepse:
…”babilonitë e përmbytura
nuk mund të ringjallen
mbi kockat e tretura të kombeve!”-thekson ai.
(Baraspesha e humbur III, fq. 37).

Në këto raste drejtësia vihet në sprovë, ndërsa nën emrin e saj fshihen maska të pudro-sura të cilat me përpjekje dinake e kërkojnë nënshtrimin tonë. Forca të caktuara përpi-qen të na kthejnë “në stinën e kaluar / të dhembjes së pafund”- konsideron poeti (Kryedemoni, fq. 43), derisa “lakejtë e dehur / të krenarisë së tepruar” belbëzojnë pa-kuptueshëm “në tryezën e shëmtisë” (Gogësimat e shëmtisë, fq. 53). Klasa e verbër nuk e dikton “paradën e suvatimit /nënqiellit të montuar / me xixëllimat/ e dritës së vjedhur / nga yjet e ëndrrës sonë!” (Përmbyllja e një fillimi tragjik, fq. 48-49). Për ironi, me politikë merren ende ata që poetit dhe brezit të tij ia nxorrën “shtatë dredhë mbi kurriz” (Pa titull 2, fq. 62) duke përzier “çorbën e mendimeve” apo “tepricën e fjalëve” në “kazanin e ditëve” (po aty). Zhvillimet që po ndodhin mbi themelet e li-risë, kanë përmasat e një shkëlqimi të rremë. Kohëve të turbullta, dihet fare mirë se përfitojnë vetëm ligësitë që ngriten shtigjeve të paturpësisë. Kjo është:
…”kohë e dreçit të verdhë
me fasadën e rrejshme
të bukurisë
që të gllabëron

e të përtyp ngadalë!…” – sinjalizon kuptueshëm poeti.
(Dreçi i verdhë, fq. 64).

Është e pamundur të jesh poet dhe të qëndrosh larg këtyre zhvillimeve dinake. Është drejtësia misioni poetik që i vë në baraspeshë këto zhvillime dhe i fshikullon pa-ndërprerë. Poeti, duke qenë vigjilent dhe i ushqyer nga ky mision i lartë njerëzor dhe kombëtar, me penën e tij i lufton ligësitë, proklamon një dritë tjetër, dritën e vërtetë- Agun që nuk shuhet! Vetëm duke qenë besnik ndaj këtij misioni, mund të lëkunden shekujt “mbi honet e thella të mesjetës!” (Baraspesha e humbur II, fq.36), duke pa-mundësuar që të kthehemi sërish “te fillimi i një ëndërre”, ku më parë “ripej i gjallë njeriu (Letër e vonuar Ernesto Çe Gevarës, fq. 47).
Ruajtja e drejtëpeshimit nëpër kohë të tilla, qëndrimi besnik ndaj idealeve dhe syni-meve të larta kombëtare, qëndresa përballë të gjitha sfidave të kohës, denoncimi efikas dhe me syqeltësi i ligësive që sjellin kohërat e turbullta, nxjerrja në shesh e anëve të errëta të zhvillimeve të sotme, ngritja e vetëdijës kombëtare dhe njerëzore në nivel më të lartë, qartësimi i shtigjeve nëpër të cilat mund të sendërtohet Liria, sinjalizimi i rre-ziqeve që na kërcënohen, etj. janë disa nga dimensionet ideo-estetike të librit poetik “Baraspesha e humbur” e poetit Brahim Avdyli.
“Ende gjuha e zjarrit
me profil tufanesh
kullën e nderit tonë
e mbështjell,…

ende tymos
kulmi i dhembjeve tona
nën qiellin e ngrysur
të stuhive,

ende po shemben
trarët e qëndresës së brishtë
nga goditjet e papritura
të rrufeve…”- na përkujton ai.
(Krenaria e rrënimit, fq. 45).

Liburnia jonë nuk u shpëton dot “kazmave të erës së përdalë”, e cila, e mbështjellë me profil tufanesh, përpiqet ta shpëtojë “shtyllën e ëndrrës së vet”, sepse Poseidoni ia ndërsen vazhdimisht dallgët “nga ishulli fqinjë i tradhëtisë” (Në vorbullën e ditëve, fq.29). Vetëkuptohet që nuk është e lehtë të ruhet drejtëpeshimi nëpër kohëra të tilla, sepse “ndonjëherë njeriu / humbet në pyjet e panjohura të mashtrimit”, apo nëpër labirinthet “e kështjellës së rafinuar të maskave” (Maskat e drejtësisë, fq. 32-33). Por, poeti i paralajmëron fuqishëm “ata që ndërtojnë diga / nëpër truallin e qenësisë” se “lumi i gjakut” prap mund të vërshojë “nëpër fushat e guximit/ e të përmbysë vdekjen dinake” (Lumi i shpresës, fq. 104). Ai e di se “shpirti i paepur” e mund “kryezotin e prapësive” dhe detet e lotëve i kapërcejmë me “fuqinë e frymëmarrjeve/ të ruajtura pastërt” (Shpirt i paepur, fq. 99-100). Prandaj, ndonëse i mërguar, i papërfillur sa duhet, apo i shtypur si çdo mërgimtar “në ishullin e vetmuar”, atje ku shpesh të “vi-dhet rinia e ëndrrave” apo “shtigjet e këngës mbyllen” (Dhembja e kohës së vdekur, fq. 31), poeti dëshmon se:
…“kapitullimin
për të gjallë
nuk e pranoj!”
(Luftë e humbur, fq.65).

Ky është boshti mbi të cilin ngrihet qëndresa. Shqiptari duhet të mbrojë çështjen e lirisë së tij me konseguencë, me fanatizëm, me qëndrueshmëri të patundur. Vetëm në këtë mënyrë ai do të jetë në gjendje të mposhtë përfundimisht Të ligën. Popujve që nuk e mbrojnë me fanatizëm të drejtën legjitime të tyre, historia u bëhet njerkë dhe i shkel përgjithmonë. Në fakt, ajo është treguar shekuj me radhë njerkë e pamëshirë për shqiptarin. Ne duhet të mbesim “fjalë e përtërirë” dhe “tërësi e ëndërrave për të nesërmen”- sinjalizon me të drejtë poeti, sepse “më i shejti diell/ është dielli që digjet në zemër!” (Shpirt i paepur, fq. 99-100).

Rrënjët e thella të mbijetesës

Kështu, pavarësisht nga prapësitë dinake që koha i shtroi nën këmbët e fatit tonë, da-shuria për dritë është e vulosur në shpirtin e paepur e të etur të shqiptarit. Kjo ndjenjë e fuqishme dhe e pashuar, është busolla përmes së cilës, një ditë, edhe të humburit do ta gjejnë rrugën e diellit. Dashuria ndaj dritës, agut të pashuar, lirisë, nuk është vetëm një ndjenjë. Ajo është lajtmotiv i veprës, është zgjim krijues, zgjim që përtërinë çdo gjë, madje edhe vetë qëndresën. Sepse dhembja që mbijetohet “duke e gëlltitur lotin e plasur, përpëlitjeve kur nuk del fjala” (Kasneci i zgjimit, fq. 101), është zgjim që thërret qëndresën “për të zgjuar kohën e fjetur/ mëngjeset të mos vriten në pabesi” (po aty). Me cuklat e shpresës, zogu i këngës e hap shtegun e guximit dhe fluturon qiellit të këngës, për të hapur vrimën e cicërimës së lirë:
…”duke mundur heshtjen e lidhur
lëmsh në fyt
nga vdekja e përpirë…”
(Zogu i këngës, fq. 102).

Kjo nuk është kënga e heshtjes. Është kënga e mbijetesës së vështirë, por të bukur. Ajo është kënga që ka përpirë vdekjen, të lidhur lëmsh në fyt, duke e mundur heshtjen.
Ky është feniksi shqiptar. Atëherë kur armiqtë presin të shkatërrohet, të përfundojë përgjithmonë, ai e përpin vdekjen dhe mbijeton. “Se gjallë na kishte mbajtur/ një fitil i pashuar kënge”- thotë poeti, sepse “damarëve të jetës së ndrydhur /orakujt mbollën ca vargje” (Mbijetesa, fq. 103). Pra, në djepin e bukur të këngës që mposht dhembjet, ngrihet kulla e qëndresës sonë. Kjo përkon me kulturën dhe mendimin historik të popullit shqiptar. Kënga dhe pushka kanë qenë kurdoherë të ndërlidhura në jetën e tij. Kënga e mbijetonte dhembjen, ndërsa pushka qe shndërruar në gjymtyrë.
Doemos, poeti ka të drejtë kur thotë se kështu u ngrit shkalla e parë e guximit. Guxi-min qytetar e ushqeu prore një këngë e vuajtur, e përndjekur, por kurrë e heshtur e lirisë. Me këngë jemi rritur, me këngë kemi mbijetuar. Me këngë e kemi ruajtur edhe gjuhën e shenjtë shqipe. Kënga e poetit është këngë e mbijetesës, këngë që nuk heshti as kur dhembjet apo furtunat e çmendura të dhunës e përgjakën (Zogu i këngës, fq. 102). Sepse ajo është këngë e etjes së madhe për liri, është gjuha e rrjedhës së na-tyrshme që flet “me njomësinë e ringjalljes së ngadalshme, por të sigurtë”, që krijon gjollin e vet edhe aty ku nuk rrjedh syri, përtej digave të liga të thatësisë, që të “ për-tërijë bimën/ e mbetur peng/ në shkretërirën e heshtjes!”(Gjuha e ujit, fq. 106-109).

Është etja jonë që rrjedhë me simbolikën e ujit dhe “flet me begatinë e kristaltë/ e të tejdukshme/ të Rrjedhës së pa fund”. Uji është vetë jeta, shpresa, dëshira, përtërirja, krijimi, “fjala kryesore në vijën transformuese të bukurisë”, është mbijetesa. Sepse:
…”Vetëtimat e ngjeshura nga etjet
janë dalldisjet e plasura të durimit
për freskinë që mungon

hapësirave të djegura!”…
(Ghuha e ujit, fq. 106-109).

Geni i mbijetesës është në gjakun tonë. Edhe përtej detit “gjymtyrë e mbajtur gjallë/ ende shqipton … mirëmbrëma shqip” dhe rrëfen “me thesarin e shpirtit/ origjinën e gjakut të vet”. Populli shqiptar nuk mund të shuhet. Ai i ngjanë vërtetë feniksit. Për poetin atdhetar, populli është “gjithçka e shenjtë që kemi”( Shpjegimi i një fjale, Prova e parë, fq. 75). Pavarësisht nga furtunat e liga të kohëve, ai diti ta ruaj tra-shëgiminë e pasur e të rrallë kulturore, identitetin dhe gjuhën, traditën dhe një mori thesaresh tjera të shpirtit e të mendimit. Është pikërisht kjo shtytja që poetin e bën të shpjegojë fjalën “popull”, përmes dymbëdhjetë provash, duke shfrytëzuar intenzivisht filozofinë e tij, për të sinjalizuar klasën politike që thirret në interesat vitale të tij apo që priret ta përfaqësojë, duke ua përkujtuar se:
…”Populli
i ngjanë fëmijës:

gëzohet me pak,
mashtrohet lehtë,
rrëzohet shpeshë
e ngrihet pyersëri,…

e kur durimi i shterron
nuk ndalet
pa e gërvishtur

fytyryen e prishur
të Kohës së Ligë!”...
(Shpjegimi i një fjale, Prova e dytë, fq. 76).

Duke i patur parasysh sprovat e shumta që i bëhen atij, poeti i shpjegon ato në formën e simbolikave krahasuese, brenda të cilave shtrohen shumëngjyrat e një kohe. I ba-llafaquar me sprova të shumta e të llojllojshme, shqiptaria i ngjanë hyjniut që duron e fal me devotshmëri, por kur nuk arrinë më të fal padrejtësinë, “qiell e dhe/ me një dorë i përpjek!” (Prova e pestë, fq. 79). Sepse populli është vetë kujtesa- thotë poeti. “Asgjë nuk harron/ edhe nëse hesht”. Andaj porositë: “Ruajuni mallkimit/ kur e shqi-pton/ me gjithë zemër!”( Prova e dhjetë, fq. 82).
Nuancat poetike shtresohen njëra pas tjetrës duke përdorur me sukses mjetet gjuhësore dhe stilistike. Populli i ngjanë tërmetit që zgjeron rrathët e pakënaqësisë “nëntokës së dhembjeve”, duke përgaditur në heshtje dridhjen e fuqishme që shembë mbretëritë; i ngjanë kulmit prej të cilit, ata që rrëzohen mbeten përgjithmonë të çalë; i ngjanë lisit që përballet me stuhitë, por i druhet sopatës që mbanë për bisht degën e tij; është si deti, nëpër të cilin “lundrojnë kusarët/ e s`i përmbyt/ derdhen lumejtë/ e i përpin/ lundrojnë peshkaqenët/ e nuk shihen/ mbarsen tufanet/ dhe sërish/ i zbraz në gji…”, të cilit mund t`i dalësh në çdo anë, por “s`i shihet bregu!” (Prova e tetë, fq. 77).
Rrënjët e mbijetesës janë pikërisht në gjirin e tij. Çdo përpjekje, çdo sakrificë e bijve dhe bijave të tij më të denjë, e shtresave të ndërgjegjshme, ndërlidhet me të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen e tij. “Populli është ëndërra e bukur e të nesërmes”- thotë poeti- “është gjaku i shenjtë i lirisë/ që nuk guxon të shkilet” (Prova e parafundit, fq. 83). Kush është ai që guxon të nëpërkëmbë të drejtat dhe interesat e tij, tingëllon më në fund zëri qortues dhe paralajmërues i poetit, që vuan, shkruan, e nuk flë, deri sa të gdhijë “Agu që nuk ngryset”; që i lufton të gjithë “orakujt e shëmtisë”; që interpreton çdo zbehtësi të kohës sonë; që fshikullon çdo padrejtësi; që pikëzon çdo njollë të zezë dhe i fshinë nga tryeza e ditëve, për hirë të së ardhmes së ndritur të kombit shqiptar.


Përmbyllje

Përmbyllja e udhëtimit brenda kohëve të baraspeshës së humbur, shtrihet në prehrin e një dashurie të pa fund, për kombin shqiptar, të ardhmen e tij, fjalën e bukur poetike, të vërtetën, lirinë dhe të mirën e brezave që do të vijnë. Poeti e ndien të lumtur veten, se të paktën, me penën e tij, e ka “mbrojtur të vërtetën”, duke mos e thyer kurrë besën e shenjtë të Atdheut, madje “as në ditët më të liga/ kur s`më përfillej fjala!” (Besë e pathyer, fq. 113/114). Përkundër të gjitha përpëlitjeve, poetin e gëzon fakti që do të jetë baltë e pluhur nën këmbët e brezave, që shqip do të flasin, ndërsa me kockën e tij, të gjetur në shesh, nipi i stërnipit do të gugasë “si një pëllumb i bardhë, ... duke thyer lëvozhgën/ e dashurisë së pafund” ( Dashuri e pafund, fq. 119).
Në qoftë se kohës i ka humbur baraspesha, ekuilibri, kualiteti, poeti ndjehet mjaft i qetë në brendinë e fjalëve të veta, sepse ka mbrojtur kurdoherë të vërtetën, drejtësinë, pastërtinë, lirinë, gjuhën dhe kulturën e popullit të vet. Ndonëse kjo është e mbushur përplot me dhembje, dinjiteti nuk ka humbur asnjë cent. Vargu i këtij libri mbetet dë-shmi e veçantë e kohës, një këndvështrim poashtu i veçantë i realitetit jetik të shqipta-rit, sikurse një pasuri e çmuar letrare dhe ideo-estetike.
E mbushur përplot me dhembje, me porosi e ndjenja, me figuracion të dendur që fillon nga metaforat e shumta e të goditura, deri te simboli, alegoria, personifikimi, sarkazmi dhe ironia, libri poetik “Baraspesha e humbur” i poetit Brahim Avdyli dëshmohet si pasurim i mëtutjeshëm i opusit krijues të poetit dhe i letërsisë shqipe.

Një vështrim i shkurtër librit Anekdota popullore dhe Satira autoriale, të autorit Mehmet Bislimi, botuar nga shtëpia botuese "Mëmëdheu" nye St. Gallen të Zvicrës

Oda Shqipare, jo vetëm që ka qenë vendi i vendimemarrjeve të mëdha të qështjes kombëtare, por ajo ka qenë edhe bartëse e krijimtarisë popullore që e ka ruajtur me fanatizëm nëpër shekuj, ajo edhe sotë e kësaj dite nëper disa treva të atdheut të shqipeve e ruanë dhe e kultivonë këtë pasuri me vlera shumë të qmuara etnologjike, të cilat për fat të keq edhe sotë e kësaj dite, nuk janë hulumtuar sa duhet dhe dokumentuar. Duke i pasur parasyshë ndryshimet e përgjithshme shoqërore, krijohet mundësia e rënjes në harresë të kësaj pasurie kombëtare. Mehmet Bislimi, poet e publicist nga Prekazi i Kosovës, njohës shumë i mirë i burimeve etnologjike, sidomos asajë të odës shqiptare, përmes librit; Anekdota popullore dhe satira autorial, na vjenë para lexuesit me një ibër shumë të qmuar per lëmin e etnosit tonë. Mesazhi i librit per veqë si pasuri etnologjike, është e vërteta që duhet të thuhet me guxim, siq thotë autori, pra në këtë rastë përmes satirës dhe anekdotës, vë në thumbë anët negative në shoqëri, shëmtitë e kohës, zventuesit e sajë, për të i shkëputur nga e keqja, apo siq e thotë autori:ta kujtonë që të mos e përsëritësh më (fq. 5, Ma lan besa!). Paraqitja e ngjarjeve, skenave në stilin e "meseleve" popullore, na jepë të kuptojmë se autori ka një kulturë të gjërë të njohjes së traditës, deri te dokumentimi me gjuhën e pendës, apo më mirë të themi; ai është rritur në odën e traditës kombëtare. Pra, meseletë herë të paraqitura edhe në humorë, herë herë në formën e kritikës, shprehë jo vetëm revoltën e brendshme të autorit, por është kjo më shumë se revotë personale, sepse është tradita e odës shqiptare, që nuk i duronë zventuesit e kohës, karakteret e ulta, ato gjithmonë i ka luftuar, thumbuar, në mënyrë që ato vese të largohen nga njeriu i ynë, Shfletimi i këtijë libri, a nuk është gjetje e vetvehtes, e atyre që në vehte elemente të karaktereve të ulta, që e dëmtojnë një rreth, një shoqëri a një kombë, pikërishtë këtu qëndronë madhështia e këtijë libri, sepse aty goditen fuqishëm elementet negative në shoqëri. Është filozofia popullore e shprehur nye libër, që e m bartësin e vlerave: i vë në lojë karakteret që dëshirojnë të "përirojnë gardhin me zgjedhye në qafë": shprehë neveri ndaj insistimeve të karaktereve të caktuara që synojnë të imponohen në fusha të caktuara ku nuk e kanë zanatin e vetë dhe m veprimet e veta, si thotë autori, që duke dashur të bëhen këngëtarë "të hallakasin mendësh". Dhe krejtë në fundë, shpresojmë që Mehmet Bislimi, edhe më tej ta pasurojë etnosin tonë me libra të kësaj gjinie letrare.

Gëzim Ajgeraj

Femi Bektashi “Stacioni i fundit”, MESHARI, Prishtinë, 2005

Metafora e fjalës së çiltër

Femi Bektashi “Stacioni i fundit”, MESHARI, Prishtinë, 2005

Gjat këtyre tre-katër vjetëve janë prezentuar me libra të tyre një numër mjaft i madh krijuesish në mërgim Femi Bektashi pas librit të parë " Jeta trime " dhe të dytit " Toka gjëmon ", sivjet lexuesit shqiptar iu prezentua me një libër tjetër me poezi "Stacioni i fundit".
Që në kontakt të parë me poezinë e këtij poeti vëren se vargu i tij të ngacmon, meqë autori niset nga objekti real, botën e brendshme poetike e përcepton pothuajse në mënyrë të hapur, reale, pa hezituar ta thotë troç të vërtetën. Në këtë mënyrë ai u bënë sfidë shqetësimeve të tij larg atdheut, duke çfaqur kështu një ligjërim poetik të çiltër, që pushton sa po ta lexosh. Autori nuk oshilon të bëjë eksperimente, por çdo gjë e nis nga vetja, bota që e rrethon, të cilën e ka përjetuar, qoftë në vendlindjen e tij, qoftë ne mërgim ku vepron.

Sfida e poetit

Si çdo akt i brendshëm shpirtëror intim, poezia e Femi Bektashi-t nuk shpreh vetëm një dëshirë për egzistencë për të rrëfyer pikëllimin apo mallin larg atdheut të subjektit lirik, por njëherësh ta ngrejë ëndrrën e tij nga një krijim magjik në zhgëndërr. Liria e të shprehurit është sugjestive, konvencionale, evolive. Herë-herë ligjërimi poetik del jashtë disa konvencave, por kjo vlen për arsye të shpërthimit emocional, pak a shumë parafrazik, por në fokus gjithmonë është njeriu ynë dhe rrugëtimi i tij.
Për shembull, ky motiv vërehet në ciklin e parë " libri i hapur", tek poezia " KU E KAM FOLENË". Ky cikël shquhet për artikulimin e fatit të individit dhe të kolektivitetit, tjetërfare as që mund të paramendohet frymëzimi poetik. Përveq këtij momenti, poezia e këtij cikli shquhet për faktin se shpreh mënyrën e ekzistencës, pikëllimit nëpër botë të njeriut tonë, që poeti e ndjen më për së afërmi, meqë edhe vetë gjendet në mërgim.
Duke mos iu larguar motiveve të këtij libri të konceptuar brenda pesë njësive ciklike, gjatë leximit mund të mbështesim mendimin se në të gjitha ciklet si në atë: “LIBRI I HAPUR” , " IA THASHË KËNGËS ", " MALLËNGJIMI ", " ËNDËRR E FSHEHUR " dhe " RRUGË E QIELL ", mund të thuhet se është poezi që përcepton fatin e individit, shqetësimet e tij, të ndryshuar nëpër faza të cilat nuk kanë prekur aq tepër njëra-tjetrën, sa vetë fakti se poeti i ka harmonizuar at: i ka bërë unike.
Është kaq i thellë në mendime, mbase metafora e fjalës së çiltër e bënë këtë poet të lexuar dhe ta shmangë lexuesin për një çast nga mallëngjimi. Atmosfera e fatit tonë është dhënë jo vetëm në aspektin bardh e zi, por i ngjyrosur, ku poeti inkuadron vargje që ngrejnë probleme të gjera, duke u nisur nga detajet, fotografia e atdheut, e gjer te shtresat më të thella shpirtërore. Përgjithësisht poezitë e këtij poeti kanë për subjekt njeriun e mërguar dhe ky libër vjen në kohën kur mërgimtarët tanë zihen nga mallëngjimi për atdheun e robëruar, kurse paraqitja e Bektashit me këtë libër është një sfidë, sepse libri përmban në të vlera të mirëfillta artistike.

Lirika e shqetësimeve

Dy ciklet e fundit " ËNDËRR E FSHEHUR " dhe " RRUGË E QIELL " mund të aktivizojnë reminishencat e poetit, i cili shpreson në shprehjen e tij, ligjërimet e tij poetike, duke menduar botën jo vetëm brenda kornizave të caktuara të ndjeshmërisë por poetët e tillë në kërkesat e tyre karakterizojnë subjektin lirik nga aspekti filozofiko-letrar, duke dhënë mesazhin sublim ndaj botës së trazuar, ç'është më karakteristike tek ky poet, u ikën implikimeve të shprehura ë herët në poezinë shqipe. Ky konstatim vjen pas një leximi që i bëhet sidomos ciklit " MALLËNGJIMI ", që ka një koincidencë me udhët, mërgimin: Në këtë natë të errët
Gjumi s ’më merr dot / Sytë më janë zvogëluar / Pse ti vajte larg /, e kjo është tragjike dhe njëkohsishtë për fat të keq shumë reale. Ku ka qetësim, ku ka mënyrë e të shprehurit më të çlirshëm dhe të hapët se sa ky ligjërim poetik. Nga fondi i këtij libri mundë të nxirret mesazhi sublim që sugjeron në vetëdijësim për mënyrën e të shkruarit, përgjegjësinë ndaj letërsisë, stilit, gjuhës. Prandaj " Stacioni i fundit " është ndër librat më të dalluar që janë botuar në redaksinë e botimeve "Orfeu". Vlerat letrare estetike mund të shpalosen vetëm pas një leximi të vemendëshëm dhe profesional, për çfarë lexuesit do të ndahen të kënaqur në këtë kohë të rëndë me strese e vuajtje të mëdha.

Revoltë e shprehur përmes humorit dhe satirës

(Engjell SHEHU: “E mbaj veten si për mbret”, poezi satirike, botoi Shtëpia Botuese: NTP "FLOMED", Prishtinë , 2005)

Gëzim AJGERAJ

Të pa kohët e kohës janë nën thumbin e satirës, humorit e deri nën sarkazmin e vargut të Engjell Shehut. Kjo kohë edhe jo aq e mirë, kur shikohet me syrin real, siç e sheh poeti është e mbushur me shqetësime, hipokrizi, servilizëm, hile, jo moral, karrierizëm, gënjeshtra e çka jo tjetër. Ajo sillet rreth e rrotull nesh, krijon shqetësime, probleme të cilat shpesë na e prishin edhe rehatinë shpirtërore. Poeti Shehu, duke ja arritur ti kalojë ato shqetësime, me mënyrën më perfide ja arrin ti luftojë ato dobësi përmes ironisë, humorit dhe satirës e deri në sarkazëm. Ai në mënyrë të fuqishme, përmes vargut satirik, vë në thumb të demaskimit këto dukuri që për fat të keq sorollaten hapësirave tona. A nuk janë servilët, pjesë e një realiteti? Për të cilët në vargun poetik thotë:

Për hiçgjë shkon e shitet
Si mastiq njerëzve u ngjitet
Servili, fq. 8

A nuk janë servilët ata që për interesa të ngushta personale, bëjnë koncesione edhe me interesat shoqërore e kombëtare. Dhe të gjitha këto karaktere të liga i gjejmë nën thumbin e përbuzjes dhe përqeshjes në vargun plotë satirë. Është guxim i Engjell Shehut, i cili përpos që i lufton e i thumbon, e tejkalon aktin e urrejtjes, duke kaluar në ironi përbuzëse e përqeshëse të këtyre karaktereve. Vënja në lojën e satirës, tregon se krijuesi jeton me kohën, e përcepton atë drejtë, e dallon dhe e lufton me përqeshje ligësinë. Ai shkon më tej duke i çveshur në mënyrë ironike këto karaktere ”nëpërmjet shtazëve”, siç e thotë redaktori Flori Bruqi, fq. 114, duke i goditur servilët, hileqarët, hipokritët, gënjeshtarët, karrieristët, spiunët e tradhtarët, mashtruesit, parlamentarët, nofkat virtuale etj. Të gjitha karaktere e ndërtojnë një kohë që poeti e quanë; ”Rrenë e plotë”.

LAKURIQËSIA E NJË KOHE

Përplot pabesi, na përcjellë koha nëpër të cilën rrapëllojmë dhe kjo kohë bëhet aq neveritëse kur dihet se sa e rëndësishme dhe sa mitike për ne është fjala besë. Atë si fjalë e gjejmë kudo tek ne, sa respektohet dhe sa mbahet ajo sot për sot e dijmë të gjithë.

Jo të gjithë s`vrapojnë kështu
Por ca njerëz që kanë kokën dru
S`e dinë mirë se ç`është besa
Thonë se e vërteta është me kthesa
Besa, fq.29

Vargu i Engjëll Shehut shpalosë edhe dashurinë, dëshirat e personalitetit të mërguar – emigrantin, jetën, familjen etj. Dhe e gjithë kjo shpalosje për rreth vetes, ka edhe shqetësime pa qofshin edhe ato direkte në adresë të poetit. Nofkat janë hijet më të pa fytyra që e shqetësojnë atë. Ato janë të maskuara, të fshehta, vijnë ditën e natën, trillojnë e shpifin, prishin disponim, sjellin hidhërim me vete, terrorizojnë si mos më zi. A nuk janë ato letra anonime, e-majle anonime me gjithfarë lloj nofkash të trilluara, telefonata anonime etj. Dhe të gjitha këto shqetësime në vargun e Shehut, quhen nofkë.


KRAHASIMI QË THUMBONË

Siç thamë më lartë, kopenë e të ligëve, autori e çveshë përmes karaktereve të shtazëve, duke i ç`maskuar ato nga velloja e ligësisë që i shoqëron brenda shpirtit, ai ua shpalosë ligësinë e tyre, forcën, dhe tërheqë vërejtjen për dëmin që ato i sjellin një shoqërie të tërë. Për ti luftuar ligësitë, është i nevojshëm një mobilizim i përgjithshëm në mënyrë që e liga të jetë sa më larg neve. Një varg thotë:

Më në funde ato egërsira
Që na sillnin shumë ligësira
S`linin gjë në fshat pa ngrënë
Dhe pse mbanim shumë qenë

Ndaj dhe ne u mobilizuam
Gjithë fshati u bashkuam
Mblodhëm qentë që të gjithë
Se rrugë tjetër me ta nuk kish

Derrat dhe ujqërit, fq.53.

Pra gjatë shfletimit të satirës së Engjell Shehut, krahasimin e karaktereve të përqundnuesëve të kësaj kohe, e gjejmë nëpërmjet karaktereve të shtazëve, përmes së cilës më së miri shpaloset afërsia e atyre karaktereve me botën shtazore. Dhe këtu krijuesi ia del më së miri, për ta thumbuar të ligën.

KOSOVA IME

Engjëll Shehu edhe pse jeton në Tiranë e Belgjikë, dashuria e tij për Kosovën bëhet varg. Është dashuria e atdheut që e ndjekë atë, atij atdheu të coptuar pa trojet etnike, pa Kosovën, plagën që rrjedhë gjak. Plagët e Kosovës i ndjenë nga afër, bëhen dhembje edhe e tij, është dhembja e vëllezërve të gjakut. Ajo është dhembje e pa ndashme e atdheut, e kombit që i takon.

Një popull bashkë ne jemi
Kemi emrin shqiptar të gjithë
Është ky emër që këtë komb
E mban të gjallë dhe na lidh
Kosova ime, fq.75

Brenda këtij cikli autori shpalosë akte edhe nga jeta e tij në dhe të huajë. E kaluara nën diktaturë, sigurisht se është hije e pa ndashme për çdo krijues që kaloi katrahurave t¨r sajë. Nuk ngelen anash as zhvillimet që ndodhën vitet e fundit edhe në Shqipëri, të cilat prodhuan ngjarje të bollshme, të mira e të liga për një pjesë të popullit tonë, e që sigurisht autorin e ngacmojnë që ato ti vë nën thumbin e satirës dhe humorit të tij në varg. Prapë satira; shtazët, kafshët, personazhet e vargut: Ujku dhe Cjapi, fq. 93, lepuri dhe qengji, fq. 95, ariu dhe njeriu, fq. 110, etj. Satirës së Shehut nuk i mungon përqeshja e pashallarëve.

Erdhi koha e pashallarëve
Maskarenjve dhe pazarëve
Kush më shumë e kush më pak
Po të gjithë kanë një zanat
Pashallarët, fq.98.

I gjithë vargu i shprehur në satirë, është një përjetim nga afër i cili na përcjellë e po na përcjell të gjithëve në këtë kohë. Ka ndodhur dhe po ndodhë një tronditje në mesin tonë dhe për rreth dhe brenda kësaj përzierje dhe kaosi, e liga ka fituar hapësirë të gjerë, ndaj dhe sjellë dhembje edhe mes njerëzve të mirë, shoqërisë së gjerë, e pa tjetër edhe kombit dhe shtetit. Të gjitha këto ligësi brenda hapësirave tona, janë halli i autorit se si ti luftojmë ato, se sa më shumë që i çveshim e i përqeshim, do të jenë më të ngushta hapësirat e përhapjes së tyre. Këto ligësi duhet të i largojmë njëherë e përgjithmonë nga ambienti i ynë, sepse vetëm atëherë do të jemi një shoqëri e shëndoshë. Këtu edhe thumbon vargu i Engjell Shehut, i cili me shumë guxim dhe vendosmëri, për mes vargut satirik, e thumbon kohën dhe ligësitë e sajë. Dhe e gjithë mbretëria e personazheve të Shehut, shembet brenda satirës së tij, që tani më kush më bukur se ai, din ti vargëzoj në varg lakuriqësitë e kohës që mbështjellon hapësirave tona.
Le të shpresojmë se Poeti Engjell Shehu, do të vazhdojë me satirën e tij dhe përherë do të jetë në vigjilencën e kohës.

NJË DOSJE NËN DIOPTRIN E PROZËS

Gëzim Ajgeraj

(Pas një leximi të librit: “Atentat brenda germës L”, Muharrem Blakaj)

NJË DOSJE NËN DIOPTRIN E PROZËS

Muharrem Blakaj “Atentat brenda germës L” , botoi SHKSH “Mëmëdheu”, Zvicër, 2007, shtyp: ADEA, Prishtinë

Duke lexuar romanet e shkrimtarit Muharrem Blakaj: “Misioni sekret”, “Thesaret e humbura” dhe së fundi “ Atentat brenda germës L”, hasim në ndjenjën e fuqishme dhe përkushtimin për ta paraqitur fatin dramatik të shqiptarit që kaloi nëpër dekadat e fundit të shekullit që e lamë pas.
Nga romani në roman, Ai po dëshmonë gjithnjë e më tepër mjeshtri e profesionalizëm në trajtimin dhe zbërthimin e ngjarjeve, që për kah aspekti psiko-filozofik herë herë janë edhe komplekse. Duket se Autori ka një përvojë shum të pasur me një stil të veçantë të të shkruarit, ai ia ka dalë me sukses të krijojë stilin e tijë i cili në të lexuar është tërheqës. Stil, i cili për mua është shumë tërheq duke pasur parasysh njohurit e krijuara, në veçanti atë të romanit, mundë të konstatojmë se vlerat e stilit dhe ngjarjet e trajtuara në këto romane, e në veçanti në këtë të fundit, kapërcejnë ato nacionale. Pra, dua të shtoj se ky libër edhe po të përkthehej edhe në gjuhë tjera, mendoj se sukseset do ti vinin pas. Ka shumë arsye për këtë konstatim: trajtimi i ngjarjeve në roman, gjuha e pasur leksikografike, ngjarjet e trajtuara në roman dhe paraqitja e tyre me një gjuhë të kulturuar letrare dhe shum arsye tjera, e bëjnë këtë roman dhe shkrimtarin Blakaj, një mjeshtër me një kulturë të veçantë të prezantimit në letërsi. Madhështia qëndron në faktin se ngjarjet e trajtuara edhe pse për kah natyre janë të çështjeve nacionale, në libër ato kalojnë në univesializëm. Pra, pikërisht këtu qëndronë edhe pika kulminante e mjeshtërisë së shkrimtarit Blakaj.

Nën performancën e artit letrarë

Një temë shumë kompleke, e formësuar dhe kapur nga një tjetër dimension, është filozofia e romanit “Atentat brenda germës L” të shkrimtarit Blakaj. Përveq temës shumë interesane qe mbërthen në vete ky roman, ai kapë bërthamen komplekse të prpaskenës së një atentati me të gjitha pregaditjet dhe zhvillimet deri në ekzekutimin e tijë. Gjithë kjo ngjarje e trajtuar në këte roman, është një pasqyrë e gjithë atyre prapaskenave që sigurimi serbë bashkë me kolaboratorët e tijë, i përpiloi, i pregaditi dhe i egzekutoi ato, në janar të vitit 1982 në Gjermani. Për ne është i njohur rënja e tre militantëve të lëvizjes sonë kombëtare, dhe dihet botërishtë se i vrau UDBA serbe. Por si u pregadit, si rrodhi dhe si ndodhi kjo në prapaskenë, ështe një ngjarje në vete. Pikërishtë kësaj pasqyre te ngjarjes, i përafrohet ngarja e trajtuar në roman, e cila na krijon një pasqyrë origjinale të këtyre zhvillimeve. E gjithe kjo, vjen falë mjeshtrisë krijuese të autorit, i cili me pjekuri të lartë, arrin të performoj me shumë origjinalitet zhvillimet në prapaskenën e këtije atentati.
Ky fakt e bën shum të rendësishëm librin dhe së dyti, jemi mësuar shpeshherë që ngjarjt nëpër libra ti prekim nga faqja më e përafert e ngjarjeve apo nga këndi më i ynë. Ndërsa këtu, autori falë imagjinatës na krijonë një optikë ku lexuesi ka qfarë të shpalosë.

Koha e ngjarjes dhe libri

Jan dy dekada e gjysmë nga koha e atentatit mbi tre martirët e kombit tonë dhe librit. Megjithatë edhe pse ajo paraqitet nga ana e atentatorëve (personazhe në roman), ngjarja është rujtur e freskët edhe në formën e trajtuar. Tani më shumqka dihet nga ajo kohë dhe duke e leuxar librin edhe pse nga një kënd tjetër, ai të kthen ne origjinaliteti ngjarjeve. Ketu mundë të themi se autori konsultuar materiale të ndryshme duke i shfrytëzuar ato në pasurimin njohurive rreth ngjarjeve. Pra ai në një formë qëndron afër ngjrjeve, falë edhe imagjinatës fantastike në trajtimin e një zhanri të tillë të të shkruarit. Dhe falë kësaj mjeshtrie imagjinative, ai na krijon një verzion imagjinativ të kapshëm dhe të akceptueshëm përballë ngjarjes në realitet. Dhe e gjithë dëshmi e paraqitur në roman, kuptohet në formën letrare, na bënë të kuptojmë se autori për objekt mbështetje ka dëshmi, arkiva dhe konsultime të gjëra me njerëzit e përafërt të tre dëshmorëve. Kjo për sa i përket pjsys përfundimtare të epilogut. Ndërsa për sa i perket dosjeve dhe bartësve t¨sajë, krijojmë përshtypjen se autori e vën në lëvizje imagjinatën e krijuarit, duke u mbështetur edhe në përvojën, kur dihet se edhe vetë autori ka vuajur burgje nga UDB-a serbe cila i vrau edhe të vëllanë në vitin 1986. Pra e gjith kjo përvojë bartet nëper kohë dhe so në këtë libër vie e kompletuar në mjeshtrin e artit letrrë.

Personazhet e romanit

Ata janë emrat e dosjes e cila në vete kapërthen Atentatin e UDB-ës serbe kundër tre udhëheqësve të lëvisjes tonë kombëtare; Jsufit, Bardhit e Kadriut. Emrat e vartësve të dosjes jepen të koduar, duke e ditur se ato gjithmonë kan për synim konspiracionin. Është fjala për grupin e personazheve te para. Ndërsa për sa i përket martirëve (citat i yni), edhe ata nuk jepen me emra, por me shifra të koduara. (Kur jemi këtu, japim edhe një plotësim). Autori duke i venë në plan tre personazhet e pikës së dosjes, përjashton pretedimet e përhapura më vonë, për kokat e katërta, të pesta e keshtu me radhë. Edhe një plotësim; kjo nuk do të thotë se UDB-a serbe i kurseu shqiptarët rreth kësaj treshe, përkundrazi, siq e dimë, ajo po të kishte mundësi, s'do të linte shqiptarë mbi dhe. Po kthehemi tek ngjarja. në planin e dytë jan personazhet që e ndihmonin zbatimin e planit apo edhe ata të rastit që shpeshë ndodhen përballë gjeneralit, Piratit, Studentit etj. E njejta situatë paraqitet edhe për rreth (tre martirëve-plotësim i ni), kur herë herë gjenden personazhe që nuk i takojnë planit të dosjes. Dhe duke i vënë në ballë këto personauhe të dy anëve të kundërta, autori arrinë të trajtojë ngjarje të cilat për ka natyra dominante në roman, paraqet të gjitha synimet dhe planet e UDB-ës serbe, në përndjekjen, burgosjen, vrasjen dhe shfarosjen e shqiptarëve. Dhe Atentati kundër tre udheheqëve të lëvizjes kombëtare është dëshmia më origjinale e kësaj. Ngjarja përmbyllet me epilogun brenda të cilit dali personazhe të reja, të cilët e përfundojnë atë, pasi që atentatorët (nje pjes e tyre tani më ishin larguar nga ngjarja për tu pozicionuar në pika tjera). Është pra një formë shum interesante e përfundimit të romanit, që për aspektin letrarë është formë e kapshme. Ngjarja përfundon aty ku edhe përfundon misioni i gjithe planit sekret, të UDB-ës serbe, kundër tre martirëve të kombit shqiptarë.

Tema e romanit

Burimi i ngjarjes siq dihet merret nga realiteti. E gjithë ajo ndertohet në baza të reales se qfarë ka ndodhur me tre udhëheqësit e lëvizjes sonë kombëtare. Edhe pse në roman nuk flasin ata, por për ta fletë pala e kundërt e cila e dominon temën e romanit. Pra, mbi këta tre udheheqës të lëvizjes kombëtare shqiptare, u krye atentat dhe kjo dihet nga kush. Por ne duam të ndalemi tek tema. Për mua, skema Aristoteliane jo gjithmonë drejtë mundë ti qendrojë kohes; kur thot; historia tregon atë që ka ndodhur, ndërsa letersia atë që do të ndodhë. Sotë romni hartohet në stile dhe forma te ndryshme. Pa u zgjatur shumë, romani Atentat brenda germës L, edhe pse per nga tematika, i takon një ngjarje historike, mënyra e trajtuar, gjuha dhe prizmi nga i cili është kapur tema, ka bazën e paster letrare. Në roman, nuk ka pretendime, nuk ka personazhe që dëshirojnë ti imponohn kohës dhe brezave. Ajo, është një e vertetë e ndodhur, e cila edhe pse nga një këndë tjetër i shikuar dhe i shkruar, per kulturën dhe letrat tona ka rëndësi të dyfishtë. Duke e shikuar temen e trajtuar, në pikpamje të pasterta letrare, romani Atntat brenda germës L, lirishtë munde të përkthehet dhe gjuhe të huaja, sepse po të shikohet një sy i huaj, është shum i kapshëm dhe interesant. Pra, duke mos u zgjatur shumë, por duke u kthër tek fillimi, autori ia del të realizoj aspektin psikofilozofik në roman. Sepse ai me ketë roman arrin që edhe lexuesin e huaj, ta bindë për të bëmat e liga të UDB-ës serbe kundër shqiptareve (shikuar gjithmonë nga kendi letrare). Kjo për fatin, se vet atentati kunder tre udhëheqësve të lëvizjes sonë kombëtare, ishte krim. dhe ky mision psikologjik, tek lexuesi është arritur. Po ashtu edhe filozofia e ndërtuar në roman sikur e ka një mision te tillë. Ndërsa duke u kthyer sërish tek tema, sikur vetë ngjarja e ndodhur ia jep edhe titullin e romanit.