Shkruar nga Sander GERA
Norën e Ded Gjo Lulit ,siç njihet në Malësinë e Madhe e kam njohur para njëzet vjetëve .Po kujtimet e saj _jetën e saj --unë i njoha ma mirë gjatë viteve 1957-1964 ,deri pak ditë para se të vdiste. Ajo ruente në zemër shumë kujtime ,sepse ato ishin jeta e saj e madhe , e kalueme mes heroizmash, krah pushkënve të kryengritësve të Malësis Madhe .Unë nuk kam luftue ma shumë se shoqet e mia,--më tha në dimnin e vitit 1963 -sepse pushka ime dëgjohej njilloj ajo sokoleshave të Hotit e të Grudës.Kështu ,pra, më caktuen komandante të grave të Traboinit jo pse qesh me trimënesha por pse ,,ashtu me ra shorti ,Kjo ishte një shfaqje e çlirtër thjeshtësie,Nora fliste ma shumë për të tjerët se sa për vete .Kishte të drejtë gratë e Hotit e të Grudëse me to të Kelmendit e të Kastratit ,qenë një ylber i shkëlqyeshëm në Malet e Mëdha,pikërisht në atë kohë kur pushka e shqiptarit kishte kishte vendosë me vetëmohim me i ra mu në zemër anmiqve shekullorë Për Norën e Hotit më kanë folë me nderimsa e sa veteranë e veterane të kësaj lufte.Më kanë folë për trimëneshëne paepun mendjemprehtëe të shkathtë më kanë folë për bukurinë shpirtnore e forcën e saj nxitëse e luftarake,më kanë folë për endjet e saja jo vetëm si kryengritëse tue e gjetë në çdo rrethanëtë vështira po heroike po edhe si zbuluese,karriere shëruese plagësh dhe arkëtare të atyne të hollave të grumbullueme në dobi të kryengritjes.
Unë i falmnderoj këta veteranë ,e sidomos veteranet ,që pasunuen ma tepër këto shënime të thjeshta ,tue më ndihmue me nxjerrë jetën e Norës, për mes së cilës do të dëshiroja të shihej jeta e grues Shqiptare ,lutëtare për liri e pavarësi.
Nora e kishte peng peng e më thonte sa her;"O bir breznia që po rritet duhet të njohë përpjekjet tona për liri. Ta njohë edhe Dedë Gjo Lulin ,se përmes tij do të njohë të gjithë trimat e maleve tona,që i treguen anmikut se sa e çmueshme asht liria e Shqiptarit ,truelli e kasollja jonë Le t"i dijë breznia e re këto ngjarje ,që të jetë gati kurdoherë, me pushkë për faqe ,me i dalë zot këtij vendi të zhuritun nga anmiqtë e shekujve,që mos të mundet ma përjetë asnjë anmik i ri me ju afrue atdheut të dashun"
Këtë amanet ,që me la pak para vdekjes.u përpoqa ta kryeja me atë pasion që ajo fatose ma ngjalli,në mënyrë që traditat luftarake të grave e të rejave shqiptare ,të mbesin të gjalla për të mos i harrue kurrë ,se ato ,kurdoherë treguen me pushkë në dorë se janë bija të denja të një populli trim e hero.
U LIND NJË VAJZË ,,,
Kolë Kurtit nuk i erdh mirë kur i thanë se i lindi vajz .E treta fëmijë i lindi në vitin 1880,atë here kur malësorët, e me ta edhe i jati u kthyen fitimtarë,mbasi kishin shpartallue Mark Milanin te Ura Rrzhanicës tue i tregue knjaz Nikollës së vendimet e Kongresit të Berlinit i prisnin me flakë të pushkës.
Po ç"të bante nana,Mala e gjorë? Fëmija e tretë lindi vajzë, edhe pa dëshirën e të shoqit
Kolë Kurti nuk kishte ndonjë pasuni sa me i thanë kush se ishte i mkambun.Me pak dynym tokë e një tufë të vogël bagëtish ai ushqente një pasuni tjetër;urtësin.Fjala e Kolë Kurtit të Pikalës peshonte shumë ndër Malet e Mëdha
Nora ,emni i së cilës ndoshta u vu në kujtim të Norës së Kelmendit , u rrit në atë djep që kishte përkundë para saj Marashin e Bocen"Por ky djep, tregonte Nora tue qeshë, përkundi jo vetëm një trup të njomë ,po edhe një nuse Hotit''
,,Unë leva në Pikalë të Grudës. Im atë nuk u gëzue edhe aq ,sepse në atë kohë bisedohej për huta e jo për furka...Por ma vonë ,im atë ma përgëzoi hutën faqe burrave të malësisë dhe qeshte me gjithë shpirrt,,
Fëminija e saj kaloi e trazueme,Shumë shpejt dëgjoi krismat e pushkëve.Turku ishte në votër Mali i zi në shpinë.
Kolë Kurti nuk kishte kohë të merrej me fëmijët e vet ,që tashma i ishin ba një tubë,plot nandë.Ai herë-herë gjindej në Traboin, herë në Kastrat e Shkodër, e deri edhe në Dugagjin, te miku e dashamiri Mehmet Shpendi.Fëmijët e dëshironin dashuninë e babës, se ai rrallëherë i përkëdhelte..
Shtëpia e tij ishte një ,,kuvend burrash,,dhe i ndoshte ,shpesh me pritë e me përcëjell miq nga të gjitha malet.
Në mendjen e vogëlushes dalëngadalë krijohej një andërr .Fjalën ,,liris,,ishte një jetë tjetër që kërkohej për Grudën --për gjithë Shqipninë.Ishte një jetë tjetër pa turq e malazez.E i dukej se i jati ,me atë trup të bashëm e të gjithë ,iqt që i vinin në vatër ,ishin kreshnikë të rrallë
Nora rritej tue marrë zemër nga ato biseda që zakonisht përfundonin në besëlidhje të forta E saherë i pushtonin zemrën dëshira të flakta;,donte me qenë edhe ajo një gisht për pushkën shqiptare.Shoqet që dëgjonin me vemendje,tue ia njohë atë natyrë të shkathtë ,ia besonin ato dëshira edhe ,madje e ngucnin me dashamirësi;
--Ti ,Nore Kolja, kot ke lindë çikë.Qebesa,do të kishte pasë Kolë Kurti sokol djali..
Po Nora ,që nuk i pëlqente kurrë këto ngacmime,edhe pse dashamirëse,përgjegjej;
--Edhe çika e ka gishtin për ngaskeqe.Ai që e përbuz këtë gisht.lum motra,gabon randë,se pasha këtë tokë!çika e sokoli nuk kanë tjetër ndryshim përveç xhublete e çakçirëve
Kështu ua mbyllte gojën të gjithëve
Në katund të Grudës kremtohej një fest..Dedë Gjo Luli ,me një mik shkodran,kishte shkue mysafir në shtërpi të Kolë KurtiSofra ishte plot e përplot.Krejt familja ishte çue në kambë veç si esi me nderue miqt.
Mbas bukë, burrat kishin dalë buzë Cemit me gjuejtë shenjin-do gurë të vendosin tej në shpatNora, që vështronte me andje të madhe burrat shejtarë e ndizej sa herë rrokullisej guri i vramë ,nuk mundi t'i shpëtonte synit të fatosit të Traboinit.Ai , me dashamirësi e afroi e pa folë asnjë fjalë,i lëshoi në dorë mauzerin e vet
Ishte çaste me të vërtetë të bukura.Burra e gra të veshun ma së miri,i lëshuen rrugë Norës, e cila , pa ju tutë syni,u afrue buzë lumit,e mbasi kundroi me sy një gur të vendosun mbi krep,pështeti mauzerin për faqe e guri ra rrokoll deri në Cem
Brohoria qe e papritun ,aq e madhe sa u trondit logu.Nora e hutueme për do çaste ,e kapiveten e tue u sjellë kah të pranishmit u thotë buzagaz
--Pushkës së Dedë Gjo Lulit nuk i ikë shenj pa u vra
Por Deda;
Të lumtë ,o Nore Kolja,e kurrë mos t'u dridhtë dora për të mirën e vendit e për të zezën e anmikut!
Kol Kurti ,çfarë ndoshta s'kishte ba ndonjëherë faqe burrave ,përqafon të bijën ,dhe qesh me gjithë shpirrt
Ajo ditë ,aty buzë Cemit, qe ditë e madhe për Norën Aq ma tepër ai shenj i vramë, kishte këputë edhe diçka tjetër për jetën e saj..
Miqtë për kokë,Dedë Gjo Luli me Kolë Kurtin ,kishin lidhë krushqi.Nora qe ndërmjetëse e një miqësie të pavdekshme që lidhi Pikalën e Grudës me Traboinin e Hotit
DASMA
Në atë kohë nuk dukej pregatitja e dasmës së një vajzë Zakoni mshehte para syve të saj bukurinë e kësaj dite të madhe .Asht e qartë martesa nuk ishte një bashkim zemrash po një lidhje e kombinueme nga fisi ,nga miku apo të hollat
Me Norën ndodhi ndryshe Zemra e vajzës ishte lidhë aq ngushtë me Kolë Dedë Gjo Lulin sa që nuk e mshehte dashuninë as ndër shoqe as edhe me vllazën e motra.Asnjë nuk e qortonte për këtë Ndoshta nuk qortonin Norën sepse tashma ajo,e rritun kishte krijue personalitetn e vet e sië motra e saj.Katrina ,"Nora ishte në shtëpi tonë djali i tretë i Kolë Kurtit.Ajo nuk pajtohej aspak me ne vajzat,sepse ne mshehnim andrrat që ruenim për të fejuemit tonë ju jeni budallaqe,thonshte kush msheh dashuninë të vërtetën e zemrës rren veten Vajza duhet të krenohetni ,ojeni qyqe,o po merrni qzqana Këto fjalë na vrisnin sa e sa herë,e na ja kthenimTi flet kështe Norë se t'asht bamendja kobure.Ajo qeshte ,por na thumbonte mirë koburja vret ma mirë, kur edhe zemra nuk ka frigë asgje .Ju keni frikë burrin e ardhshëm se nuk e njihni, e prandaj s'dini as çfarë do të merrni.Hapni sytë mirë se martesa nuk asht djep që lidh me ndriza dy foshnjë po asht vetë vazhdimi i jetës krah për krah me shokun e zemrës.të pushkës të gëzimit e të dhimbjes
Kjo s'ishte filozofi e mësueme ndër shkolla Nora e zgjuet dhe e vendosun ndër pikësynimet e veta këto shprehje i jepte të ngulta,siç ja diktonte zemra dhe realiteti.Ajo dënonte ato fejesa që ishin ba në bazë të zakonit.Ajo s'njihte kanun tjetër,përveç dashunisë për trimin e vet e,aq ma tepër sepse ai trim kishte cilësi që joshin dëshirat e saja ,derisa njihej si luftëtar i paepun për lirinë e vendit
Shumë ngjrje rrokilliseshin njana mbas tjetrës bashkë me andrrimet e vashës së re Hoti Gruda ishin përbetue mos me lëshue tokët e veta në gojë Malit të Zi Dedë Gjo Luli me lekët e vet mbanin pushkën të gatshme kah asqeri e kah cubat malazez prandaj Nora priste ditën e martesës me ankth në zemër priste krushqit priste kangën e një buçimë pushkësh.Po ku do ta çonte kjo kangë?
Kulla e Dedë Gjo Lulit ishte djegë e rennue Ai vetë me ,,dhandrrin,,ishte në mal ,,fermanli,, e rrallë e tek vinte të kasollja e ngrehun mbi gërmadhat e kullës ,Në Traboin.
Një natë i jati i kishte thirrë e kishte folë me te veçmas
Obijë të erdhi pra koha me shkue nuse në një konak të djegun,Kështu ka qenë fati yt
Si thue ti ?
Nora e kishte shikue të jatin me dyshim.Pa i ba fër syni ishte përgjegjë
Unë nuk i frigohem zjarrit Ded[ Gjo Lulit nuk i asht djegë shtëpia se ka ba ndonjë punë të paudhë .Me shkue në një strofull të djegun për të mirën e Hotit e të Grudës,për mue asht ëumturi ma e madhe Unë nuk pëlqej fat tjetër ,veç këtij.
Po bijë Po ka me të takue me heqë keq.Pse mi thue ,babë këto fjalë?Unë s'km kërkue me u ba zojë e randë.Këtë s'e don as ti as Dedë Gjo Luli.Unë e dij se do të martohem me një kaçak mali si i thonë turku,pot unë nuk do ta turpnoj këtë kaçak as ty ,babë Nora e Kolë Kurtit të Grudës shkon te dera e Dedë Gjo Lulit me livore në brez e me një torb në dorë me jetue e me luftue krep më krep
Kolë Kurti i mallëngjyem nga këto përgjegje të çiltëra e të vendosuna nuk e çoi ma gjatë Doli në dhomën tjetër, eu tha të vertëve
Brofni se do të martojmë Norën.Banju gati e mos të koritemi.le ta dijë gjithkush se Kolë Kurti marton një kreshnik e jo një çikë
Mbas pesë ditësh pa dëgjue pushkë përhajrimi,, e morën dy dasmoresha,si te ishte kjo një vejushë dhe të përcjelluna deri më një farë vendi nga kushrijtë, e çuen në Traboin
Askush s'e priti me kangë.E pra Dedë Gjo Luli nuk ishte në zi, madje po martonte të parin djalë! Në sofër të asaj kasolleje ishin pak burra .Armët e tyne të varuna në kunja të trinave të jepnin përshtypjen se aty ishte mbleshë nji kuvend lufte e jo nji sofër dasme.
Nora e heshtun në skajin e kasolles qysh ndër çastet e para të nusërisë,po kuptonte se shtëpia e Dedë Gjo Lulit nuk i këndonte asaj dasme vetëm sepse ishte në zi Shqipnia Bisedat e dasmorëve aq të ndezta e të shkathëta sillnin në atë sofër nja atmosferë luftarake e çdo përshëndetje dhe urim që bahej për çiftit të ri shoqnohej me urimin e tjetër të madh,,Për shpëtim të Hotit e të Grudës! Për liri të atdheut!,,
Nora shikonte e dëgjonte.Zemra e saj gufonte prej një gëzimi të përziem me mallëngjim Kishte të drejtë Nusja e Hotit qysh atë natë po kremtonte dasmën e vet ,si luftëtare e atdheut.
"PA MË PA KUSH PUTHËSHA GRYKËN E MAUZERIT"
Vjetët e martesës nuk qenë të zakonshme.Ajo pa sundimin e neveritshëm e të kalbun të sulltan Hamidit.Ajo zu me njohë lodrat e xhonturqve, që hidhnin gurin e fshehnin dorën, ndonse për një çast nga dritarja e kullës së porsarimbkambun, kishte shprazë pesë herë mauzerin për të kremtue shpalljen e Hyrietit.Kishte kujtue ,si shumë kush se po hapej një ditë e re për lirinë e Shqipnisë.
Nora shumë shpejt e njohu gënjeshtrën, dhe urrejtja mori hov të ri në zemrën e saj.Ajo ishte betue se ato pesë plumba që kishte djegë për atë kremtim,do të baheshin pesëmijë o ma tepër për të moçëm-- gënjeshtarëve të rinj .Kremtimin e lirisë së vërtetë ajo do ta bante ndër malet të Shqipnisë.
Enuk vonoi Kolë Deda,që e donte si grue e si shoqe ,i çmonte shumë cilësitë e saja.Por Nora megjithëse i gëzohej kësaj dashunie, e kishte zemrën keq kah nuk po i falte konakut të Dedës Gjo Lulit një fëmijë.Me gjithëse i vjehrri ja kishte thanë sa herë ,,ty të kam djalë mbi djalë,,ajo prapëseprapë e ndjente veten ndonjëherë të shqetësueme.
Tek e fundit ishte femën.Ja donte zemra frytin e dashunisë,ja lypte pushka vazhdimin e heroikës jo vetëm të familjes por të vetë trashigimisë,shqiptare me lindë e me rritë brezninë që do të çonte deri në fundë flakën e lirisë së plotë Andrrim?Jo ky s'ishte as andrrim ,as nuk ishte fantazi po Nora si edhe shumë shoqe të saja donin që fëmijët qysh në djep mos të thrrisnin vetëm ,,nanë e babë,,po edhe ,,atdhe dhe pushkëKjo nuk gjykonte asgja jashtë kësaj zemre e jashtë dëshirave të saja Nora donte fëmijë që t'i shtonte atdheut edhe një pushkë.
Nuse e thjeshtë pa asnjë stoli ,dallohej në Hot për këtë thjeshtësi të çuditshme.Me atë za të trashë, me tingujll të kandshëm ajo të bante për vete e sidomod kur mendimet e saja të guximshme derdheshin aq të rrjedhshme ,sa me shtz edhe Marash Ucin me u shprehë;
--Gratë tona o Dedë ,u mësuen me zakone të burrave.Nuk kanë faj ,sepse nuk kanë kohë me jetue si gra .Qebesa duhet të na gëzohet zemra!Nuk gja me të bukur se nana që lind kreshnikë,me qenë kreshnike vetë !
Këto fjalë kuptimplote të plakut të urtë të Brigjeve të Hotit ishin një përgjthësim i atij realiteti që po kalonte malësia, e në veçanti krahinat në kufi me Malin e Zi Nora jetonte në atë kohë tue blue mendimie lufte ,kështu nuk ronte vetëm kjo po shumica e grave dhe të rejave në Grudë e në Hotë .Ato ishin ftohë ,pothuejse krejt ,nga zakonet e rëndomta dhe të damshme që kishte Malësia.Zakonet e vjetra ,që ishin mjaft pagane,ishin kthye ndër zakonet të reja ,që nuk përfillnin,ndër rastet ma të shumta ,as praktikën fetare.Të ushtruemit e ritit fetar ishte zbe e kishte humbë në dallgët e luftës për lirin e Hotit e të Grudës.Kishat me muej qëndronin të zbrazëta,si në Hot ashtu edhe në Grudë .Priftënit nuk kishin ma fuqi me thirrë besimtarët sepse atyne u kishte dalë boja me intrigat e ngatërresat e diktueme prej Italisë në dobi të Malit të Zi .Vetë Dedë Gjo Luli i kishte shkrue argjipeshkvisë së Shkodrës,më 1904,për këto ndërhymje antikombëtare;,,janë padinat e shpifjet e njatyne që janë mbushë me napoljona të Malit të Zi që dëshiron me na përpi si kulshedra,,E Deda me të drejtë përfundonte se ishte ma mirë me ndejtë kishat mbyllun se sa me u ba çerdhe nga tërresash pikërisht në atë kohë për Atdheun kishte nevojë për pushkë e jo për dokrra e përçamje Një jetë e çuditshme përshkohej në atë krahinë ,ku mbi të gjitha zotnonte një qëllim:luftë Turqisë e luftë Mali të Zi këtij qëllimi përgatiteshin edhe fëmijët në djep
ndër djepa rrisin
nanat e Hotit djelmëninë ushtore
e idhninm n'anmikun nëpër gji ju qisin
Nusja rrinte shpesh pranë sofrës së miqve dhe biseda e saj përzihej me të burrave ,gjithnjë për punë të luftës ,që mendohej se nuk do të ishte e largët.
Po andrrimet e saja cilat ishin ?Sa që vajzë ,ajo nuk qendisi këputa tirtilie as zogj ndër postavae xhubleta,si punonin për pajën shumë çika të malësisë Kur shkoi nuse ajo u ba burrë Ishoqi endej poshtë e përpjetë ndër malësitë e Shkodrës e shtyhej edhe në Mirditë e deri në Kosovë.Nora e zavendësonte edhe ky zavendësim u ba kaq i natyrshëm ,sa që vetë malësarët, edhe ata me ndonjë para gjykim ,a nderonin dhe e dëgjonin ,në kambë të kolës Fjala e Norës peshonte si duhej dhe gjithkush,tue pa se postava e nuses ishte këllef për armën që mbante ,fitonte besim të plotë për atë stoli kreshnikësh:Nora kishte mbrritë me fitue zemrat e gjithkuj.
Ndonjëherë mërzitej tue pritë të shoqin të dalun ndër udhtime të largëta dhe të rrezikshme ,por kishte aq vullnet sa me zotnue mbi mallëngjimet, mbi vetminë e vuejtjet Gëzim i madh për te ishtekur i pastronte armët vjehrrit fatos Në përfytyrimin e saj ,ndoshta i dukej se po pastronte plagët e lirisë Madje ajo më thoshte sa herë
,,Kur pastroja armët e babë Dedë kisha ditë të madhe dhe pa më pa kush puthsha grykën e mauzerit
E s'ka kuptim tjetër ;kjo ishte dëshira e flaktë e asaj kohe jo vetëm për Norën po edhe për gratë e tjera të malësisë; me pa në armët e burrave mburojën e atdheut e nderin shqiptar
DJEPI
Viti 1910 Vorfinia kishte mbulue vendin Malësorët edhe ato pak fitime që kishin nxjerrë po i shpenzonin për armë.Vetë Dedë Gjo Luli kishte shitë çdo gja për të ble armë e fishekë Malësia po kalonte ditë të vështira Hyrietit i kishte dalë boja me kohë ndërsa Shefqet Turgut Pasha kërcëllinte dhamë e dyndte taborre.Nora nuk zente vend Herë në Grudë, herë ndër shtigjet e vështira të Kelmendit ,çonte fjalën e burrnisë ndër kulla të Kelmendit,çonte fjalën e burrnisë ndër kulla e kasolle ,pikërisht atje ku liria kërkonte lidhjen e pushkës me pushkë.Vorfnia i kishte lodhë malësorët në atë vit të pafrytshëm,por nusja e Traboinit ,para kësaj vorfnie qëndronte e patundun;ajo shkrep më shkrep ,kërkonte heroj e heroina kërkonte gishta për kamzën e pushkës së madhe të luftës e të çlirimit
Në Shkodër nuk ishte lehtë me ra.Malësorët i rrinin larg qytetit sepse Turguti mizor kishte ve dendosë që mos të mbeste kush pa u zhburrnue pa ju marrë armët Malësori, në qytet,ishte një ,,hije e zezë,, prandaj..duhejzhdukë me marifetet e xhibalit,apo të Divanit Harbi
Në këtë gjendje të vështirë, Nora u ngarkue me një detyrë të randësishme.Do të ulej në Shkodër me një porosi.Mbante në kurriz një djep.Dy gratë që e shoqnonin shkonin me kryeulët.Tue ra para kaushës turke te Dugajët e Reja,ndaluen në bujtinën e Pashko Gjo Vuksanit Mbasi Nora u shtrue në bisedë me të zonë e bujtinës ,ai nisi për në shtëpi të Luigj Gurakuqit të birin Ndrekën
Ndreka e kreu punën ma së miri Të nesërmen Nora me dy shoqet e veta e përcjellun tinëzisht nga ky djalosh ,doli nëpër qytet në pika të caktueme,ku gjet çdo gja gati.Mori ndihmat dhe u kthye buzë mbramjes në bujtinën e Pashkos..
Ato ndihma i lidhëm në djep,si të lidhnim një djalë dëshire.Ishim ngarkue me livore e plot ballna fishekësh pa njehë të hollat.Por ma randësi për mue kishte letra që më vinte prej shtëpis së Luigj Gurakuqit ,me ja çue babë Dedës .Se kush e dërgonte dhe se çfarë shkruente ajo letër, nuk e di.
Për këtë ngjarje Nora fliste me pasion.Nuk ishte lehtë me dalë nga bujtina.Ajo kishte ra kah ditë në sytë qeverisë dhe hafijet ,e gjurmonin Por unë i kisha mendue të gjitha Pikërisht aty përballëkaushës,doja me krye detyrën e ngarkueme.Në mëngjez heret ,del nga bujtina me djep në kurriz ,me të dy shoqet.Të trias kishin ulë rubat mbi sy e po vajtonin..
Izoti bujtinës ,,imallëngjyem,,pëkrah tyne përshëndetet me rojën e kaushës dhe jep m kuptue se grues me djep ,,i kishte vdekë fëmija dhe se po e çonin në Grizhe Roja nuk e çoi ma gjatë e nuk e nguci Të tria kaluen pa u hye ferrë në kambë
Këndej Brigjeve Të Hotit priste Dedë Gjo Luli me çetën e vet .Ishte i shqetësuem,dhe kur e pa e puthi në ballë
--Të lumtë,Norë !Nake krye një punë të madhe.
Letra që u dorëzoi Nora malësorëve ishte një za i fuqishëm për kryengritjen.Ruente një porosi me vlerë për malësorët,që kishin vendosë mos me i dorëyua armët e shqiptarit Turgut mizorit
TE FOJLETA E PËRROIT
Në Kushe të Hotit asht një ende një landë degëmadhe,që njihet me emnin Fojleta e përroit.Pranë kësaj fojlete në vitin 1910 u mblodh një kuvend,që ka randësi për lidhjen e një bese Asokohe logjet ku duhej të mblidheshin kuvendet ishin të caktueme Por Dedl Gjo Luli në marrëveshtje me Marash Ucin e ndonjë shok tjetër,vendosën ta banin mbledhjen te Fojleta e Përroit në Kushe të Hotit,e jo te kisha e Brigjës.Ky vend që nuk kishte Traditë për kuvende burrash ,nuk mund të binte në sy të hafijeve të Bedri pashës, që kishin vërshue në të katër anët e malësisë
Mbledhja u ba mbramjes nën dritë të hanës,Në gjysëm rrethi ishin rrështue burra të armatosun, të ardhun nga Hoti e gruda,nga Kastrati e Triepshi ,nga Kelmendi e ndonjë edhe nga Dugagjini .Dedë Gjo Luli kishte marrë fjalën:
Shokë e miq ,siç e dini ,na shkuem te Bedri Pasha .Ai nuk na vuni vesh :xhelep dhe asqerë do të na merren prapë .Bile, ai m'u kërcnue e u shty deri aty , sa me më qitë përpara ndërmjetësinë e ardjipeshkvit,a thue se unë e shokët e mi e kishim pranue këtë ndërmjetësi.Ju e dini të gjithë ,se kokrra-kokrra e kemi peshue fjalën e monsinjor Serreqit ,Jo për këtë besë! unë nuk e uli veten aq poshtë ,të pranoj me dorëzue armët e shqiptarit , siç na këshillon argjpeshkëvi. Ai na porosit me ndejë artë e mos me qindrue përpara qeverisë e asht njëlloj si me na thanë: --O burra të maleve ,kapni furkat ,se qeveria kështu ju don e ju përkrah , e bash në këtë kohë ,kur edhe gratë tona po i lanë furkat me rrokë pushkën për t'i dalë zot atdheut ! E si thoni ju burra ? Azhburrnohemi e mos t'i themi ma vetes bij të Kastriotit ?
Njëzani qe buçitja:
-Kurrë për jetë ,nuk zhburrnohemi !
-Atëhere ,pra, --vazhdoi Dedë Gjo Luli
-Shqipni don një besë prej nesh
Deda ,që e kishte ndezë kuvendin aq fort, pret rend e rend pyetjet .
-E si do të na shkojë puna o Dedë Gjo Luli ?
-Pyetni veten ,Unë nuk besoj se dëshiron kush të zhburrnohemi me daulle .Në qoftë se lypet flije,qebesa Shqipninë do ta shpëtojmë!
Po a i kemi gjitha kasollet e kullat e maleve mbas vetes ?
Shtëpitë , të gjitha bashkë bajnë shumë kulme.Por Shqipnia ka vetëm një kulm
Malësorët nuk i patëm përgjegjë me të shpejtë Marash Uci i qenka sjellë
druej sherrin kësaj pune,o Dedë ! Nuk asht lehtë me u kapë me sulltanin , edhe në qoftë se të tana kulmet bahen një Na edhe knjaz Nikollën e kemi përbri me hile..
O Masho ,ja pat kthy Deda, i urtë je e mend ke por ai që ka gisht ka edhe urtësi e mend Një gisht i shqiptarit asht ma i fortë se një taborr i turkut .Kjo u tregue edhe në Kosovë e në Qafë të Agrit.
Kuvendi mori rrjedhë tjetër .Një lidhje e çuditshme, që nuk mbahej mend ndër ato krahina u krye te Fojleta e Përroit .Të gjitha armët u kryqëzuen e të gjitha duert njana mbi tjetrën ndejën aq shtrëngueshëm me të thanë mendja se po lidhej shkambi me shkamb. Ishte besa shqiptarve mos me i ra turkut në dorë po me i sjellë pushkën mu në zemër Kjo ndodhte përpara se me shpëthye kryengrtja.Nora tregonte:
Unë e tringa nuk ishim larg Detyra jonë ishte shumë e randësishme Silleshim si hije tue shikue shtigjet, mos të mbahej i fshehtë deri m'atë ditë që armët e besëtarëve do të shprazeshin për lirinë e atdheut.Ajo natë do të caktonte për të caktonte edhe rrugën e grave të Hotit e të Grudës për në luftë Besëlidhja e burrave do të vlerësonte edhe forcën e grues malësore,,
Gëzim ma i madh i kësaj grueje fatose që kur në traboin po atë natë i vjehrri i kishte thanë:
O Norë edhe ju gratë nuk do të ndaheni prej burrave në luftë Gratë e Hotit e të Grudës do ta tregojnë veten sa janë fisnike e trimnesha.
NË TOKËN E HUEJ
Dedë Gjo Luli me 11 shtëpi kishte dalë tej kufinit .E ndoqën po aq edhe nga Gruda edhe nga Dugagjini të primun prej Mehmet Shpendit të Shalës. Në atë kohë qeveria e Malit të Zi u dërgonte Fuqive të Mëdha qarkoren për t'i njoftue se si kishin shkue në sofrë mbi 800 familje shqiptare me rreth 3000 vetë dhe nuk dinte si em i ushqye..
Kjo ishte mikpritja e krajlit Ai mbasi u përpoq të bante për vete Dedl Gjo Lulin, në mbledhjen e hapët të Vrellës e nuk ja doli as në drekën që shtroi për te , i yemruem keqas, tue thye pa turp miqësinë e premtuemë e treti me gjithë familje në Nikshiq për ta lanë atje zi e ma zi për disa muej
kur pritej ndihma e krajl Nikollës nga kryengritësit, ushtritë turke po digjnin e piqnin Hot e Grudë ,Shkrel e Kastrat .Ndonse ishin të tretun, krajli tue përdorë gjithfarë dredhish kërkonte me ba për vete malësorët që t'i kishte ushtarë për nji luftë të ardhme kundër Turqisë por nuk ja doli Dedë Gjo Luli me Nish Gjelosh Lulin kthyen mbrapa çdo kërkesë të krajlit e banë si banë ,dërguen Borën që të takohej me patriotët shqiptarë që gjindeshin në Podgoricë
Nora me njëmijë mindime,ja doli me shkue fshehtas atje Në Podgoricë u takue me Nush Koçin i cili i bani rrugë me u lidhë me patriotë shqiptarë anëtarë të Komitetit të Podgoricës Aty ne u foli në emën të Dedës
Patriotët ndërmjetësuen pranë qeverisë për lirimin e dedës i cili u lirue me gjith familje por ishte aq i vëzhguem ,sa që nuk bante asnjë hap pa i shkue në veshë krajl Nikollës
Ditët kalonin e Podgorica bahej gjithnjë shesh pregatitjesh për kryengritjen Nora kujtonte një takim të atyre ditëve të vështira;,,Në një ahur u mbloshën disa krenë kryengritës, me ta edhe Luigj Gurakuqi ,Hil Mosi e Risto Siliqi .Luigj Gurakuqi gju për gju me Dedën ,kishte folë aq bukur, sa me i lanë të gjithë pa mend Ai kishte thanë krenëve
--Kombet e mëdha nuk do të vonojnë me e njohë lirinë e Shqipnisë
--O luigj e kanë vakt kombe e mëdha me u çue zanin për ne , në qoftë se gryka e hutës sonë nuk flet kurnjë fjalë ?--ja kishte kthye Deda Luigj Gurakuqi pat qeshë:
--Bash pse flet huta e shqiptarit, ata nuk mund ta bajnë veshin shurdh,,
Kjo hutë nuk vonoi e u dëgjue botnisht, mbas pak ditësh me 24 mars 1911.
Nora tregonte:,,Pak ditë mbasi u ndez kryengritja krajl Nikolla i çoi fjalë Dedl Gjo Lulit dhe i tha :
--Pse nuk më dëgjove mue ?Gryka e pushkës sate asht e ngushtë o Dedl gjo Luli e vetëm me Cernagorënpërbri të bahet grykë topi
Deda që e dinte mirë se ku vriste ajo fjalë,ja pat
--Gryka e pushkës sime asht e ngushtl por gryka e maleve tona që ti i njeh aq mirë ..e zmadhojnëma shumë se topat e tu
Eprapë krajl Nikolla :
--Malësorët e tu janë nji grumbull eshtnash kundruell taboreve të sulltanit,,
E Dedë Gjo Luli
--Shqiptari nuk ka shikue kurrë sa duer ka anmiku Ai i ka shikue vetën zemrën E zemrës së tij mundet me i ra edhe një hotjan,,
Evropa u çudit për silmin që i bahej Turqisë nga 12 kreshnikë shqiptarë me 7 pushkë të vjetra mbërrinë me futë në dorë 33 mauzere turkut për t'i shumëzue me mija grykat e gjatë ngadhnjimeve të lavdishme.
NË ZJARR TË LUFTËS
Sa shpërtheu kryengritja,çetës së vogël prej 12 vetësh ju shtue edhe një mori luftëtarësh Marlësorët tuba-tuba u lëshuen me i pre rrugën Tahir Mujit që vinte prej Tuzit, e me kordumat e kaushave të Grudës donte me i ra Traboinit U ndeshën në një kodrinë të zhveshun,Ishte e para herë ndoshta mbas sa motesh që shpërthente një përleshje e tillë fytafyt e bajnetë më bajonetë .Trimat malësorë fituen .Ju shtue hryengritjes edhe 30 armë.
Nora që po vinte nga një udhëtim e largët me katër shqoe te veta ,nuk e dëgjonte përharimin e armëve të reja që po ua dorëzonin luftëtarëve malësorë Kishte kujdese të tjera ,,,Kolë Marash Vata me disa hotjanë kishin ra si burrat në këtë përpjekje Faqja e parë e librit të kryengritjes së Malësisë së Madhe ishte shkrue me gjak
Tue i bartë këta dëshmorë për t'i çue në varreza të traboinit,Nora u thoshte shoqeve
--Duhet ta shtërgojmë veten, o motra Sot asht ditë vaji për ne po mos të na shohë kush pikë loti ndër sy se koritemi për së gjalli.
Lufta e trimave ishte marrë vesh gjithkah
Të nessërmen ,në të zbardhun të dritës kishin ardhë me u përshëndetë me dëshmorët nji mori burrash ,gra e fëmija ,kush me armë kush me spata e kmesa. Nji heshtje e çuditshmee asnjë sy i përlotun.Gratë kishin ulë rubat deri mbi sy e ndrydhnin dënesëtqë të mos t'u dëgjonte asnjë ankim Por Lulash Zeka që kishte ndie kobin e dy bijve dhe të vëllait ,sa vjen në kodër ,bërtet
Nuk po më dhimben dy djemtë,por po kam keq se më paska mbetë Frani!
Nora ndër ato çaste po lidhte palë-palë rubën e zezë rheth ballit në shenjë zije për kushrinin e Zef Lan Ulën e tue marrë shkas nga kjo britëm ua hedh fjalën të gjithëve
--Këta dëshmorë e paçin të lehtë dheun e Traboinit! Nuk i ka hije kurrkuj me qa e me gërthitë, se pasha natën e vorrit ,në vdekshim edhe na si këta nuk ka çfarë lypë ma mirë shqiptari në kët dhe!
Ligjërimi i Norës zemra e të gjithëve .
Përshëndetja e mrame ,pa britmë e gjamë e mbajtun te vorret nga Nikë Gjelosh Luli ,plotësoi një betim të heshtun që dëshmorët e ramë mos të qaheshin por të nderoheshin
--...sot s'e kemi rrisk me u kënaqë me ta në vig te konakut,sepse na duhet me ja falë shpejt dheut të zi Pushka e tyne do të ndihet prap e kushedi kujt tjetër do t'i bijë për hise me dhanë jetë për Shqipni.A m'dëgjoni burra ?Lufta nuk na len me u ankue e me vajtue lufta nuk lypë ngurrim para të ramësh Gratë që ja falën burrat Shqipnisë e të tjera që do t'ja falin të çojnë rubat mbi krye etë shtërngojnë armët si u ka hije bijave të malësisë
Gratë e Traboinit përreth Norës e ndjenin veten të fortë me këtë sokolesh Kushedi ndoshta nga ky çast ajo tue pri në atë karvan zije u pagëzue komandante e grave të Hotit!Sepse ndër lufta e ardhme ajo u njoh si e këtillë.
TE PEQINAT E RAPSHËS
Kryengritja erdh tue marrë zjarr gjithnjë e ma tepër Dedë Gjo Luli që sapo kishte kthye nga Mali i Zi tue pru një sasi armësh të mbledhuna me një mijë mundime menjiher cakton shtigjet ku do të merrte hov lufta
Nora krahas kësaj përpjekjej të shpejtë për sulmet e ardhme tue shikue me mprehtësinë që e dallonte kurdoherë në çaste të vështira ,len luftëtarët e merr rrugën për një gjëllim të naltë
Gratë e traboinit me fëmijë ishin të ikur në triepsh Por nuset e vajzat, pleq e të mbetun kishin zanë vend te peqinat e përroit të Rapshës Nora u gjet pranë tyne me fjalën e ambël burrnore me zjarrin e kryengritjes Nuset e çikat e pritën me dashuni Ajo tregonte për fuqinë e armëve të burrave dhe etënve të tyne dhe mbushte krahanorët e hotjaneve me një krenari të pashoqe.
Por o motra sot na po luftojmë me turk, siç luftuem me malazez Ushtria e turkut po dyndet ndër të katër anët .Na e dimë si do të zharritet Hoti e Gruda por trimat tonë që kanë rrokë pushkët m e fitue lirinë e me mbrojtë nderintonë i kanë marrë në sy të gjitha zezonat që mund të rrjedhin
Nuset e çikat e dëgjonin me zemrën çeu peshë vëllazën ,baballar e shokët që po luftojn?Ata kanë nevojë edhe për fjalën tonë e mos qoftë thanë! ndoshta edhe për dorën tonë me ua mbyllë sytë
Se trimat kështu e kanë
Ishin çaste mallëngjimi.Disa gra e çika tinëzisht fshinin lotët e..mes këtij loti përpiqeshin me buzëqeshë,që njana tjetrës mos t'ja hetonte dhimbjen e mallëngjimin Por Norës syshqiponjë nuk i ikte as ky shqetësim
--Na jemi hotjane Traboini na mbledh në prehën të vet e na ushqen krahnorin me zjarr.Cila prej jush don ta ftofë këtë flagë o motra?Nderi ynë asht nderi i burrave tanë i armëve të tyne Nderi ynë asht nderi i Shqipnisë.Unë thom ç'na lypset të gjallë pa burra e etën tanë që ndoshta në çaste ngadhnjimi apo në çaste të fundit lypin një sy e një fjalë për nxitje e ngushllim?Si një breshni e papritun zhgjetuen pyetjet ndër të katër anët
--E si të bajmë?
--Çka na thue ,Nora Kolja?
--Si me punue ?
Nora e gatshme përgjegjet flakë për flakë
--Në kambë të gjitha! Në torbat tona të jenë ballnat e fishekëve .Në zemrat tona të jetë flaka kryengritjes e në duert tona )po të jemi të zjat me ja marrë anmikut) të shkrehet pushka krah burrave e vëllazënve Edhe pushka e shqiptares din me egjetë shumë mirë zemrën e anmikut
Kaq e pat Nora kishte fitue Gratë e vajzat që kishin mbetë shmag lufte,atë nxitje donin Shumë prej tyne që e mbanin për zemër një dëshirë të tillë nuk pritën ma por brofën e si u banë gati i thanë Norës
--Na prij motër Nora! Fjala jote nuk bie në tokë ,po në zemrat tona Na ço te lufta.
Vargu i grave dhe i vajzave tue ecë njana mbas tjetrës po linte shtigjet e ngushta të Rapshës e po i ngjitej Bukoviçit.Ishte një bukuri e rrallë! Ato çonin ballin nalt si të donin me përshëndetë një përshëndetje madhështor që zgjonte malet e lashta për një qpope të re.Nora në krye të karvanit,e buzëqeshun,dukej një komendante e shkathët në ballin e së cilës ndriste bukuri e grues shqiptare.
DEÇIQ
6 prill 1911 Epopea ma e madhe e kryengritësve flamuri kombëtar u naltue majë të Deçqit!
Nora e kujtonte këtë ditë me adhuri
,,Lum zemra e atij luftari që mbërriniti me e zhprazë pushkën në Deçiq! Para kësaj lufte ,kujdesin e madh e kishin te kalaja e Shipshanikut Po si të merrej ajo fortesë e rreptë?Na nuk kishim armë sa duhej Fatosi prej Grudet Nik Pretashë Leci qiti cekën me u flijue veç si t'ua mbyllte grykën e topave të turkut Tue qu ngjitë kalasë fill i vetëm nën breshën të plumbave ,ishte kapë deri te muret e marrë me hy për dere të kalasë kishte ra nën nja batare i vdekun Kjo vepër e rrallë e këtij kreshniku na dha zemër për sulmin e Deçiqit.,,
Nora ruente shumë episode për Deçiqin Një ngjarje e që aq bukur e me mallëgjimrrëfehej prej saj më shtyni ma tepër të përshkrueja ngrehjen e flamurit kombëtar..
Dedë Gjo Luli me trimat e vet kishte vendosë që majë Deçiqit të rrëxohej flamuri me yll e hanë i Turqisë,për t'u naltue flamuri i Skënderbeut. Nuk e ndjeninlodhjen e urinë.Bashkë me Tringën e Smajl Martinit ,gjurmonim herë mbas here udhët e shtigjet ,mos ishin zanun nga anmiqët e atdheut Një ditë ndërsa po zbrisnim shtegut të një lugine,hetuem një malësor tek rendte,i ndjekun mbrapa nga një vogëlush.
I dolën para malësorit
-Mirë ndesha!-na tha ai --Turqit po djegin e po pjekin Pleq e e plaka po digjet ndër kulla Fëmijë po theren me bajoneta Ky vogëlush rrizikzi ka shpëtue kot ka ardhë me kërkua ndihmën e Ded Gjo Lulit.
Malësori nuk zgjati .La fëmijën e u dha kambëve vrik e vrik unë e Tringa shikuem shoqja shoqen e nuk dinim çfarë me folë
--Si e ke emnin ,more bir?
-Mican .Po më thrrasin Mic
--E gëzofsh! Nga vjen ?
-Nga Gruda .Im atë u vra. Nana u hodhë me nxjerrë babën po një turk e vrau. I dola mbrapa turkut e i rashë me kmesë po ai ashtu i përgjakun më ndoqi. Unë hyna në zabel e ngava deri këtu të më ndihmojë Dedë Gjo Luli me marrë gjakun e prindërve të mi
Na heshtëm. U çuditëm ma tepër kur pamë se Mici të vogël nuk i bante fër syni i zi .Edhe kaçurrelat që i kishte ra mbi ballë na tregonin se ishin një stoli e bukur në atë kokë,që dukej se ndrynte shum mend
E përkëdhelëm e me te bashkë u kthyem te luftëtarët Të gjithë u pikëlluen kur morën vesh se çfarë po banin turqit mizorë
Kaluen ditë
Mici i vogël e dashun me të gjithë ,ishte ma i zhdërvjellti në çetë Herë merrte malin për të gjetë burime uji ,herë ngarkohej me ibogra ahu për gjellë herë pastronte armët e luftëtarëve e herë zhdukej tue kërkue Kur kthehej ishte hundë e buzë Nuk duronte asnjë pyetje Ja kishim xanë këtë ves e nuk e trazonin Ai herë-herë shirente
--Me shkoi huq
Me këtë shfrim na kuptonim mirë se Mici i vogël kishte shkue dika për të krye ndonji punë që nuk kishte mundë ta çonte deri në fund.
Luftëtarët e këshillonin që mos të bante marrëzina sepse merrte veten në qafë.Por Mici me ata sy xhixhillues plot zgjuetësi zbrapste të gjitha dyshimet e malësorve.
Animirë një ditë kur pranvera e kishte mbushë malin me blerim Mici i vogël e tha Dedë Gjo Lulit ;
--Babë Deda kur doni me ma dhanë edhe mue një pushkë e një flamur ?
Deda qeshi ;
--Po ti a nuk sheh sa na kemi pak pushkë?
Mandej pushka asht ma e gjatë se ti Ajo të vjen zharg për tokëor Mic !Flamurin po .Një flamur ta jep Nora
Po shkonin drejt Deçiqit Tue luftue ju afruem malit dhe lufta mori hov ma tl rreptë.Me Tringën kishim zanë vend mbas një shkrepi e pushka jonë përzihej me të burrave .Më shkoi mendja te Mici i vogël e zemra m'u dridh,ku ishte ai ndër këto çaste kreshnike ,kur shqiptarët po dërmonin bishat e Anadollit?Por nuk mendova shumë Mbas një shkambi kundruell nesh u çuem dy gryka pushke që dukeshin si dy garpinj të zez në atë vend krepash e çufrrash Sa çel e mbyll sytë e shkrehën katër pushkë,dy tonat e dy të atyne
--Heu --qeshi Tringa me të madhe --se çma derdhen tasin e shllinës!
--Jepi moj motër,--i thashë --se s'kemi kohë me tallë grykat e idhëta që na e kanë vu synin
--Na marrshin të keqen !-foli prap Tringa e me një idhnim të fortë e shkrehu përsëri mauzerin mbi anmiq
Armët tona tashti po kërkonin me gjuejtë ma me shqenj Njana prej grykave,që mbahej nga duert e një zdapi, u hodh e mbet e kacavarun për shkamb,
Tjetrin grykë e pamë edhe për do kohë tue vjellë flakën.Edhe ajo mbasi dogj disa fishekë,ra në paq, se pushka ime ja kishte gjetë tamthin Por mue më ishte mpi kamba .Gjarpni i zi e kishte gjetë vendin ku me më kafshue isha plagosë .Mbasë do kohe kur Tringa ma lidhi plagën pashë se babë Deda po përcillte një çetë luftëtarësh të primun nga Dok Preçi
Doku mbante flamurin në dorë Po i ngjiteshin termales së Deçiqit nën breshërit plumbash Edhe unë u çova në kambë Eca Deçiqit po vlonte Nga një anë tjetër e termales Nish Gjelosh Luli me të birin Lucin Pjetër Zef Smajli e dy shokë tjerë po i kapeshin kalasë Luftëtsrët trima me fletë i shkonin mbrapa plot brohori flamurit kombëtar.Por ra Dok Preçi flamurtari e flamurtari u rrok nga burra të tjerë deri që binin nën breshën plumbash Ai flamur i lamë me gjak u kap te e mbramja llogore e turkut por dora e Prel Gjekës që ra nën-hije të tij e lëshoi me të shpejtë ndër krahët e fuqishëm të Pjetër Zef Smajlit Zefi desh ta ngrente por u plagos randë ndërsa i shkathti e trimi syzjarr Nikë Gjelosh Luli tue shkye nga shtiza flamurin e Turqisë naltoi flamurin kombëtar i cili valviti mbas ca shekujsh në qiell shqiptar
Ndërsa unë po kapesha tue shkjepue në kurriz të Deçiqit për të gëzue fitoren e shkëlqyeshme dëgjova Tringën e cila kishte hypë mbi një shkrep e më thirrte
--Norë norë shpejto kah unë!
Me zor munda me shkue te Tringa Tenjeni shatorr shtrihej nji asqer i vramë Pranë tij Mici i vogël i therun me bajonetë Dora tashma e ngrime shtërgonte rrypin e nji arme Ajo heshtje pikëlluese na fliste ma mirë për veprën e këtij vogëlushi fatos
E morëm ndër krahë Dielli që në mëgjez heret ishte mshehë mbas reve shpërtheu dritën mbi majën e Bratiles.Brohoritja e malësor[ve ushtonte skaj më skaj atje nalt ndërsa flamuri kuq e zi valviste mbi shtizën e gjatë Krizmat e pushkëve të lirisë e përshëndesnin asgjamangut
Çuem para duersh vogëlushin e ju falem asaj rreze që shkëlqente mbi Deçiq;
Ja flijen tande atdhe!Edhe Mici i vogël e dhuroi frymën e njomë,që ti, flamur,të valvitesh i lirë në qiellin e shqiptarit!
Emes gëzmi e mallëngjimi,ndonjë pikë loti na tradhëtonte ,tue ra mbi fytyrën e njomë që në atë ditë prilli dukej si një copë agimi ngjitë në Deçiq t'i ndihmonte lirisë me dritë ma shumë ndër ato male kreshnike,
Nora e Tringa mbasi e ulën kufomën e vogëlushit mes dy shkambijve që krijonin një lug të gurtë ju ngjitën kurrizit Deçiqit
Nora mezi i ngjitej.Plaga i ishte randue Por ajo që nuk i jepte randësi ,as donte me shkue pranë të plagosurve për shërbime të shpejta
Unë e kam pa Norën tue lidhë plagët-tregonte Tom Dedë Gjo Nishi --Ekam ndie tue u dhanë zemër luftëtarve dhe e kam pa tue u hedhë mbi anmiq Ajo me plagë në kambë i gjitej malit e nuk harronte me shikue mbas çdo shkambi ku kishte plot asqerë të vramë Merrte pushkët e tyne e ashtu e ngarkueme sa mbrriti me Tringën e me disa shoqe në majë të Deçiqit ,na lëshoi një za të rreptë
Se paskeni ndëgjue Dedë Gjo Lulin .E pse u keni vu ruba mbi fytyrë dëshmorëve :Zbulojini bre ! Ta shohin bajrakun se për këtë bajrak e derdhën gjakun,,
Ajo i hodhi armët në shesh të kalsaë ,se rranza e shtizës ku naltohej flamuri kombtar.Ky trofë i shtohej lavdisë së asaj dite të madhe Malësorët edhe pse pranë të ramëve brohorisnin e shendonin si ç'mos kurrë Papritë e pakujtue një luftëtar Gjoka që njihej për këngëtar në shenj tue vu dy duert në veshë ,lëshon nji za thekshëm atje mbi Deçiq për të këndue nji kangë maje krahu,.Ajo kangë përsëdytej me jehonë nëpër mal e ishte si një kushtrim i rrallë i fuqishëm ,që thirrte mbarë gëzimin e atdheut për të kremtue fitoren e lavdishme mbas 500vjet robnie ! Me këtë kangë maje krahu u bashkue të gjithë luftëtarët
Nora pranë të vramësh të grumbulluem ,dëgjonte këtë shfrim hareje Buzëqeshte .E askush nuk hetonte se ajo grue kreshnike me zemër të therun për Micin e dëshmorët e kombit pëmbante dhimbje Të gjithë e shihnin tue i dhanë hov atij kremtimi të madh me qëndrimin burrënor e me fjalë brohoritëse.
Kanga vazhdonte Ishte kanga e ndydhun gjatë shekujve që kishte gjetë ditën për të shpërthye në epope.
BAGËTITË E ASQERIT
Mes kësaj stuhie,që kishte shpërthye në Malësi të Madhe ,Nora veç pushkës që nuk e lëshonte dore, veç udhëzimeve që u jepte grave të Hotit me ndjekë luftëtarët edhe në vijën e parë të zjarrit, kishte edhe kujdese të tjera Tringa ,shoqja e saj,kishte veprua shumë me mend kur nga çdo shtëpi e Grudës kishte marrë ushqimë të bollshme e i kishte çue ndër llogore pranë Deçiqit,për luftëtarët..Po në qe se si grumbullim shtroi për disa kohë sofrat e kryengritësve nëpër shkambije e shkorreta,luftëtarët donin prapë ushqim.Po ku ta merrnin?
Nora mendonte e shmendonte Me të shoqen e Preloc prekës korrieri të Dedë Gjo Lulit e me të shoqen e Lulash Zekës Lidhë të tria së bashku pa perëndue dielli mbi liqen morën rrugën për në Kastrat Vepra që donin me krye ishte vështirë e guximshme.
Nata po binte nji natë e qetë .E kishin kalue përkunduell Bajzën e rranzë malit po hynin në Gradecë Veshëti kishin ba katër Po siç dukej atë natë rojet ishin lodhë e po flinin Shumica e asqerëve ishin grumbullue sidomos te Përroi i Thatë
Tri sokoleshat shkuen filli e në shtëpinë e një farë Vaseli që ishte bari kulloste delet e lopët kudo mbasi njihesh njeri,qyqan, e s'e trazonte kush Vaseli i priti me një bujari të posaçem ei dridhej buza gëzimit;
-Sonte kasollja ime ka dritë të madhe .Më ka ardhë Nora e Dedë Gjo Lulit më ka ardhë trimnesha e maleve Nora e përgëzonte bariun dhe i shkonte fjalës së tijë
-O mik ti ke kaq nderim për Dedë Gjo Lulin, po edhe kryengritësit e kanë atë nderim për ty .Prandaj ,sonte na ta kemi mësy për nji nderë të madhe
Tue brofë bariu i gjorë e tue mbushë kallajçat me qumësht për rugëtaret e lodhuna ua kthen;
-Qebesa në ma kërkoftë Dedë Gjo Luli edhe kasollen e djeg për te!
--Jo kasollen ,ja pret Nora shpejt e shpejt ,po delet e dhitë e turkut
Ra një heshtje e papritun Vaseli hapi sytë;
--Delet e dhitë e turkut?!!!
--Po!
-Kjo nuk asht e lehtë me u kuptue,motër Nora!
Nora ,tue buzëqeshë e tue çue kallajçën e qumështit me një urimtë rrallë për të zonë e shtëpisë,shprehet,
-për të mirë gjithëmon e mik Vaseli e Shqipnia ta dijtët për nderë!
Vaseli përgjegji me një belbëzim sepse në atë urim ai nuk po kutonte hiçgja.Tek e fundit tue rrudhë vetullat e tue përpjekë me hetue fjalët e fatoses ja kthen
-Po folë,çfarë lyp Dedë Gjo Luli prej meje?
E Nora
-Delet e dhitë e turkut,
Ajo ja shpjegoi qëllimin e udhëtimit të saj nga malet për në shtëpi të tij
--shkurt fjala,mik Vaseli a e përbuz ti turkun?
I zoti i shtëpisë u hodh;
--E kush nuk e përbuz anmikun?
-E pra luftëtarët e maleve duen ushqim Gishti i pushkës don forcë
Vaseli përgjegjet me za të lehtë?
-Të na ndihmosh me i marrë turkut bagëti, që t'i çojm në Hot e në Grudë.te luftëtarët,
Vaseli dha fjalën Nata kishte hy thellë në malësi
Nora me dy shoqe e veta e lanë atë kasolle dhe kaluen ndër kasolle e kulla të tjera për të pritë agzholin e dritës e për të çue në vend qëllimin e atij aksioni e të rrezikshëm
Drita e gjeti rranzë malit përtej Gradecit Vaseli që kishte dalë me natë nëpër kullosa të Kosanit, e kishte ba punë e vet .Tue ndihmue 3 asqerë ,,barinj,, me gjetë kullota ma të mira, i kishte shty deri në atë krah ku fillonte shtegu i Norës .Me Norën e shoqet e saja ishin edhe 7 djelmosha Kastratas, të mbërthyem në armë.Delet e barinjtë hynë në ,,kullotë,, e Vaseli i përcolli me buzëqeshje,deri sa u zhdukën
Dielli kishte kapë ç'kaherë majat, ndërsa gjithkund brisë së maleve,acte një krigjë e pasun,tue kërkue kullotat ndër malet e kryengritjes.
Kjo grigjë përcillej nga 3 ,,barinj,, të çarmatosun,ndërsa ,,ata ,, të armatosunit,ecnin të mshehun mbas shkurresh e shkrepnajash, bashkë me kreshniket tonaKalonin në heshtje ,me pushkët e ngrehuna gati për t'ua mbyllë gojën ,,barinjve,, po të ishin të pabindun
..E pushka krisi ma me tërbim ndër Malet e Mëdha,
TRIMËNESHAT E MALEVE
Shumë larg kishte mbërritë zani i trimneshave malësore Armët e kryngritjes sl Malësisë së Madhe, po dëgjoheshin nga krajlat e Evropës që çuditeshin për këtë guxim të çmendun të shqiptarëve .Por guximi kishte në zemër mëninë e ndryshjen e pesë shekujve që po shfrnte me vtëmohim ndër ato male të lashta.Kjo trimni nuk mund të arrësohej prej kurrkuj ,Gratë të armatosunra si burrat..luftojnë ne trimëri edhe inat më tepër se burrat duke dashur më mirë vdekjen se të kthyerit prapa
Kjo vërtetohej dita-ditës
Turgut Pashe ,mizori i njohun,ishte kthye edhe nji herë në tokën tonë me hordhitë e veta Thirrja që u bante malësorëve për t'u dprëzue, me përjashtim të Dedë Gjo Lulit Mehmet Shpendit e disa krenëve të tjerë,që i priste Divani Harb,--nuk piu ujë
Nora i kujtonte ato çaste kur thirrja e Turgutit u njoh në Drume të Borës,ku po zhvillohej një mbledhje e luftëtarëve
Dedë Gjo Luli tue marrë fjalën ,paska thanë;
--O shokë e miqë këta janë shqelmat e Turgutit dhe dredhitë e tia.Unë për vete ma mirë la eshtnat në mal bashkë me dy djelmtë e mi,se sa me i shtri kurrizin turkut.E kam qitë cekën me i diftue se shqiptarët nuk janë shkarpa që hidhen për tokë.Kam keq për ju se kani rrugash gra dhe fëmijë e jeni të djegun e të pjekun
Pothuese të gjithë ja këputën fjalën plakut Trabionit
--Mos të të vijë keq për ne o Dedë Gjo Luli, se edhe na si ti kemi marrë pushkën o me shpëtue o me vdekë
Kjo qe një besë e madhe e u forcuan zemrat e të gjithëve.U morën masa ma të forta kundra ushtrisë së Turgutit për t'u dhanë përgjegjen e meritueme kushteve të vume prej ti
Nora me Tringën u caktuen me vëzhgue poshtë e përpjetë lëvizjet e ushtrisë që do të vinte sepse trimat kishin vendosë me mësyee Qafën e Unglels ku ishin ndry qindra asqerë
Atë natë tue ra muzgu.Nore Kolja shtrëngue me armë Tringë Smajlja e me to edhe Pretë Bacja Tereze Mirashja e Becë Lacja,kishin lanë luftëtarët në pyll e vetë po zbrisnin si ketrat me vezhgue.Sa kishin kalue Drumen e po merrnin nji shteg të vështirë, ndëgjuen do hapa të lehtë.Pesë shqiponjat vëzhguese zunë vendë menjëherë mbas shkrepash e çufrrash
Nora lëshoi za:
--Kush kalon asajt ?
Asnjë pergjgje,Prapë thirrja pa pëergjegje,po një lëvizje ma e dendun hapash asht shpupurishë në teposhtë të shtegut.
Katër pushkë krisën përnjëher.Trmneshat e maleve gjuejtën.Qe një përpjekje e shpejtë
Prapë heshtje .Nora që nuk zente vend i pëshpërit Tringës në vesh
Motër Tringa këtë heshtje nuk ma kandeUnë nuk i besoj turkut .Të shpërndahemi pikë-pikë ndër katër krahët e t'ja ndezim edhe një herë batareve.Të pestat sa çelën e mbyll sy,zunë pozicione të reja e mbas shenjit që dha Nora me pushkë e parë shpërthyen të tjerat.Nora nuk ishte gënjye.Pushka u prit nga pushka po klsaj radhe përpjekja qe me fryt..Në krah të anmikut ra heshtja e vdekjes.Po Nora që kësaj radhe donte me u hedhë ma me hov në atë llogor të panjohun ndjeu një të rrëngjethun Shtanget.Nuzë i lagen Nga koka i kullonte gjak e i binte rrëkaj fytyrës.Shoqet i erdhën prnaë me njiherë dhe u shqetsuan
--Nora çka ke ?
--Asgje ..se ku u vrava te një shkrep!
E Tringa tue prekë fytyrën
--Mos je shitue?
nora brofë e shpejtë;
--Po të isha shitue nuk çohesha në kambë
Ajo ishte plagosë .Plumbi i kishte ra përshqitë në kokë tie i lanë një plagë të lehtë
Aman motra shpejtoni se po të më shohë kush plagë do jetë turp.Atë të Deçiqit ma zbuluen por këtë Po thonë atëhere se jam qyqane dhe se më kap plumbi shpejt pa fillue mirë lufta!
E Tranga me ja tretë atë kujdes ja kthen
--Ty motër Nora të kap plumbi se qëndron vetë përballë
Plaga qe e lehtë e pothuese askush nuk muer vasht për të Ku behën trimat në ndihmë të luftëtarve,gjetën ndër shkabije katër nizamë të ramë shakull
Vepra e këtyne trimëneshave të malëve qe një nxitje e madhe sepse Qafa e Ungels u trand në të zbardhun të dritës.Sulmi i luftëtarëve kryengritës shpartalloi krejt asqerin e ikun prej Deçiqit Agimi shkëlqeu fitoren e armëve shqiptare ,ndonse edhe ato ishin përgjakë
Ramja e shumë fatosave çoi peshë Norën me shoqet e veta që u hodhën me të parët në llogoret e asqerit të faruem Por lufta nuk prani me aq Qinda asqerë i kishin ikë zjarrit të kryengritësve dhe kishin marrë shtigjet e ngushta ,me dalë në Traboin ,alësorët gjak për 35 të vramët në Qafë .Asqeri që nuk prisnin ndonji sulm në krahë të Traboinit Po aq ma tepër nuk njihnin zemrat e trimneshave të maleve htojaneve të komandueme nga Nora syshqiponjë.Ato ishin në vëzhgim Palinë prelë Nika me një tubë gra e çika e kishte perrëpinin tie ba të pakalueshëm me rrozga e me çfarë ishte gjetë për të krijue pengesa të pakapërcyeshme Asqerët që kishin ra në lak e kah nuk kishin si me kthye .tek ndigjeshin nga kryengritësit mbetën shtang tue pritë dëniminn ma të zi në atë gërdhanë mali në teposhtë të së cilës ishte lugina e vdekjes së tyne
Palin Prelja i priti asqerët me nji britmë të thekshme;--Tregojini Turgutit se sa peshon gjaku e shqiptarit!--e tue u sjellë kah gratë e çikat që kishin zanë vend mbas shkambijve,të pakapshme si drenusha të shkathëta u jep urdhën --Bini më ta! T'i njohin nanat e çikat e Hotit!
Si bien ortiqet e borës n[ nj[ ditë të stuhishme ashtu vërshuen mbi koka të anmikut gurë e trungje drujsh.Asqerët u coptuen.Pjesa me madhe u rrokullis në teposhtë të gërdhatës.Kush mbet nuk voni e priti plumbat e pushkëve të kryengritësve që nuk rrinin në pritë mbas shpine
Po kush mund të jetë dëshmitar aq i fortë i një përleshjeje të tillë?Në Camja hidheshin rrufetë e hotjaneve mbi koka të anmiqve e ndërsa binte muzgu atje tej në Traboin një varg tjetër grash e burrash barnin në krahë 35 hotjanët e vramë në atë ditë zamadhe
Nata kishte ra Kolë Dedë Gjo Lulit i ndihej zani i fuqishëm prej një shkambi --Bini burra deri që t' farojmë! Nora që ndigjonte mes asaj errësinë atë za të dashtun luftarak i thonte shoqeve:Të shpejtojmë motra! T'i vorrosim fatosat,se po na presin punë të tjera Nuk kemi kohë
Karvani u ndal mbi kodër të Traboinit aty ku ishin vorrezatë e moçme e të reja Nën dritën e hanës u çelën gropat për fatosat e shquemAjo natën shkëlqyeshme e çame atje mbi kodër nga rrezet e zbeta të hanës të jepta mbresën e jashtëzakonshme të një vorrimi legjendar
,,Ja lumsha Norës !--kishte thanë nji luftëtare sepse secila diti me na i shëndoshë plagët e zemrës sepse secila e kishim të thellë nga një plagëSa mirë diti ajo fisnike me ja ba gjamën 35 burrave vetëm me pak fjalë e me asnjë pikë lot:,,Pushoni o burra! Ju nuk keni vdekë por keni le! Shqipnia dp të jetë e fortë do të ketë gjoksat siç i patët ju me i dalë zot!
Ajo ditë përhapi edhe ma tepër lavdinë e grave kryengritëse trimënia e të cilave u këndue edhe me lahutë;
Po luftojn-o gratë e maleve
Nora kalja me Tringë Smajlen
Nora e Hotit Tringa e Grudës
Flakë për flakë në grykë të hutës
Kush s'i ka kto sokolesha
t'gjuejnë me plumb't'vrasin me pesha
kur lufton Palinë Prelë Nika
me ato gra e me ato çika
kund asqer në Hot s'mund hika!
Malësorët e malësoret atë ditë e deri të nesërmen ja dhanë ma së miri përgjegjen e kërkueme Turgut Pashës tue mbajtë pezull taboret e shumta të tia
TE SUKA E ZEZË
Malësorët nuk merrnin parasysh ma fuqinë e taboreve të Shefqet Turgut Pashës.Tue ra në çdo shkamb me flamuj në dorë e tue u rritë në çdo betejë ,këta fatosa kishin vendosë me i tregue mbarë botës se liria e shqiptarit do të fitohej me gjak ,tue përbuzë kombinacionet e intrgat e ulëta të diplomacisë evropjane,
Atë ditë pranvera të denduna me lufta të hapëta dhe me përpjekje të veçueme.kishin shtue ma tepër edhe çetat e luftëtarëve me gra e të reja ,që kishin fitue armë e fishekë e të drejtën me i përdorëNjë duhi e rreptë Suke ,me një tubë gra luftëtare,kishte pastrue nji llogor turkut dhe e mbante të gatshëm për atë përpjekje që pritej e përgjakshme.Krisën pushkët e para .Breshëni e rreptë e dynd tue thërmue shkrepat e tue flakrue cifla me mija Malësoët çetë e vogël kishin zanë pozicionet larg njani-tjetrit,Mbas luftëtarëve qëndronin gratë me krozhe në dorë plot fishek
Nora ngiste sa te njana te tjetra ,tue këshillue e tue qortue për ndonjë pakujdesi,që rrezikonte jetën Gratë që rrinin mbas burrave për t'i ndihmue kur beteja zu të trashohej u hodhën edhe ato tue harrue detyrën e vet ..Shumë prej tyne u treguen nizamëve grykat e pushkëve që villnin zjarr Saku e Zezë trandej nga gjama e britma e nizamët që ishin mbledhë kruspull të hutuem nga rreptësia e malësorëve u tronditën e shumë prej tyne morën e ikën Ndonëse përpjekja ma rreptë taktika e malësorët e shtuen zjarrin Zef peri flamurtar i kësaj ndeshjeje ,brofi ma i pari e tue dalë shkambit prini poshtë Suket Mbas tij edhe i biri NikashiKëta ishin çaste epike.Tue u çue një mbas një fatosat hidhen në rrebesh ,pa marrë parasysh ordhinë e madhe të nizamëve,,T'i shikoje tue ra poshtë Sukës thoshte Nora ishte një bukuri burrnore !Samirë pikonte pushka e tyne!Se si ia shpoi kokën tejpërtej yubashit ajo vrastarja e Zef Peit! Por si lis me degë u rrëzue Zef Peri Askush s'ja ndjeu britmën Si yll me bisht i zbriti mbi gjoks edhe i biri Nikashi Dhe një nuse e re u rrinte mbrapa me krozhe plot fishekë ba gati me mbushë armët e tyne
Aty u gjent Nora Posi ta ngushllonte nusen e re,që pothuese ditët e para të martesës po i kalonte në mal tue ndihmue krahun e vjehrrit e tue i dhanë zemër burrit !E si t'i fliste fatosja!Veç me një përqfim të zjarrtë që fliste për një andërr të këputun e për nji zemër të vrame Shqiptari nuk din me qa në luftë me këndue po! Kjo asht e pika ma e fuqishme që lindë ndër shekuj malet e tona.
Nusja e mori pushkën e të shoqit E puthi dhe e shtërngoi për gji
Nora i tha m'u shkul zemra sot.PoNikashi vdiq si burrat e nuk due me ja la fëtyrën me lot Mbeta vejushë pa u martue mër o Nore Kolja.Po s'kam ç'me i ba Shqipnisë!Ajo rroftë e pastë kush me e mbajtë hutën e zgjuet për te! Nora ndrydhte lotin e tue përqafue përsëri nusen e Nikash Zef Perit ,i dha zemër
--Ta lumsha moj bijë e malësisë,e të paçim në vend të Nikashit!
Mbas kësaj përshëndetjeje burrënore,Nora nuk e humbi fillin .Lufta ishte ndezë në kulm, e gratë hutue nga gjaku i fatosave ,përpiqehsin me ndejë pranë të ramëve,Kreshnikja që i gjykonte ato çaste të papërshtatshme për të qa të vdekunit me atë za të trashë u sillte shoqeve:
Trimat na lypin fishekë e ju doni me dhanë lot.Me lot nuk mund ta vrasimë anmikun Tue shpërnda grupe- grupe vajzat i përcjell gjithkah ku ishin trimat tue luftua Gratë të binduna nga qortimi i komandantes së vet tue ndrydhë lotin e dhimbjen etue çue kokën krenare si gjithëmonë ,rendën me të shpejtë me mbledhë armë e fishekë mbi kufomat e asqerëve, e me u gjetë krah burrave ,që ishin lëshue si luaj në atë betejë livdiplot.
Beteja e Sukës së Zezë u kishte dhanë edhe një mësim të madh grave luftëtare,tue marrë me vete forcën e vejushave ,që për liri të atëdheut ,flijonin edhe dashuninë për t'ushtue ma tepër zjarr pushkëve të kryengritjes.
PLAGË E MBI PLAGË
Nora mori pjesë ndër shumë beteja të mëdha e të vogla. Mori tri plagë,Plagën e Deçiqit që ja nderonin ,më shumë e nderonte edhe ajo vetë ,Ajo i fliste për shumë gjana për shumë hakmarrje .E pse moj Norë i jep randësi vetëm plagës së Deçiqit ?i thonin saherë shoqet ,,Plaga të len kujtime të përjetshme ---pergjegjej Nora---Tue e shikue më kujtohet Hoti e Gruda më kujtohen malet e lirisë e më rreth zemra jo për plagën time por për të gjitha plagët që kanë marrë fatosat e atdheuPlaga e Deçiqit , më kujton të kuqt'e flamurit nën zjarr të të cilit ranë sa flamurtarë kreshnikë
Plagët që merrte në shpirrt ishin ma të dhimbshme për Norën.Që në fillim të kryengritjes shtëpia e rindëtueme ju dogj e fill mbas ,plagët e para të luftës vëlla Mirashi e kushrinit Zef Luan Ula i pastroi ajo. Por Nora s'përkulej .Kur Turguti me Ethem Pashën dynndën ndër tre krahë nji mori ushtrie e filluen në masë ndeshkimin ,tue djegë e tue pjekë ,ajo .pa u ligshtue nga një çetë te tjetra ,tue lidhë plagë e tue nxitë zemra.
Ajo ishte e vendosun me e çue deri në fund atë kryengritje pa u rrëzue.Ishte detyra e madhe e grues shqiptare .Ishte besa që i kishte dhanë lirisë
e Hotit Vorroi me zemër te therun kushrinin e Nikë Gjelosh Lulit ,të ramë nën hijen e atij flamuri që kishte ngrehë vetë në Deçiq .Ai trim me fletë ishte një ndër krahët ma të fuqishëm të kryengritjes së Malësisë së Madhe Trimi ra në betejë të përgjakun tue e pague veten njiqind fish Vdekja e tij e pikëlloi Norën Veç pikëllimi e shtyti në beteja të reja Ajo me një çetë burrash të përbanme prej trimave ma në shenj si Nikë Gjelosh Leka,Preloc preka Prelë Nika e të tjerë tue vazhdue luftën e tij mundën ta merrnin atë kufomë bashkë me kuformat e shokëve të tjerë të ramë ,e ta nxirrnin etej qafës për ta çue në Traboin ku e priste një gropë e thjeshtë .por një flamur i ngritun ..Jo vetëm që nuk vajtoi për shokun e armëve të Dedë Gjo Lulit po tue marrë pushkën e tij faqe burrave .ja dha të birit Luc Nishit ,tue e porositë që ta vazhdonte flakën e t'et
Priti edhe kufomën e Gjergjit 22vjeçar që i thau konakun Dedë Gjo Lulit .Filizi fatos ma katër mauzere në dorë ,kishte bindë Fushën e Tuzit ,deri që kishte ra i shporuem nga plumbat e një tabori
Ajo ja fshini plagët e i hodhi mbi to lule që kishte shkelë kufoma e rame.E lot nuk derdhi Shpirrti i saj e dinte Shumë vorre ishin çelë në zemrën e saj, po ajo nuk dëgjonte çfarë i fliste dhimbja Ajo zotnonte mbi te e i shkonte lirisë flakën ma të gjallë të kryengritjes.Rrjedhjen e luftës e shihte kushto .Fuqitë e mëdha ushtarake të Turgut pashës dëmoheshin nga ato pushkë të pakëta që mbanin malësorët Ai gjeneral që dikur ishte krenue se nuk kishte armë që t'ja ndalte taurrin ,tashti edhe 12 pika të Libbrit të Kuq i dukehsin si 12 shigjeta të helmatisuna thellë në zemër Norës nuk i pushoi kurrë trupi e mendja.Me bri në shkamb e sa herë tue kalue rrjedha e ujit nën shpinë e çoi deri në fund flakën e kryengritjes, si nji komandante e shqueme e grave dhe të rejave hotjane
Kjo Sokoleshë malësiet--trengonte Pretë Bacja,bashkluftëtarja e Norës ---kishte fuqinë e fjalës me u dhanë zemër luftëtarëve për mësymjen që kurrë nuk ndaheshin pa gjak Sa herë që plagosej ndonjë luftëtarë i yni . me të shpejtë ,se ku e gjente flamurin e fill ja lidhte plagën Ajo thoshte;plumbi nuk i le varrë as dhimbje,kur t'ja terë gjakun flamuri i Shqipnisë .Prandaj flamuri ynë asht i kuq se qysh në kohën të Skënderbeut u la me gjak dëshmorësh
Norë Kolja na jepte zemër ne grave e na ndezte për vepra trimnie Prej goje të saj kam ndie kur na brohoriste:--Nini he trimnesha se qe besa Derrkuc Pasha do t'i njohë furkat e tona E ç'prej asaj dite me duket se pasha i Anadollit filloi me u thirrë Derrkuc e jo Turgut
Kur lufta prani ajo prapë nuk ra në paqe Dedë Gjon Luli ..kaçaku i përjetshëm.nuk i dorëzohej asnjë fuqie të huej aq ma pak lakmisë së Krajl NikollësAi u end me të birin e me Norën përsëri nëpër shtinje e shpella,,Për një djalë kundra Shqipnisë për një vepër që poshtonte shqiptarin ,ai nuk çërtonte me marrë udhat e rrëzikut Kishte lindë me derdhë ar prej gojet ,zjarr prej hute e mos me durue kurrë poshtim.Gjithkush i thonte i parë në Hot po ai veten e mbante jo ma nalt se shokët e vet ,sepse shprehej gjithmonë;të parë në Hot janë të gjithë hotjanët Ky ishte plaku i Traboinit
Ai e çoe zanin përsëri nëpër kuvende,u lidh me kryengrtës të rij që kryengritja të përfshinte mbarë pushkët e shqiptarëve Nora gjithkund mbas tij, me një torbë ndërresa nën sqetull e me një livore në xhubletë,Shkoi me te e her-herë tue pri ndër shqigje të vështira të pusive deri që udha i çoi atje ku tradhëtia kishte lanë të ngrehuna bajonetat Kjo udhë e gjatë e heroizmit për gruen fatose ishte me të vërtetë si një kangë e madhe në buzën e përgjakuna të atdheut
TRADHËTIA
Pavarësia e Shqipnisë u njoh botnishte qysh me 28 nandor 1912,por anmiqtë e popullit e të atdheut e kishin halë në sy këtë pavarësi.Kishin halë në sy krejt lëvizje për çlirimin e kombëtar të cilat ua thernin zemrën Esat pasha ,fytyra ma e ndytë e tradhëtisë lypte krijimin e një Turqie të vogël në Shqipni e veten mbret të kësaj Turqie Nëpër duer mbante edhe intrigat e serbo-malazezëve të cilat i hidhte pa doreza Si shumë patriotë të tjerë edhe Dedë Gjo Lulin e kishte gur në zemër .Por Deda ,që kishte përbuzë krajlat e fuqive të mëdha ,aqma tepër urrente me neveri ,,krajlin e pabesë
Nora tregonte;
Në mbledhjen e krenëve të Malësisë ,në Shkodër ai çoi zanin :
-S'na duhen Esat Pashat as malazezët.Nuk kemi vojtë aq poshtë sa me vu në qafë strajcat e tagjisë së tyne..Ta mbledhim mendjen,se na duhet vetëm Shqipnia. Mjerisht në atë mbledhje nuk u kryqzuen ma pushkët për besën e madhe shqiptare
Morën përsëri malet
Si kaluem do ditë në Mazrek e Pukë .zumë vend në Kallmet .Prej këtu shkuem ndër bjeshkë ku na priste i panënshtruemi , miku për kokë Kolë Toma i Velës.I bashkuem armët e u përpoqëm me u tregue bandave të Esatit ,për ma se tre muej ,se t'i dalë zot atdheut
Por tradhëtia e bani punën e vet
RRjedhjen e punëve --vazhdon Nota --Deda po e shihte qartë ,madje nji ditë më pat thanë;Odjali Babës ,po ta la testamentin ta kesh se nuk i dihet kësaj pune...Tua pasë në dorë atë testament,ti din si gjithmonë ,e mundesh me shitë çfarë na ka mbetë M'i laj borxhet në malësi e në qytet ,se kena ble mjaft pushkë e fishek!Mos harro se Dedë Gjo Luli nuk don me lanë peng as për së gjalli.as për së vdekuni.E pa u vonue testamentin e kishte shkrue me 29 qershor 1915
Nora ishte shqetësue.Si e mbështolli atë testament e futi në gji si të fuste një copë shkambi të prushtë nga mali i Deçiqit.I digjte mu në krahnorEdinte mirë se tashti në atë gji ishte futë vdekja e madhe Nuk zgjati e Ded Gjo Lulin e thirrën Gjomarkajt në Orosh pët një ,,mbledhje të mshehtë
--Babë Deda mos shko në atë mbledhje ,ja drue sherrin Por fatosi kësaj here nuk e dëgjoi Norën,këtë ,,djal[ë mbi djalë si e quente ai:
Norë shtatdhetëtepesë vjeç u bana e kurrë fjalë peng s'e lashë Më kanë thirrë për luvend dhashë fjalën me shkue veç vdekja më ndal
E u nis...
Nora që e vëzhgonte kishte hetue lëvizje në për orosh .Madje kur ishin afrue kullës së mbledhjes një nuse e shtëpis u kishte dalë para tinëzisht e u kishte tregue
Kthehuni shpejt!Jeni të tradhëtuem
Tepër vonë Tradhëtia e Esadit ,në bashkëpunim me miqt e vet Gjomarkajt lidhën ngushtë me lakminë e serbit ,ja doli me hedhë fatosin e Traboinit në lakun e vdekjes,për t'i dhanë si shpërblim një batare në zmër e një grusht dhe mbi fytyrë Kjo ndodhi në Sheshëz të Oroshit me 5 shtator 1915
AMANET NA I MBLIDH VORRET
Nora mbet vetëm i shoqi bashkë me shokët e armëve u mërgue në Itali nga esadistët.Ajo e veshun si mirditor e gjurmueme ,iku këcnune tue lanë ndër male zemrën e therun, e tue marrë me vete rubën e përgjakun,për kujtim të mbramë .heqë nga fytyra e coptueme e vjehrrit.Iku e u struk ndër familjet bujare ,ku ruenin andrrat e bukura të lirisë Ç'rej asaj dite kur tradhëtia vorroi fatosin ajo jetoi larg botës tue ruejtë në zemër kujtimin e valvitjes së një flamuri atje ndër male
Vjeshtë Gati mbas tri vjetësh i erdhi e para dhe e mbramja letër nga i shoqi ,që vuente ndër minierat e squfaurit në Siëilje
.Ajo letër e përtini Norën Amanet na i mblidh vorret mos të na mbesin eshtnat rrugash Ti ke luftue me ne e nuk ke lanë të ramunit me u shkrrza nëpër kambë të taboreve të Turgutit Eshtnat e Babë Dedës mos i len në dorë të anmiqve mblidhi e t'u dihet vorri
Letra që ruhej në gji dalngadalë zu të zbehej nga leximi i shpeshtë për ato amanete që për mbante kishin lëshue rranjë të thella në shpirtin e saj të papërkulshëm
Mbas tri vjetësh
Kola u kthye nga intervenimi Në Vlonën e Ismail Qemalit binte me vete kujtimet e vrame dhe trupin e rrënuem Letra që i kish dërgue Norës qe nji paralajmim.Anmiqtë e Atdheut e çeun deri në fund hakmarrjen E helmatisën dhe vdiq me 24 dhjetor 1918 Edhe një vorr i ri i madhë u çel në krahnorin e saj
,,amanet na i mbildh vorret
As kësaj here nuk derdhi lot.Por e vetmueme e vazhdoi jetën me hijen e fatosave të atdheut.
TAKIME ME HERONJ TË VDEKUN E ME HERONJ TË GJALLË
Amanetin e kreu .Me ndihmën e komitetit ,,Dedë Gjo' Lulit,, eshtnat i mblodh,në Mirditë e në Vlonë.Me ta edhe një medalion, ku fytyra e zbehtë e Kolës së internuem pasqyronte shumë brenga.Ndoshta ky medalion do të kishte qenë kujtimi i parë dhe i mbramë që do t'i dhuronte së shoqes ?Kushedi !
Në Vlonë kërkoi shtizën ku ishte ngrehë flamuri .Donte me shikue atë balkon ,ashtu siç kishte shikue shkambin e Deçiqit .Donte me pa atë derë kah kishte dalë i vjehrri i përcjellun prej Ismail Qemalit e me dësjue prapë zanin e kombit,,Dedë Gjo Luli është pushkë e ngrehun për Shqipërin[ .Donte e çfarë nuk donte?Donte atdheun.Po atdheun e kishin kapë në fyt anmiqt të e përbetuem.
Ajo udhëtoi me këto eshtna .Ishte i pari udhëtim, mbas tetë vjetësh,që po bante përsëri me të vjehrrin e të shoqin..Nji udhëtim ma i heshtun se heshtja edy arkivolave që rrinin pranë saj,si dy copa flamujsh të gurtë.Nora i shikonte këto dy flamuj.Ishikonte tie i ngritë ,si dikur, ndër maja malesh e sukash me një valavitje të madhnueshme.Shikonte pranë tyne atdheun tue vajtue, i pazoti në atë kohë me falnderue fatosat.Atdheu lypet prapë hutat kryengritëse,sepse Zogollat,nipat e Esat Toptanëve ,ishin gjallë .Ishin gjallë e të lidhun doradoras me Serbin,anmikun e vjetër e të ri.
Në shtëpizën e vetmueme askush s'e vizitonte.Narja e bija e Dedë Gjo Lulit , i binte prej Triepshit ndihmën , me mbjtë frymën gjallë i binte bukë e kujtimin e pushkëve të lirisë Tasht me Katrinën motër e kunatë këto vejusha fatosash kishin vetëm një qëllim:me edukue Palin ,frytin e dhimbjes së tyne ,nipin e Nikë Gjelosh Lulit, flamurtarit të Deçiqit .Atij Nora i tregonte epopenë e atyne eshtanve.Pali e mori lapsën me shkrue këtë epope:duhet të ishte prengu i mbramë , që Nora donte me lanë.Ai sapo e filloi epopenë e ,,Derës Hotjane
,,,Ti qe i vogël e ferishte Kur ndër male djepin pate lokja jote ndër gji kishte tambël fisi e nje patllake.
Pra, o biri ynë ti dije
se kështu fmininë kalove
tue t'gjurmue serbt me hafije
me zor kokën e shpëtove.
Ço përpjetë flamurin tonë
që me gjak ndër male asht larë
mbas ktij flamuri ,djalë gjithëmonë
ec trimnisht me shqipëtarë
por edhe djaloshi ja këputi andrrat e dëshirat e mbrame.I jati i tij Luc Nishi ,kishte mbetë në Suka të Moksetit nga gjylet serbiane.Vetë Pali qysh në djep i prvoi të zezst
e luftës.Idënuem nga shovinistët serbo-malazez, u ndoq edhe foshnjë Vdiq 22vjeç në dhe të huej ku kishte shkue për të shërue plagën e krahnorit.Eama Katrina mbet vetëm. ENora ,që donte me e ngushllue ishte vetë e vrame për këtë nip të shtrejtë Të dyja e vazhduen jetën së bashku,tue jetue me hijet e fatosave të ramë
Ajo kujtonte me mallëngjim takimin që kishte pasë me Ani Rustemin:
Tokma atë dorë,o bir!Ti e vrave Esatin. ke marrë gjakun e vjehrrit etë burrit tim
E tribuni i ri tue e përqafue ja kishte pritë:
Kamë marrë gjakun e tërë Shqipënisë
Këto ishin zjarre që ndezshin në zemrën e saj.Ishin takime me heronjtë e vdekun e të gjallë, pa të cilët nuk mund të jetonte.
Kur Luigj Gurakuqi kishte shkue te shtëpiza e vetmueme ta vizitonte,Nora i kishte thanë:
Mirë se erdhe Ligj!Do të mundohem me të pritë si të ka pritë Dedë Gjo luli.Ai ma ka lanë amanet me ja thanë gjithkuj se Luigj Gurakuqi asht mendja e kryengritjes sonë e na malësorët gishtin e saj...
Luigji ishte mallëngjye e tue çeu sytë kah fotografitë e Dedë,Kolës e Lucit ,kishte thanë;
Nore Kolja kurrë mos ta lëshojmë pushkën e dëshmorëve.Shqipnia do ta çoj kryet patjetër dhe e pafshim zojë të randë!
FATOSJA MES FLAMUJSH
Nora e priti çlirimin e atdheut me gëzimin e një plaku që sheh lerinë aq fort të dëshirueme.Ajo nuk ishte me vetëm.Partia e mbajti pranë ,vlerësoi përpjekjen e aj për lirinë e pavarësinë e atdheut.Partia e gjeti Norën në vargun e madh të luftëtarëve të të gjitha kohnave ,e me përzemërsi prej nane , i vuni në parzimn e mblakun Urdhërin e Trimërisë
Nora as që mund të shpresontegjatë regjimeve të kalueme të shihte heronjtë në piedestalin e lavdisë,aq ma tepër,,pushkën e grues,që pa mëshirë, i përbuy nga merimangat e errësinës,nga ata që nxirrnin me thonj ligje mizore për të vra e shemtue bukurinë e gruesshqiptare
Në pleqni ajo shkoi te malet e Hotit,ku kishte luftue .Partia nderonte luftën e ati populli kreshnik--nderonte luftën e saj e të mbarë grave malësore.Te lapidari i Kryengritjes ajo puthi garin e atij piedestali të ri, sepse e dinte se edhe aty ishte gjaku i atdheut.E kur i thanë:
Norë a po flet ndonjë fjalë sot,në këtë kremtim përkujtimi që i bahet luftës së këtyne maleve?,,ajo shfreu vetëm kaq:,,Trimat nderojnë trimat!,,
Ishte e kotë fliste ma tepër Kishte thanë çdo gja për luftën e për shpërblimin që u jepte fatosave partia
E mplakun. me të motrën Katrinën, shkuen në Vlonën e Ismail Qemalit.Atje e priti edhe një dekoratë tjetër:merita për veprimtari patriotike,,.U takue me udhëheqësin e dashun ,shokun Enver Hoxha:kjo ishte andrra e mbrame e saj.Foli me Partinë:kjo ishte dëshira e mbrame Përpara bustit të Avni Rustemit ajo derdhi lot.Tash ,në pleqni,ato lot e tradhtuen:dilnin si shfrim i brengave të ndryshuna gjatë krejt jetës së saj.Kur e pyerën,,Çfarë të lidh me Avni Rustemin?,ajo përgjegji përpara bustit: ,"Ky asht im bir ,që ka marrë gjakun e babë Dedës e të burrit.,"
Kishte edhe një peng tjetër. Donte me i kthye vizitën shqiptarit të madh,Luigj Gurakuqit, ndonse kishin kalue shumë vjet. Ja ktheu në shtëpin muze...Tue shoqnue nëpër dhoma të shtëpisë,më tha?
O bir , te kjo shtëpi kam ardhë sa herë.Edhe këtu,ndër këto dhoma ,vlonte kryengritja e Malësisë së Madhe .Këtu ishte zemra e Shqipnisë.Sot erdha e po i thom Luigjit:,,Të falet me shëndet Dedë Gjo Luli ,se Shqipninë ,ma së fundi po e shohim zojë të randë!,,
Nora vdiq me 18 mars 1964.Uvorrue të nesërmen , pikërisht ditën kur flamuri shqiptar pëkujtonte valvitjen e parë ne kështjellë të Rozafatit, mbas 500 vjetë robnie
Ajo vorroset mes flamujsh njashtu si lindi e u rrit mes flamujsh.Kjo asht epopea e një jete të madhe.që ka për cak atdheu.Në vorrimin e saj ,punëtorë fashatar, ushtarakë,nxanës shkolle,tue e nderue me kunora lulesh përcollën fatosen në pushimin e mbramë
Ajo e dinte se Partia do t'i bante nji nderim të tillë. Ishte parti që shpërblente mundin e gjakun e dëshmorëve.Kur shkoi nuse nuk pat krushqDitën e vorrimit, me mija e përcollën plot miradije,për ta vorrosë mes flamujsh e lulesh.
Vorri i saj dukej si një paragraf i skalitun në histori të atdheut.
Fehmi Agani: Personalitet i integruar dhe koherent
(Autori shkrimit Flori Bruqi)
Shkrimtari nga Gjirokastra dhe shkrimtari nga Kosova qe jeton ne Malmo te Suedise,jane miq.Kjo eshte bukuria e artit dhe e artistit tone.I bashkon toka meme,gjuha e dashur dhe e embel shqipe.
