Përshëndetje z. Noé! Faleminderit për kohën e vyer në përkushtim të kësaj bisede. Kam shfletuar dhe lexuar me interes të vecantë ç’thuhet për ju në Web. Kam mundur të kem në dorë antologjitë tuaja poetike “Atdheu i Tjetrit”, “Të zgjohesh në fund të greminës”, “Piramida të thërmuara” “Eshtë koha të ikim, Sokrat” “Pantheoni in Blackout”. Vepra e juaj, sipas shtypit, radiove e televizioneve të huaj, është përfshirë në fillin e zi të traditës europiane që shkon nga “Marionettetheater” i Kleist-it tek “Teatro della crudeltà” të Artaud-it e më tej. Kjo vepër është radhitur, madje në mënyrë të ndryshme, me veprën e një brezi të tërë poetësh (Brodskij, Milosz, Herbert, Kancev), të cilët, ashtu si ju, u shtërnguan të braktisin atdhetë që nuk mund të shuanin etjen e tyre për liri. Sinqerisht jam ngazëllyer nga mjeshtëria e kulturës profesionale dhe thelbi artistik e filozofik i penës tuaj poetike. Cila ka qënë eksperienca juaj e parë në gjininë e poezisë?
Mah! Është e vështirë të kujtosh data e vite. Raporti im me poezinë ka qenë gjithmonë i vështirë. Dikush shkruan se ka filluar të shgarravisë kur u dashurua për herë të parë. Mua, mesa më kujtohet, më ka ndodhur prej rebelimit tim të parë serioz. Ishim akoma fëmijë. Mësuesja ime e fillores, Drita Guxhumani (një profesioniste e shkëlqyer), më kish mbyllur në katin e dytë me një nxënës të “dobët”, që ta ndihmoja për të bërë hartimin. Po ai tjetri, për orë të tëra, nuk donte të shkruante as edhe një rresht. Dhe unë ç’bëra? Hapa dritaren, u kapa në degët e një ekualipti ngjitur me shkollën, dhe ia mbatha për në shtëpi. Dënimi që më dha mësuesja të nesërmen qe “i tmerrshëm”: Hartimin tim do ta shkruaja në vargje e brenda 2 orëve të mësimit! Desha, s’desha iu vura punës. Që nga ajo ditë nisa ta urrej poezinë. E shihja si mjet ndëshkimor. Pastaj ne jetonim në provincë, ku mendohej se poetët ishin njerëz të lajthitur, që, kur shkonin rrugës, u binin shtullave me kokë. Në atë periudhë fillova të lexoj fshehurazi libra që ne i quanim “për të mëdhenj”, por vetëm prozë e drama, në asnjë mënyrë poezi! Kjo ide më shoqëroi deri sa dëgjova që edhe në qytetin tonë kishte dalë një poet që pëlqehej edhe në Tiranë. Ishte Faslli Haliti. Ne e vërejtëm atë rrugës me kureshtje dhe u habitëm: Ishte njeri normal, shumë seroiz dhe … nuk përplasej me neonet!
Megjithatë ju keni gjetur zërin tuaj si poet e keni filluar të botoni që në moshë të re. Kjo duhet të ketë qënë me të vërtetë emocionuese dhe mbresëlënëse. Çfarë mendoni se ju ka dhënë shtytjen e parë drejt poezisë?
Siç e theksova pak më lart, raporti im i parë me poezinë në fillim ishte tërësisht një raport përbuzjeje. Kjo deri sa nisa të frekuentoj, në Shtëpinë e Pionierit e më vonë në shkollë, rrethin letrar. Shumica e pjesmarrësve atje shkruante poezi. Mua m’u shkrep të bëja gjëra më “serioze”: tentova dramën, tregimin dhe novelën! Skicat e shkurtra “ia lashë” një shokut tim me të cilin, në atë periudhë, për atë gjini askush nuk mund të matej: mjeshtrin e lindur Shkelzen Meçaj (sot përkthyes i shkëlqyer në Sh.B.A.). Drejt poezisë ndoshta më shtyu dhimbja. Ndoshta sepse kuptova në kohë që përvoja e pakët jetësore nuk mund të më ndihmonte në prozë e dramaturgji; ndoshta sepse kam kaluar një fëmijëri shumë të vështirë; ndoshta sepse, ashtu siç më jepte mundësinë poezia, asnjë gjini tjetër nuk mund të më ndihmonte në shprehjen e vuajtjeve që pësoja për faje aspak të miat. Në dalë të fëmijërisë e kam shkruar poezinë “Mëzi pas karrocës”, që është sinteza më e qartë e shpirtit të brezit tim të asaj periudhe: ne që dëshironim të ishim të lirë të paktën të ëndërronim, dhe ata që na kishin lidhur pas karros së tyre!
Më vonë, në gjimnaz, pak nga pak, raporti im me poezinë u bë normal e serioz. Konkurenca në rrethin letrar të athershëm ishte shumë e fortë: në të kishin bërë pjesë Fatbardh Rustemi e Visar Zhiti, militonte Bujar Xhaferri, ishte Shkelzeni që vazhdonte me skicat e tregimet e tij të mrekullueshme, ishte Gëzim Hajdari, ishte Vladimir Çuni, ishte Piro Kice, ishte Kujtim Hajdari që shkruante prozë e drama, ishte Advije Hoxha që shkruante dhe recitonte si një aktore profesioniste. Të bije në sy mes tyre duhej punë e pasion i përhershëm. Rrethi letrar i atëhershëm, i drejtuar nga mësuesi ynë i pasionuar i letërsisë Hasan Çobani, si dhe grupi artistik me dirigjent Dashnor Krujën e baletmaestër Vangjel Lalën, ishin pa dyshim realiteti më i bukur i Shqipërisë së asaj kohe, përsa i përkiste moshës së rinisë. Në atë periudhë në gjimnazin tonë “18 Tetori” u organizuan dy seminare kombëtare për talentet e reja në letërsi e arte. Ne filluam të botojmë edhe në Tiranë. Ansambli ynë artistik u filmua disa herë nga Televisioni Shqiptar dhe koncertet përsëriteshin. Qenë ato sezone që na krijuan bindjen që mund të mateshim edhe në rang kombëtar.
Ah, paska qenë një ambient i shkëlqyer dhe shumë stimulues!
Sigurisht, ne “ushqenim” me talente estradën e teatrin e qytetit. Unë në atë periudhë edhe prezantoja, edhe recitoja në teatër, edhe këndoja në festivale dhe me estradën, ashtu si edhe të tjerë të ansamblit tonë, Liliana Kanina, Sandër Bufi, Elida Korreshi, Elanda Xhelili e Merita Lola. Gjatë frekuentimit të mëparshëm të Shtëpisë së Pionierit, falë këmbënguljes së mjeshtrit të muzikës Fotaq Filipeu, iu vura mandolinës dhe më pas kitarës dhe, duke qenë se shkruaja poezi, ëndërroja të bëhesha kantautor. Në kohën e lirë, në xhirot e gjata, kishim fatin të shkëmbenim mendime me Halil Jaçellarin e Faslli Halitin. Mes tyre gjenim edhe një poet të çuditshëm, Sherif Balin. Për ata që si unë, u pëlqente edhe piktura apo skulptura, mjaftonte t’i hidhnin një sy studjove të Halitit, Maksim Bushit, Behar Sefës, e më vonë të Besim Golemit, Luan Boriçit e Ilir Çakallit. Lushnjen e vizitonin shpesh edhe Loni Papa, Vath Korreshi, Vaçe Zela, Ajete Brahimi, Ilia Shyti, Kristaq Dhamo, Margarita Xhepa e Pavlina Mani. Nuk mungonin për një kohë të gjatë as Ismail Kadarè, Dritëro Agolli, Sali Shijaku e Skënder Kamberi… Ky ishte fati i mirë i lushnjarëve, toka e tyre ishte shumë pjellore jo vetëm në bujqësi!
Por kjo atmosferë, për fat të keq, nuk vazhdoi për një kohë të gjatë. Shpejt ne do të mësonim “t’i bënim hesapet” ma ata që komandonin realisht artet dhe letërsinë. Famëkeqi Plenum i Katërt dogji më parë ëndrat e krijuesve në moshë më të madhe se e jona. Përzënia e Faslli Halitit në fshat ishte sinjali i parë që asgjë nuk do të vazhdonte si më parë. Burgimi i Visar Zhitit, që e kisha edhe fqinj e ishim miq shtëpie, na dha goditjen e knokc out-tit. Post plenumi qe për shumë prej nesh një shtyrje me forcë drejt dramash e tragjedish që lanë në ndërgjegjet tona plagë të pashërueshme.
Përse flisni gjithmonë në shumës?
Sepse dhe shock-u që pasuam ishte kolektiv. Rrugët tona do të ndaheshin më vonë, sipas talentit, punës, fatit dhe, sidomos, sipas mëshirës së komanduesve.
Ju keni një aftësi të pabesueshme të stilit tuaj poetik, që dëshmon gjithnjë e më shumë se jeni ndër poetët e shquar të letërsisë shqipe. Kur ju shkruani një poezi, cila është pjesa më e vështirë; puna me fjalën, muzikaliteti i vargjeve, kadenca, ruajtja e rimës apo figurat artistike?
Mendoj se stili nuk duhet zgjedhur paraprakisht. Formën e vargut e zgjedh vetë poezia. Autori duhet të jetë i gatshëm dhe i përgatitur t’i përgjigjet në çast trokitjes së saj në portën inkandeshente të zemrës e ta pëcjellë atë në laboratorin e ftohtë të trurit. Me fjalët unë punoj shumë, pasi ato janë treni i ngadaltë e i arësyeshëm i mendimit të vërshyer. Qëllimi im ka qenë gjithmonë ta afroj poezinë me njerëzit e zakonshëm dhe kjo bëhet së pari duke mos qenë hermetik me dashje. Metaforat e mjetet e tjera artistike janë të dobishme deri sa nuk ndërpresin komunikimin me lexuesin, ato duhet të befasojnë, por jo të vështirësojnë kuptimin e vargut. Në vargjet e mia kadencat apo muzikaliteti i vargjeve vijnë krejt natyrshëm, unë nuk i mendoj dhe as i kontrolloj ato. Thonë që kjo ka të bëjë me veshin e muzikës së poetit. Nëse kjo thënie është e vërtetë, unë, të paktën në këtë drejtim, duhet të falenderoj natyrën. Edhe rimat, sipas meje, kanë të bëjnë me muzikën. Në fakt, varg të rregullt të mirëfilltë unë nuk shkruaj më, por rimat dhe asonancat më vijnë të pa më pyetur, ndoshta kjo edhe për eksperimetet e shumta ta kohës së rinisë, kur adhuroja Çajupin, Nolin, Lasgushin apo Eseninin.
Ku qëndron forca e inteligjencës tuaj; është ambicje sfidë apo të dyja bashkë?
Nuk jam ambicioz dhe kjo më ka shpëtuar nga xhelozia – sëmundje kronike e një pjese të mirë të poetëve. Sfidë? Mund të them se po. Kam sfiduar gjithmonë brenda meje, herë alegorikisht e më shpesh hapur, fatin historik, të djeshëm e të sotëm, kam sfiduar e sfidoj vetveten, fatkeqsitë, lodhjet, sëmundjet, kohën. Arma e sfidimit ka qenë gjithmonë e njejtë: puna.
Cili është elementi më i rëndësishëm dhe më interesant për të shkruar një libër të suksesshëm me poezi?
Carpe Diem. Poezia është çast, emozion, anarki. Ajo vdes kur emocionit i merret fryma nga racionaliteti. Poezitë e pashkruara janë si gra të bukura që kalojnë vazhdimisht pranë teje. Ato më të bukurat të godasin menjëherë. Por jo të gjithë dinë t’i joshin ato e t’i bëjnë për vete. Nëse kap emocionin që ato ngjallin, poezia është shkruar vetë.
Ju keni shkruar poezi e poema me ndjenja të trishta, të thella, me ton qytetar e intelektual. Mesa di unë iu kanë quajtur “poeti rebel, i cili ka luftuar gjithmonë kundër regjimive mizore e të pamëshirshme, kundër egërsisë së diktaturës”. A ka dicka të vërtetë në këtë thënje?
Mendoj se po. Gjithë jeta e krijimtaria ime kanë kaluar nëpër shtegun e vështirë të kërkimit të të vërtetës e të të drejtës, pavarësisht se kjo tendencë më ka shkaktuar e vazhdon të më shkaktojë vuajtje pa mbarim, kundërshtarë të egër e hakmarrje.
Tek poema “Barkodë” ju shkruani: “…Nuk rrodhi kurrë gjak i mirë midis meje e sovranëve…”. Kur shkruan poeti vargje rebelë?
Kur ka revoltën brenda.
Njeri prej kritikëve tuaj thekson: Shpend Sollaku Noè shkruan një poezi të angazhuar, me retrospektiva në histori e mitologji, por për t’u kthyer gjithmonë në bashkëkohoren dhe problemet e sotme të një bote të populluar nga tiranë, xhelatë, banca të kthyera në perëndi…
Autori i këtyre rreshtave, M. Rizza, është bazuar tek poemat e mia “Mare Nostrum”, “Murus Noster”, “Check up Homerit” e “Barkodë”, të shkruara në fakt para falimentimit të Lehman Brothers-it. Më kanë dhënë kënaqësi të veçantë mesazhet e marra nga të rinjtë e përfshirë në lëvizjen 15-M, të quajturit movimiento de los indignados. Më shkruanin që poema “Barkodë” qarkullonte tendë më tendë.
Ju shkruani edhe poezi dashurie në vargjet tuaja shpërthyese. Ç’është dashuria për ju?
A² + b²= c² ? Nuk ka Pitagorë apo Jerome Isaac Friedman që i jep përgjigje kësaj pyetjeje. Dashuria është një mister aq origjinal, saqë lind e vdes brenda një trupi të vetëm. Sepse s’ka dashuri që ngjajnë. Ngjashmëritë e saj janë iluzione që na pëlqen t’i besojmë. Ne nuk jemi të aftë ta zbërthejmë atë as me njohuritë tona shkencore, as të nisur nga Bibla, Kurani apo Thorah. E shumta që mund të bëjmë është të përshkruajmë vuajtjet që pësojmë prej atij misteri të mbinatyrshëm. Flas për dashuritë tona personale. Ato të të tjerëve përpiqemi, me sukses të mjerë, vetëm t’i imagjinojmë.
Më keni impresionuar se me sa ndjenjë, profesionalizëm, talent dhe kujtesë të admirueshme transmetoni emocionet në përkthimet tuaja në disa gjuhë. Cilit parimi i përmbaheni gjatë përkthimit? Si ia arrini të balanconi krijimtarinë tuaj midis përkthimit dhe krijimit origjinal?
Kohët e fundit merrem shumë pak me përkthime, pasi koha ime e lirë është gjithmonë e zënë me shkrimin e krijimtarisë time origjinale. Që t’i vihem përkthimit duhet që të kem lexuar diçka që veçanërisht më ka pëlqyer apo të kontrolloj përkthyesit e librave të mi se sa e si i janë përmbajtur origjinalit. Duhet të them se të dyja palët, autorët që përkthej ashtu edhe përkthyesit e veprës time, vuajnë shumë prej meje. Në përkthimin e të tjerëve unë kërkoj dorë të lirë, pasi i përmbahem parimit të përshtatjes në gjuhën e sidomos në kulturën e vendit ku autori dëshiron të prezantohet. Modeli më i mirë i këtij parimi në Shqipëri ishte Noli, që nuk përkthente, por shqipëronte. “Traduttore-traditore” thotë proverbi italian. Në fakt të gjithë përkthyesit, kush më shumë e kush më pak, e tradhëtojnë autorin që përkthejnë. Por kjo tradhëti, kur lind nga qëllimi i mirë për të prezantuar sa më denjësisht autorin dhe për ta bërë atë sa më të asimilueshëm për lexuesin e ri që nuk është ai i atdheut origjinal të veprës, është një tradhëti e bukur. Për të qenë i sinqertë, ju them që, nga ana tjetër, “u nxij jetën” përkthyesve të mi dhe bëj të pamundurën që të jem “i tradhëtuar” sa më pak.
Ju shkruani në shqip dhe italisht dhe jeni përkthyer në 17 gjuhë të rëndësishme të Evropës, Azisë, Amerikës Latine e Afrikës e Oqeanisë. Librat tuaj janë shitur në rreth njëqind vende. A kanë meritë në këtë sukses edhe përkthyesit? Cilët nga përkthyesit e tu ju kanë pëlqyer më shumë?
Sigurisht që kanë një meritë të rëndësishme. Prej tyre do të veçoja Renato Vecellio (Vjenë, Austri – në gjermanisht, nga italishtja), Ana María Pizza Velasco, (Buenos Aires, Argjentinë – në spanjisht nga italishtja), Shkelzen Mecaj (Usa në anglisht nga shqipja dhe italishtja), Fanélie Chef Cointot, (Francë – në frëngjisht nga italishtja)…
Në krijimtarinë tuaj të gjërë një vend të shquar zini edhe si prozator. Vecanërisht do të përmendja: “Kolumbia e Ballkanit”, “Shekulli i shkurtër ballkanik”, “Kufiri i mjegullës” etj. , që kanë patur jehonë, por edhe janë vlerësuar mjaft nga kritika e huaj. Çfarë ju ka shtyrë për realizimin e këtyre veprave në prozë? Përse tituj kaq intrigues?
Dy librat e parë janë të karakterit hulumtues-hetimor. “Kolumbia e Ballkanit” ka të bëjë me ekpansionin e mafieve në gadishullin tonë në fillimet e viteve ’90, ndërsa “Shekulli i shkurtër ballkanik” ishte një përpjekje e dëshpëruar për t’i bërë të njohur Evropës rrezikun që i kërcënohej Kosovës. Që të dy këta libra libra janë shkruar në fillim të viteve 90 dhe janë bërë publikë në 1994-ën. Në suksesin e tyre ndihmoi shumë edhe RAI, radiotelevizioni italian. Romani i sapobotuar në Itali, në italisht, “Il confine della Nebbia” (Kufiri i mjegullës) e merr subjektin nga Shqipëria e pas shembjes së Murit të Berlinit. Është i pari botim i një serie romanesh që kam shkruar rreth asaj teme. Titujt e tyre janë intrigues, pasi dhe ç’ka përshkruajnë është e tillë.
Kur dikush pyeti Stefan King se si mund të bëhesh shkrimtar, ai iu përgjigj: “Merrni ndër duart tuaja libra të shkrimtarëve të tjerë dhe lexoni çdo gjë të tyre, mos mendoni jo vetëm si të shkruani libra”. A ndani të njëjtën filozofi me të?
Deri në një farë mase. Nuk mjafton vetëm të lexosh shkrimtarë të tjerë për t’u bërë i aftë të shkruash. I pari mbetet gjithmonë talenti. Pa të nuk shkohet asgjëkundi. Pastaj duhet zotëruar një kulturë shumë e thellë. Dhe këtu nuk e kam fjalën vetëm në njohjen e marifeteve e të të shkruarit. T’ì mbijetosh konkurencës së sotme duhet të njohësh me themele së pari gjuhën në të cilën shkruan e të kesh një kulturë enciclopediche. Pastaj duhet t’i mohosh vetes shumë prej gëzimeve “të vogla” tokësore, të jesh gati të sakrifikosh vetveten, kohën tënde të lirë, shpesh edhe miqësitë dhe ndjenjat e tua më të shtrenjta. Kur ke arritur të kuptosh se je bërë një njeri i tillë, të paktën ke filluar të mendosh si një shkrimtar. Pastaj hyjnë në lojë aftësia për të qenë origjinal, pastaj…
A ju ka rastisur gjatë jetës tuaj që të jeni takuar apo të keni pirë kafe me ndonjë nga personazhet e prozës tuaj?
Shpesh. Mendoj se u ndodh të gjithëve atyre që, ashtu si unë, kanë si pikënisje realitetin. Aforisma që i etiketon shkrimtarët si vjedhës të jetës së të tjerëve nuk është e pabazë. Të gjithë ju mendoni se jeni të pasurvejuar, në bar apo në rrugë, por atë që nuk ua kanë bërë zbulimet e fshehta, mund t’ua bëjë shkrimtari. Ju futeni pa dashjen tuaj ne dedalonë e trurit të tij dhe rilindni diku tjetër, në faqet e ndonjë romani. Sigurisht me emër tjetër, ndoshta edhe me portret të modifikuar, por ai që është më i rëndësishmi, shpirti, është juaji. Sidoqoftë jini të qetë, shpirtin tuaj nuk e presin qelitë e torturave të Guoanbu-së apo të Dirección General de Inteligencia. Shkrimarët nuk janë agjentë të pamëshirshëm, as UFO, as Karontë dhe as Shën Pjetra. Nuk do t’ju takojë të paguani asgjë. Nëse keni fatin të jeni “grabitur” nga ndonjë talent i vërtetë, mbeteni të pavdekshëm, por këtu në tokë, dhe jo duke u sorollatur nëpër mjegullat e Akeronit.
Ju merreni edhe me publiçistikë e politikë. Si i harmonizoni këto pasione me letërsinë?
Sforzimi më i madh është të mos i bëj këto pasione të ndërthuren me njera-tjetrën. Shpresoj t’i jem përmbushur këtij kushti thelbësor.
Jeni gjithashtu bashkëpunëtor dhe mbështetës i fortë e i suksesshëm i Amnesty International, në mbrojtje të të drejtave themelore të njeriut, sidomos të emigrantëve dhe azilantëve politikë. Si ndiheni për këtë?
Gjithmonë në alarm. Si pjesë e të tërës. Shumë prej azilantëve janë intelektualë të mirëfilltë. E këtu problemi nuk është vetëm human. Me emigrimin e tyre ata sjellin në Evropë e gjetkë një pjesë të rëndësishme të trurit e të kulturës së vendeve që shpesh janë të detyruar të braktisin përgjithmonë. Ligje të përbashkëta të Evropës për t’i marrë në mbrojtje nuk ekzistojnë ende, ato të vendeve anëtare kanë shumë boshllëqe. Prandaj roli i Amnesty International dhe i të tjerave organizata binjake, në shpëtimin e këtij mozaiku të rëndësishëm të kulturës botërore, është i pazëvendësueshëm.
Çfarë do t’ju pëqente t’u thonit politikanëve shqiptarë?
Nuk më pëlqen të trasformohem në një predikues. Megjithatë, nëse fjala ime ka ndonjë vlerë, uroj jenë inteligjentë për të kuptuar momentin kur koha e tyre ka perënduar e të mos druhen që t’u lënë vendin më të rinjve, sidomos kur ata sjellin ide të reja. Në një demokraci (ajo amerikane in primis) e shumta mund të rrish mbi shalë deri në 8 vjet. Ndryshe trasmormohesh në një Hugo Chaves. Kasta e sotme shqiptare është e vjetëruar. Që prej 20 vjetësh janë po ata emra. Prej tyre nuk mund të pritet rinovim – kusht ky i domosdoshëm për t’iu bashkuar Evropës.
Dhe gazetarëve?
Të jenë më shumë të pavarur prej xhepit që i paguan. Duket e vështirë, por nuk është e pamundur.
Po për inteligjencës shqiptare?…
Që ka mundësira të jashtzakonshme, që Amerika e fundit akoma nuk është zbuluar. Ndoshta duhet të jetë më pak nazionaliste e më shumë europeiste. Integrimi në kontinentin ku bëjmë pjesë imponon deri diku sakrifikimin e sovranitetit kombëtar.
Shqiptarëve të diasporës?
Të mos getizohen, te japin nga kultura jonë e të marrin prej vendeve ku jetojnë, të mësohen të mendojnë globalisht.
Ç’përshtypje ju lë kritika e sotme shqiptare?
E hutuar, e sipërfaqshme, klienteliste.
A ka ndonjë gjini tjetër që ju e lëvroni apo që do të dëshironi ta provoni?
Zbavitem me fotopoezi e murales për të ilustruar librat e mi. Më pëlqen t’ua bëj vetë edhe kopertinat. Për nesër nuk i dihet…
Kush ju mbështet shpirtërisht në krijimtarinë tuaj të larmishme?
Sot gruaja dhe djali. Dhe jo vetëm shpirtërisht. Në themel qëndrojnë gjithmonë nëna, vëllezërit dhe motrat e mia të pakursyera. Pa sacrificat e tyre asgjë nuk do të kishte qenë e mundur.
