Nga Meredith Hindley*
Gjatë dekadës së kaluar, shkrimet e Niçe-s e kishin futur kulturën gjermane në një stuhi të vërtetë. Një nga miqtë e Kessler-it deklaronte me shaka se "gjashtë gjermanë intelektualë nuk mund të jenë së bashku për një orë e gjysmë, pa përmendur emrin e Niçes". Niçe ishte bërë një hero dhe një figurë kulti për ata që dëshironin ringjalljen e Gjermanisë dhe një mediokër për ata që kishin mbetur ngërthyer nën rrënjët protestante të Gjermanisë dhe rendit tradicional.
Rënia tragjike e filozofit, vetëm sa e kishte shtuar mistikën e tij.
Niçe kishte pësuar një krizë të rëndë mendore në vitin 1888, kurse idetë e tij kishin rënë në "zjarrin" e qarqeve akademike të kohës. Ky dijetar, dikur një filozof i shkëlqyer, tkurret në një zhvillim mendor fëmijënor, gjë e cila sot nuk na tregon asgjë për mënyrën se si ai u bë i famshëm.
Idetë e Niçes ishin duke u përshtatur me skajet e ndryshme të filozofisë por edhe në një kundërshtim me avant-gardën e artistëve, psikoanalistëve dhe ideologëve rracorë. Vdekja e tij provokoi një luftë të madhe, lidhur me trashëgiminë e tij. Kessler, që ishte një mbrojtës i shquar i kulturës dhe një subjekt i lidhur me skenën e artit evropian, mori pjesë aktive në këtë luftë.
Kessler-i, ishte një qënie intelektualisht e pangopur me një dituri të pafund, mu si ai njeriu që mban një ditar dhe është thellësisht i angazhuar me të. Në moshën dymbëdhjetëvjeçare ai filloi të mbante një ditar, duke krijuar një thesar të vërtetë për historianët, ku kish botime në lidhje me forcat artistike të Gjermanisë Vilhelmiane dhe Belle Epoque. Kessler-i jo vetëm arriti të përmbushte, por edhe të rrëfente gjithçka të rëndësishme në më shumë se dyzet mijë emra të shfaqur në pesëmbëdhjetë mijë faqet e shkruara për plot pesëdhjetë e shtatë vjet. Me disiplinën e një gazetari të madh, ai regjistroi momente të panumërta të shquara që përshkruajnë detajet intime të lëvizjeve sizmike politike, të cilat tronditën Evropën e shekullit të Rajhut të Tretë. Laird M. Easton, biografi i Kessler-it, na ka redaktuar dhe përkthyer disa pjesë të zgjedhura nga vitet e hershme për të krijuar Udhëtimin në humnerë: The Diaries e Count Harry Kessler, 1880-1918 (Knopf). I mbërthyer në mesin e tregimeve të tij, Kessler u mor shumë me jetën dhe trashëgiminë e Niçes. Kur Kessler ishte i ri, shkrimet e Niçes i transmetuan atij vetë një kornizë për të menduar përtej kategorive të shtresës së tij borgjeze. Me kalimin e kohës, Kessler-i arriti të promovohet edhe si diplomat por edhe si një agjent sekret. W. H. Auden, i cili konsiderohej si një mik i Kessler-it, do e quante atë "ndoshta njeriu më kozmopolit që ka jetuar ndonjëherë".
Në vitet e para të Luftës së Parë Botërore, Kessler-i e tregoi talentin e tij organizativ në projektimin dhe ngritjen e fondeve për ndërtimin e një memoriali për të nderuar Niçen. Por, ai nuk ishte i vetmi që tregonte një interes të tillë të madh mbi trashëgiminë e këtij filozofi. Elisabeth Forster-Niçe, motra e filozofit, kishte idetë e saj, se si puna e vëllait të vet dhe jetës së tij do të duhet të përdoreshin në vazhdim.
Jeta dhe dashuria
e Fritz-it dhe Elisabeth
Gati të afërt në moshë, Fritz (siç njihej nga miqtë dhe familja) dhe Elisabeth ndanin një lidhje të fortë dhe shumë me probleme, që kur babai i tyre, një klerik Luteran, vdiq në vitin 1849, kur Fritz ishte katër vjeç dhe Elisabeth-a, vetëm tre. Në rininë e tij, Fritz mori një arsimim të mirë, gjë që e inkurajoi interesin e tij në letërsi dhe muzikë. Në vitin 1864, u regjistrua në universitetin e Bon-it, ndërsa një vit më pas kaloi në Leipzig, duke lënë pas Elisabeth-ën me Franziskën, nënën e tyre tejet autoritare. Studimet e Fritz-it dhe ekspozimi në një botë të gjerë e udhëhoqi në një tjetër kuptim, larg nga motra dhe familja e tij. Ai vuri në pikëpyetje vendin e Zotit dhe fesë dhe pastaj e braktisi teologjinë në favor të filologjisë. Pakënaqësia e tij me krishterimin shkaktoi përplasjen e parë midis shumë përçarjeve me Elisabeth-ën, e cila arriti të kuptojë e para refuzimin e tij alarmues për të pranuar fenë e familjes.
Në vitin 1869, pas një aksidenti pa pasoja gjatë shërbimit të tij ushtarak, Niçe pranoi profesionin e mësuesit të filologjisë klasike në Bazel, të Zvicrës. Në të njëjtin vit, u takua me kompozitorin Richard Wagner. Pavarësisht ndryshimit në moshë, gati prej tre dekadash, të dy burrat "rigjeneruan" bindjet e tyre intelektuale nëpërmjet dashurisë që kishin për muzikën dhe filozofinë e Arthur Schopenhauer-it. Që me "Lindjen e tragjedisë", botuar në vitin 1872, mendimtari i ri argumentoi se kultura perëndimore ka arritur majën e saj me grekët e lashtë, por opera e Wagner-it kishte shkuar edhe më afër për të personifikuar traditën greke në botëkuptimin modern.
Shëndeti i Fritz-it nuk kishte qenë kurrë i fuqishëm kurse mania për punën e la shpesh të ekspozuar ndaj sëmundjes. Trupi i tij iu nënshtrua ngadalë konsumimit prej sifilizi-t, që e kishte marrë gjatë marrëdhënieve me një prostitutë. E shqetësuar nga letrat e tij që e tregonin hapur përparimin e migrenës dhe problemet e stomakut, Elisabeth-ës iu desh të udhëtojë në Bazel në vitin 1870 për tu kujdesur për vëllanë e saj. Gjatë tetë viteve të ardhshme ajo kaloi shumë kohë duke u marrë me familjen e tij, kështu që ai mundi të mësojë dhe të shkruajë.
Marrëdhënia e Fritz-it me Wagner-in, me kalimin e kohës, mori një dinamikë baba-bir, kurse djali filloi të irritohej ndaj ndikimit imponues të të atit. Pasi ndoqi Festivalin e Bayreuth-it, i krijuar në 1876 për të promovuar muzikën e Wagner-it, Fritz-i arriti në një konkluzion: operetat e Wagner-it, nuk ishin një përfytyrim i kulturës së lashtë greke, siç ai kishte menduar më parë, por një paraqitje e mistikës së lashtë gjermano-nordike në kohët moderne. Ai gjithashtu kishte dyshime në lidhje me pesimizmin e Schopenhauer-it dhe anti-semitizmin që përshkruhej në botëkuptimin e Wagner-it.
Në 1878, Niçe publikoi "Njeriun, mbi të gjitha njeriun", vepër e cila paraqiti një kritikë të fortë ndaj krishterimit dhe anti-semitizmit. Libri e mërziti Elisabeth-ën, e cila ishte shqetësuar se mos Fritz-i ishte bërë i padëshiruar për Wagner-in dhe rrethin e tij shoqëror. E tendosur, Elisabeth-a vendosi t'a braktisë të vëllain dhe të kthehet në Gjermani. Në pamundësi për të mbajtur familjen e tij, Niçe dha dorëheqjen nga posti i tij në Bazel dhe u bë një filozof shëtitës.
Më pas, Niçe dhe Elisabeth-a, filluan grindjen mbi jetën e tyre dashurore. Në vitin 1882, në moshën tridhjetë e shtatë vjeçare, Fritz-i ndjeu se Salome Lou, një njëzet e një vjeçar rus, e admironte motrën e tij ngaqë kjo ishte e zgjuar dhe e bukur. Fritz-i e kishte intoksikuar mendjen e saj me diskutime të pafunda filozofike. Elisabeth-a, e cila respektonte denjësisht marrëdhënien e saj me Fritz-in, e konsideroi kërcënimin e Salome-s, si një gjë të pazakontë. Ajo kundërshtoi planin Salome-së për një "marrëdhënie filozofike", në të cilën Salome, Fritz, dhe filozofi Paul Ree, do të krijonin një familje platonike. Ajo u skandalizua shumë kur pa Salome-n në një fotografi që e paraqiste atë tek po ngiste një karrocë. Ajo e largoi nga Fritz-i, Ree-ja dhe nga krejt rrethi i tyre shoqëror.
Në Biografinë Filozofike të Friedrih Niçes, Julian Young përshkruan se Niçe e organizoi skenën si një homazh për robërimin e tij nga Ree dhe Salome. Fotografia gjithashtu shërbeu si frymëzim për vërejtjen ndaj veprës "Kështu foli Zarathustra": "A shkoni për gratë? Mos harroni t'i rrëmbeni".
I zemëruar nga ndërhyrja e motrës së tij, Fritz e akuzoi atë për sjellje "të pistë dhe abuzive". Fritz kishte problemet e veta me tërheqjen e Elisabeth-ës ndaj Bernhard Forster-it, një figurë udhëheqëse në lëvizjen anti-semitike politike gjermane. Në vitin 1881, Forster organizoi një peticion të pasuksesshëm duke kërkuar që qeveria t'i regjistronte të gjithë hebrenjtë, të kufizonte emigracionin hebre, dhe t'i ndalonte ata nga procesi i mësimdhënies. Kur aktivitetet politike të Forster-it i kushtuan atij profesionin e mësimdhënies, ai vendosi të derdhë energjitë e tij në krijimin e Nueva Germania, një koloni emigrantësh të pastër gjermanë në Paraguaj. Ndërsa fillimisht skeptike ndaj radikalizmit të Forster-it për projektin e tij kolonial, Elisabeth-a erdhi për të përqafuar idetë e tij, duke gjetur aty më shumë miratim, sesa refuzimin e zakonshëm të vëllait ndaj Zotit. Nga 1884, Niçe dhe Elisabeth-a, nuk kontaktuan më me njëri-tjetrin. "Ky i mallkuar anti-semitizëm... është shkaku i një shkeljeje radikale midis meje dhe motrës time", i shkroi Niçe një miku.
Një vit më vonë, ata u pajtuan sërish. Elisabeth-a i kërkoi Fritz-it të shërbente si njeriu kryesor në dasmën e saj. Ai refuzoi duke i thënë se ishte diçka që nuk mund ta bënte. Elisabeth-a u martua me Forster-in në 22 maj 1885, mu në përvjetorin e lindjes së Wagner-it. Në fund të tetorit, Fritz-i e pa për herë të fundit Elisabeth-ën, pak para se ajo të nisej për në Paraguaj. Ajo e shprehte fshehurazi lumturinë e saj për të vënë në distancë fizike dhe filozofike Niçe-n dhe Forster-in. Kjo ishte hera e fundit që Elisabeth-a pa vëllanë e saj në gjendje mendore normale?
Nga viti 1888, Niçe po bëhej shumë i njohur. Universiteti i Kopenhagenit organizoi një seri leksionesh rreth filozofisë së tij, dhe përkthimet e shkrimet e tij kryesore ishin kthyer në vepra.
Prej idesë së famës së tij, e cila po nëpërkëmbej, ai u ankua njëherë se: "Në Vjenë, në Shën Petersburg, në Stokholm, në Kopenhagen, në Paris, në Nju Jork, e kudo është folur e jam vlerësuar, por jo në hijen e Evropës, në Gjermani".
Në fillim të vitit 1889, ai u rrëzua, sepse trupi i tij ishte rraskapitur nga gati dy dekada përballje me sëmundjen e sifilisit. Kur ai rifitoi vetëdijen filozofike, deklaroi se vetja e tij nuk ishte gjë tjetër veçse rimishërimi i Dionisit. Kjo nuk ishte një shpallje ironike filozofike, por thirrja e dëshpëruar e një mendjeje të lëkundur. Ishte fundi i jetës së tij intelektuale dhe fillimi i pavdekësisë. Por si Friedrih Niçe ashtu dhe shekulli i nëntëmbëdhjetë, kishin hyrë në periudhën e tyre përfundimtare. Lexuesit gjermanë kishin filluar tashmë të lexonin veprat e këtij djali amator.
"Një pjesë e madhe e magjisë ishte vënë në lirizmin, bukurinë, dhe fuqinë e gjuhës së Niçes. Filozofi ishte një mendimtar gjerman, me rrënjë gjermane dhe trajtonte ata ç'ka mendohet të jenë problemet kryesore të gjermanëve", shkruan Steven E. Aschheim mbi trashëgiminë e Niçes në Gjermani, 1890-1990.
Kessler-i ishte një nga ata që u magjeps nga magjia e tij. Lindur në Paris në 1868, me baba një bankier gjerman dhe nënë një trashëgimtare britanike, ai e kaloi fëmijërinë midis Britanisë Viktoriane dhe Gjermanisë Wilhelmiane. Entuziazmi nacionalist i shekullit të nëntëmbëdhjetë në kombinim me presionin e babait të tij, e bëri të pamundur jetesën si një qytetar i denjë evropian. Ballafaquar me perspektivën për t'u bërë një bankier, Kessler-i këtë herë pohoi vetë se ai studioi ligjin dhe historinë e artit në Bon dhe Leipzig, i bindur nga prindërit e tij. Kur erdhi koha për të përmbushur shërbimin e tij ushtarak, ai siguroi një vend në brigadën elitare të Gardës së Tretë.
Nëpërmjet studimeve të veta, Kessler-i zhvilloi... një interes mbi Greqinë e lashtë, një vlerësim për artin dhe estetikën si dhe një përçmim për historicizmin, duke u bërë kështu një lexues ideal i shkrimeve të Niçes. Në fund të vitit 1891, një mik i huazoi një kopje të "Njeriu, mbi të gjitha njeriun". Kessler-i nuk u fashinua menjëherë. Në shënimet e tij në ditar do të shkruhej se Niçe kishte nxitur urrejtjen filozofike ndaj gjithçkaje gjermane që e kishte "udhëhequr atë në një absurditet të plotë", siç ishte arritja e divorcit të plotë të Goethe-s me kulturën gjermane. Por skepticizmi i Kessler-it ishte zbehur shpejt.
I pasigurt në rrugën e karrierës që do të merrte, Kessler-i gjeti ngushëllim në thënien e Niçes se "bota është e justifikueshme, vetëm si një fenomen estetik". Ai hyri në një udhëtim rreth botës në vitin 1892, duke lexuar "Kështu foli Zarathustra", dhe meditimet e Niçes për arritjen e një shteti " mbinjerëzor". Kessler e lexoi atë së bashku me Odisenë homerike, në një udhëtim mes San Francisco-s dhe Yokohama-s.
Një i çmendur në arkiv
Pas pesë vitesh në Paraguaj, Elisabeth-a u kthye në Gjermani në vitin 1890, duke mbërritur jo si një zonjë e parë triumfuese, por si një e ve e poshtëruar. Kurse, i akuzuar për keqadministrimin e Nueva Germania dhe vjedhjen e banorëve të saj, Forster-i kishte bërë vetëvrasje në vend që të pranonte poshtërimin e falimentimit dhe kohën e mundshme në burg. "Miqtë e rremë dhe intrigat e armiqve e thyen zemrën e tij," shpjegoi Elisabeth-a, duke këmbëngulur se burri i saj nuk kishte kryer vetëvrasje, por se kishte vdekur nga një atak në zemër. Duke hedhur pas tashmë humbjen e burrit të saj, Elisabeth-a zbuloi se ajo kishte dy vëllezër: filozofin e gllabëruar nga gjermanët si Kessler-i, dhe një të çmendur të bezdisshëm në sallën e shtëpisë së tyre të fëmijërisë.
Në vend të qëndronte për të ndihmuar dhe të përkujdesej për vëllain e saj, Elizabeth-a u kthye në Nueva Germania, e vendosur për të vazhduar punën e Forster-it për rigjallërimin e reputacionit tij, vetëm për t'u përballur me akuzat e keqmenaxhimit. Duke lënë pas kreditorët që e kërkonin, ajo shkoi përsëri në Gjermani dhe përqafoi identitetin e saj si motra e Friedrih Niçe-s. Nuk do të jetë më ajo Elisabeth "Eli", Forster, por Elisabeth Forster-Niçe, ndryshim i emrit të përhershëm tashmë është bërë me vendim të gjykatës.
E ngërthyer nën çatinë e nënës së saj në qytetin e vogël të Naumburg-ut, Forster-Niçe ripërtëriu energjinë e saj për krijimin e një arkivi të veprave të vëllait të vet dhe filloi procesin e deshifrimit të atyre gjërave që mund të publikoheshin nga letrat e tij. Arsimi i papërfunduar dhe mungesa e profesionalizmit nga ana e Forster-Niçes e bënë një kujdestare të padenjë të arkivave të tij. Por ajo, posedonte shumë nga koleksionet e letrave të tij, çka do të thoshte se shumë pak miq të tij do t'i dispononin ato në të ardhmen. Kushdo që kishte bërë "biznes" me letrat e Niçes, do të duhej të kalonte patjetër nëpërmjet duarve të motrës së tij.
Më 26 tetor 1895, Kessler-i i bëri një vizitë, duke e takuar për herë të parë. Kessler-i ishte bërë një anëtar i bordit editorial të Pan-it, një revistë e ilustruar që i përkushtohej letërsisë dhe artit modern. Ai donte të publikonte kompozimet muzikore të Niçe-s. "Ajo është delikate, një grua ende e bukur, me një çehre të freskët dhe të brishtë, pamja e saj nuk transmeton energjinë që ka në të vërtetë," shkroi ai më pas në ditarin e tij. Arkivi, në të cilin ishin vendosur librat dhe dorëshkrimet e Niçe-s, ishte kthyer në një "dhomë pritjeje miqsh".
Pas çdo dreke dhe darke, Znj. Forster-Niçe ankohej rreth situatës së saj "të pakëndshme". Thoshte se askush këtu nuk ka sado pak interes të vogël, për të kuptuar vëllain e saj. Ajo i mbajti lidhjet e saj të mëparshme me zyrtarët e vjetër të dalë në pension dhe nëpunësit civilë, por ata nuk e falënderuan për punën dhe përpjekjen e saj për të ruajtur arkivin dhe "memorien" e Niçes . Edhe nëna e tyre, gruaja e një pastori të vjetër dhe të devotshëm, ishte, përsa i përket ndjenjave të saj, në krahun e "armikut". Ndërsa dinaku i Forster-Niçes, Kessler-i gjatë takimit me të, u bë një mbështetës i flaktë i arkivit dhe ata ranë dakord për të ndihmuar njëri-tjetrin.
Znj. Forster-Niçe nuk i kishte munguar kurrë ambicia dhe fama në rritje e vëllait të saj, e cila u bë një mjet i fortë për të. Në vitin 1896, ajo vendosi të drejtën e autorit për veprat e tij dhe u zhvendos së bashku me vëllain e saj në Weimar, një qytet i fjetur i cili konsiderohej si djepi i kulturës gjermane. Atje, ajo mund ta poziciononte atë si të barabartë me Goethe-n dhe Schiller-in.
Në gusht 1897, ajo u zhvendos në Villa Silberblick, një shtëpi katër-katëshe që ndodhej afër qendrës së Weimar-it. Vila u ble për t'u përdorur nga Meta Von Salis, një aristokrate zvicerane e cila ishte miqësuar me Niçen, kur ai jetonte në Zyrih. E mahnitur nga mënyra e saj elegante dhe theksi i lartë gjerman, Niçe e kishte anashkaluar vëmendjen e Salis-it ndaj emancipimit të grave, një çështje për të cilën ai kishte pak simpati. "Ajo, nga ana tjetër, u mallëngjye nga ai takim, dhe tregoi një "vlerësim të madh", mbi pjesën tjetër të jetës së saj, një jetë, gjatë së cilës ajo kurrë nuk e braktisi kauzën e promovimit të filozofisë së tij," shkruante Young.
Jo shumë kohë pasi Niçe u transferua në Villa Silberblick, u vizitua nga Kessler-i. "Shtëpia gjendet në një kodër mbi qytet në një kopsht të mbjellë rishtazi, por ende mjaft e zhveshur," shkroi ai në ditarin e tij. Forster-Niçe i tha se vëllait të saj i pëlqenin shtëpitë e larta, dhe gjatë mbërritjes kishte humbur nga dhoma në dhomë duke thënë, "Palazzo, Palazzo." Kjo histori dhe tregime të tjera të sjelljes së Niçes, e habitën Kessler-in. Ajo duhet të ketë gjetur një mënyrë për trajtimin e vëllait të saj si një fëmijë belbëzues, çka do të thoshte se ajo nuk duhet ta ndjente të gjithë tragjedinë e tmerrshme që po e kaplonte.
Gjithashtu, duhet të ketë qenë hera e parë që Kessler-i hasi përdorimin nga Niçe të fjalës "mashtrues".
Ai rrinte i shtrirë dhe i përgjumur në një divan. Niçe i fuqishëm pushoi, sikur të ishte strukur shumë rëndë në qafën e tij, i zhytur në gjoksin e tij, i mënjanuar në të djathtë. Balli është mjaft kolosal, modeli i flokëve të tij ende ngjyrë kafe të errët, ka mbetur sërish i ashpër së bashku me mustaqet e fryra. Ka një hije të zhytur thellë nën sytë e në faqet e tij. Në fytyrën e tij të sheshtë, të lirshme dhe të thellë nga brazdat, dëshira e mendimi janë gdhendur, por gradualisht zbehet dhe bëhen të qeta përsëri. Duart janë si dylli, me ngjyrë të gjelbër dhe venat, disi të fryra, si ato të një kufome.
Pavarësisht se Forster-Niçe e shtrëngoi atë dhe e thirri "i dashur, i dashur", filozofi nuk u zgjua. "Kështu ai nuk i ngjan dikujt që është sëmurë ose i çmendur, por një njeriu krejt të vdekur," shkroi Kessler-i.
Pas darke, Forster-Niçe i ofroi Kessler-it punën e redaktimit të botimit të ri të Zarathustrës dhe poezive të grumbulluara, por Kessler-i kundërshtoi, duke ofruar në vend të tyre të mbikëqyrte projektimin dhe procesin e shtypjes.
Si gjithmonë Kessler-i ishte duke bërë shënime. Ai nuk ishte i impresionuar me mënyrën se si ishte zbukuruar shtëpia, duke e quajtur në ditarin e vet "të begatë, por dekoruar pa sqimë". Forster-Niçe duket të ketë menduar në të njëjtën mënyrë dhe hyri në një seri të rinovimeve të shtrenjta, duke i dërguar faturën Salis-it për pagesën. I zemëruar me "arrogancën gjithnjë të pamatur", të Forster-Niçes dhe shkëmbimin e letrave për mosmarrëveshjet që kishin, Salis-i i ndërpreu fare kontaktet. Forster-Niçe, i shiti vilën një kushëriri të Niçe-s në vitin 1899. Me një keqardhje të dukshme, Salis-i u bashkua me radhët e miqve të Niçe-s dhe admiruesve, të cilët shqetësoheshin se çfarë do të bëhej me trashëgiminë e tij për aq kohë sa ai ishte në "paraburgimin" e Elizabeth Forster-Niçes.
Maska e vdekjes
Kessler-i arriti në shtëpi për të pritur nga momenti në moment telegramin. "Këtë mëngjes vëllai im shumë i dashur ndërroi jetë papritur," shkruante Forster-Niçe. "Pasditen e të hënës në orën 17:00 zhvillohet funerali në Arkivin "Niçe". Ju lutemi të vini nëse është e mundur". Kessler-i rezervoi një biletë treni për Weimar për të nesërmen. Kur mbërriti, zbuloi se Forster-Niçe ishte "shumë e mërzitur".
Trupi i Niçes ishte vendosur në një arkivol veshur me të bardhë dhe me nuancë të trëndafiltë. Fytyra e tij ishte me sytë gjysmë të hapur, sikur donte të shprehte se ishte thjesht duke fjetur. "Sëmundja e fundit i dha një shprehje të tërhequr për të të ardhur keq dhe si për ta dobësuar, mustaqet do t'i fshihnin edhe dhimbjen e gojës", vërejti Kessler-i. "Dhe kjo formë e shkëlqyer duket kudo me dobësimin e tij ngado, ballin e harkuar, të fuqishëm, nofullat e fuqishme dhe mollëzat që duken akoma më të ashpra nën lëkurë se sa kur ai ishte gjallë.
"Përshtypja e përgjithshme përbën një reagim pavarësisht nga dhimbja". Ideja e përkujtimit të Niçe-s në një farë mënyre duhet të ketë qenë tashmë në mendjen e Kessler-it. Në mëngjesin e varrimit, ai organizoi edhe bërjen e maskës së vdekjes për të. Për t'i asistuar, Kessler-i punësoi për ndihmë Curt Stoeving, i cili kishte pikturuar portretin e filozofit disa vite më parë, dhe një punëtor vendas. Ata e bënë atë për rreth një orë e gjysmë.
Gjatë ndezjes së qirinjve, kori i grave këndoi Brahms-in dhe "këngën e madhërishme tragjike". Pati edhe një vlerësim të gjatë nga artisti Breysig dhe historiani Kurt, të cilët bënë një analizë kulturore-historike të veprës dhe punës së Niçes. "Rrallë kam përjetuar një moment të tillë", do shkruante arkitekti Fritz Schumacher, i cili mori pjesë në shërbim. "Intelektualët e përcollën këtë njeri deri në varr. Nëse ai do të ishte ringjallur, do ta kishte shtyrë folësin e kremtimit nga dritarja dhe do të na kishte dëbuar të gjithëve nga kisha."
Të nesërmen, Niçe u varros pranë prindërve të tij në varrezat e kishës në Röcken, atje ku i ati kishte shërbyer si pastor. Kjo ishte në kundërshtim me dëshirat e tij, pasi dëshironte të varrosej në Zvicër në gadishullin e Sils-Maria, ku kishte kaluar verën në mënyrë shumë të këndshme. Pavarësisht pikëpamjes së krishterë për një njeri që nuk besonte në Perëndi: këmbanat ranë, një kor këndoi meshën, dhe një kryq argjendi iu vu mbi arkivol. Në debatin mbi fenë të zhvilluar mes Forster-Niçes dhe vëllait të saj, ajo kishte fjalën e fundit.
Përkujtimi i Niçes
Me ardhjen e shekullit të ri, Kessler-i e gjeti veten të tërhequr në Weimar për arsye të tjera në dallim nga Niçe. Shoku i tij i dashur, arkitekti belg Henri Van De Velde, ishte bërë drejtor i artit dhe veprave artistike të shkollës së Weimar-it që nga viti 1902. Ata, që dëshironin të shihnin Kessler-in në Weimar, ishin Wilhelm Ernst, shefi i gjykatës së lartë dhe Duka i Saxe-Weimar-it Einschaht-i. Për një njeri që lulëzoi në shoqërinë kulturore të Berlinit dhe Parisit, vendimi për të shkuar në një qytet me vetëm tridhjetë mijë banorë, e të populluar kryesisht nga pensionistët, nuk dukej i lehtë për t'u ndërmarrë. Por oferta për drejtimin e Muzeut të Arteve dhe Mjeshtërisë ishte e vështirë për t'u refuzuar, prandaj Kessler-i e mori këtë post në mars të vitit 1903.
Kessler-i kishte plane të mëdha për të kthyer Weimar-in dhe muzeun në një qendër të modernizmit estetik. Ai organizoi një sërë ekspozitash që promovuan artistin simbolist Max Klinger, postimpresionizmin francez, librat në gjuhën angleze dhe zhvillimin e teatrit. Kessler-i bleu po ashtu një shtëpi në Weimar, e cila u dizenjua nga Van De Velde, dhe bashkëpunoi përsëri me atë në planet për ndërtimin e një teatri të ri.
Për të çuar deri në fund vizionin e tij, Kessler-i, ndërmori udhëtime të shpeshta në Paris dhe Londër, duke takuar artistë dhe tregtarë. Në shkurt të vitit 1905, në një prej udhëtimeve të tij në Paris, ai pajtoi skulptorin Auguste Rodin, për të bërë një bust të Niçe-s . Artisti u tregua i gatshëm për të marrë përsipër detyrën e porositësit, duke përmendur "vështirësitë e mëdha për të bërë dikë të cilin ai kurrë nuk e kishte parë gjallë". Kessler-i i siguroi një maskë vdekjeje, por Rodin-in ky element e pengonte për të zhvilluar veprën e tij. "Struktura e kockave, që ka mbetur do të jetë edhe themeli i gjithçkaje që ne do të zhvillojmë," i tha Rodin, Kessler-it. "Por përtej kësaj nuk është lëvizja e sipërfaqeve që duhet vëzhguar, drejtimi kryesor i lëvizjes së muskujve në strukturën e kockave mund të vëzhgohet vetëm me një model... Kur dikush ka një lëvizje, ka çdo gjë."
Idetë moderne në lidhje me artin e Kessler-it, shpejt u përplasën me ato më tradicionalet e mbajtura nga shoqëria e Weimar-it. Në 1906, ai u detyrua të japë dorëheqjen nga posti i tij pas një ekspozite të një shfaqjeje të grave nudo nga Rodin, duke shkaktuar një skandal. Kessler-i shpejt u zhvendos në projekte të tjera të kësaj natyre, duke u bërë një mbrojtës i artistëve, punën e të cilëve e admironte. Ai gjithashtu bashkëpunoi me kompozitorin Hugo Von Hofmannsthal, për librat për Der Rosenkavalier, një opera përbërë nga Richard Strauss.
Gjatë kësaj kohe, znj. Forster-Niçe nuk kishte qëndruar duarkryq. Ajo siguroi shërbimet e Van De Velde-s për ridekorimin dhe zgjerimin e arkivit në 1903 (ajo mbetej një vitrinë e artit të ri të dizajnit). Në vitin 1908, ajo formoi edhe Fondacionin e Arkivit të Niçes, i cili formalizoi punën e saj. Kessler-it iu dha një vend në bord. Paratë për të vepruar iu dërguan nga Ernst Thiel, një biznesmen suedez me origjinë hebreje. Për të fituar mbështetjen e tij, Forster-Niçe hodhi poshtë anti-semitizmin e saj.
Gjatë rrjedhës së vazhdueshme për grumbullimin dhe koleksionimin e veprave të Niçes, ishin zbuluar letra, të cilat vërtetonin ndërhyrjen e vetë motrës së tij. Vëllimet janë të mbushur me falsifikime të mëdha dhe të vogla. Dijetarët, të cilët më vonë u përpoqën të shqyrtonin vëllimet e letrave në arkiva, kanë vënë në dukje mungesën e origjinaleve për shumë letra, veçanërisht në korrespondencën mes Forster-Niçes dhe vëllait të saj, gjatë kohës që ajo jetoi në Paraguaj. Forster-Niçe gjithashtu nuk ishte për ndryshimin e identitetit të letërmarrësit ose për ndryshimin e tekstit për të zbutur idetë e vëllait të saj kundër anti-semitizmit.
A ishte në dijeni Kessler-i në lidhje me problemet e shkrimit? Ditari i tij hesht për këtë çështje, dhe Easton-i, biografi i tij, nuk është i sigurt. "Nëse Kessler-i, para luftës, nuk kishte dyshuar kurrë se si Elisabeth-a kishte shtrembëruar qëllimisht trashëgiminë e vëllait të saj në lidhje me idetë anti-semite, interpretimi nacionalist, është ende i paqartë", shkruan ai.
Planifikimi për një përkujtimore nuk eci mirë deri në vitin 1911. Forster-Niçe filloi të shtyjë përfundimin e saj në kohë për të festuar ditëlindjen e shtatëdhjetë të vëllait të saj në vitin 1914. Por si do të përkujtohej një filozof, veçanërisht një njeri që shkroi shumë rreth artit dhe që kishte një mendim jo të mirë për format e artit bashkëkohor? Forster-Niçe kishte imagjinuar një "tempull modest". Është zbuluar se ajo kërkonte një tempull të përshtatshëm për aq kohë sa nuk i dispononte fondet e mjaftueshme. Edhe arkitekti, Van De Velde kishte argumentuar për rimodelimin e arkivit ekzistues, duke shtuar edhe një sallë të madhe që të përfshinte edhe memorialin.
Kessler-i gjithashtu donte një tempull, që do të mishëronte parimet e lashta greke, gjë që do të përkonte edhe me botëkuptimin e Niçes, që ai e kishte tashmë plotësisht në kokën e tij. Sipas parimeve Apolloniane, në oborr do të shfaqej statuja e një të riu të zhveshur, gdhendur nga Aristide Maillol, një skulptor franko-katalanas i njohur për format e tij klasike. Disa do të kërkonin, formën e Dionisit, të pasqyruar në bustin e Niçes dhe basorelievin e bërë nga skulptori Klinger. Ndërsa thëniet e Niçes, do të gdhendeshin në mur nga artisti britanik Erik Grill, specialist i tipografisë.
Bashkimi i artistëve të ndryshëm në shërbim të një projekti të madh ishte vepër e pastër e Kessler-it. Ai mund të ketë qenë gjithashtu tepër bindës. Deri në fundin e takimit të tyre të parë, gjatë diskutimit të projektit, Van De Velde dhe Forster-Niçe kishin dhënë miratimin për vizionin e tij.
Ndërtimi i tempullit nxiti edhe lëvrimin e fondeve, diku në shumën e pesëdhjetë mijë markave. Kessler-i dhe të tjerët vendosën të ofrojnë abonimet, të cilat do të fillonin me një mijë marka (Kessler-i angazhoi rreth pesë mijë) dhe do të publikoheshin gjithashtu edhe botimet dhe faksimilet e shkrimeve të Niçes. Kessler-i gjithashtu parashikonte të përfitonte nga shfaqjet dhe koncertet, në Gjermani, Francë, Austri dhe Nju Jork. Me Kessler-in si president, Komiteti informal u shndërrua shpejt në një bord formal. Forster-Niçe, megjithatë, nuk ka vend në bord. Easton spekulon se Kessler-i nuk mund t'i ketë ofruar një vend asaj, pasi kishte frikë për ndikimin e saj të madh.
Kur Kessler-i udhëtoi në Paris në pranverë, ai foli për planet e veta për memorialin në rrethin e tij shoqëror, ku bënte pjesë edhe poeti Rainer Maria Rilke, shkrimtari Jean Cocteau, mecenati i teatrit Gabriel Astruc, kompozitori Reynaldo Hahn dhe themeluesi i baletit rus Sergei Diaghilev. Ai pati edhe mbështetjen entuziaste të opozitës së intelektualëve. Piktori Pierre Bonnard, refuzoi ta mbështeste projektin. " Këtë e bëj pasi deri diku jam në kundërshtim me Niçen, jo për idetë e tij, por për personalitetin e tij," tha Bonnard Kessler. "Unë jam pak frikacak ndaj atyre qenieve që nuk janë asgjë, por që mendojnë. Mua më duket se ata do të përfundojnë një ditë së bashku me mendimet e tyre të gllabëruar nga vetë jeta".
Gjatë drekës, Kessler-i pyeti balerinin rus Vaslav Nijinsky, i famshëm në Paris për shfaqjet e tij me baletin rus, për të vepruar si model për skulpturën e Maillol-it. Nijinsky ra dakord, por Maillol-i e kundërshtoi. "A e keni parë atë lakuriq?" Pyeti Maillol-i Kessler-in. "A nuk është ai i rrumbullakët? Çfarë është e bukur për të tjerët, shpesh nuk është e bukur për një artist që ka një ide në kokën e tij. Modeli duhet të përgjigjet në idenë që artisti dëshiron për ta ekzekutuar". Gjatë një mbrëmjeje të baletit të Nijinsky-t, Maillol-i ndryshoi mendje. "Ai është absolutisht Eros", i tha ai Kessler-it. "Ai është i përsosur për të mos thënë pothuajse shumë i bukur".
Ndërtimi i një tempulli ishte ambicioz, por një projekt i keqmenaxhueshëm, ndaj më pas erdhi ideja për stadiumin. Duke mbajtur shënime për znj. Forster-Niçen, Kessler-i ju lut asaj të mos frikësohet nga kjo ide. "Vëllai juaj ishte i pari ... që na mësoi gëzimin në trupin e njeriut, në forcën fizike dhe bukurinë; i pari që solli kulturën fizike, forcën dhe hiret, e përsëri këto në marrëdhënie me frymën dhe gjërat më të larta". Kessler-i gjeti mbështetje për idenë e stadiumit edhe te anëtarët e tjerë të bordit, të cilët kuptuan se klubet gjimnastikore dhe liga sportive do të ndihmonin në financimin e ndërtimit të tij.
Znj. Forster-Niçe ishte e "ngacmuar dhe tronditur" njëkohësisht nga ideja e stadiumit dhe akuzoi Kessler-in dhe Van De Velde-n për "komplot" ndaj saj. "Në thelb ajo është një antikulturë, tha vajza e pastorit, e cila betohet të jetë e sigurt mbi fjalët e vëllait të saj, por është e mërzitur dhe e zemëruar - se sa shpejt ju po përpiqeni t'i transformoni ato në vepra", i shkruan e dëshpëruar Kessler-it. Ajo justifikon shumë nga ato që i vëllai ka thënë për gratë. Ajo ishte në fakt e vetmja grua që ai e zinte ngushtë. Kessler-i u takua me Forster-Niçen dhe e qetësoi paranojën e saj duke i shpjeguar se ideja e stadiumit vetëm sa i kishte ardhur ndërmend.
Deri në shtator, Kessler kishte gjetur një shtrirje të terrenit të përshtatshëm. Tani ai kishte shkuar te Van de Velde për të hartuar modelin e përkujtimores, tempullit dhe stadiumit. Kessler-i vlerësoi se çmimi përfundimtar do të ishte rreth një milion marka. "Nëse ne do të kishim më shumë fonde nga ç'kemi deri tani, unë do të doja të krijoja pranë Memorialit të Niçes, një Institut të 'Gjenetikës Racore,' për zbukurimin e garës", shkroi Kessler.
Në mesin e tetorit, znj. Forster-Niçe filloi përsëri me bujë lidhjet me projektin. "Letra të pabesueshme nga Forster-Niçe, e cila më kërkon të heq dorë nga plani për memorialin sepse 'një Lenke Herr apo Menke' (ajo nuk mundi të kujtojë emrin) e vizitoi dhe foli kundër projektit," shkroi Kessler. "Indinjata e hapur" e këtij adhuruesi të Niçe-s, ka ndikuar thellë brenda saj, dhe "ajo vetë nuk mund të bëjë asgjë tjetër tani, veçse ta kundërshtojë atë". Projekti nuk ishte braktisur aq lehtë. Kessler-i kishte rregulluar një kredi prej gjashtëdhjetë mijë markash për të blerë pronën e kërkuar, të holla të ofruara nga dy bankierët hebrenj. I vetëdijshëm se asaj i mungonin fondet për ta bërë, ai i dërgoi Forster-Niçe-s një letër të shkurtër, ku i shpjegon se kredia duhet të paguhej shpejt. Kessler-i gjithashtu i sugjeroi të mos e merrte në konsideratë mendimin e një njeriu, emrin e të cilit ajo nuk mund ta mbante mend.
Në fund të nëntorit, Kessler u takua me Van De Velde për të rishikuar edhe njëherë planet e tyre. Kessler ishte zhgënjyer shumë. Skica i kujtoi atij "Atdheun anglez" - dhe ai u shqetësua për atë ç'ka shoku i tij kishte shprehur nga thellësia e shpirtit. "Imagjinata e tij dështon pa ndihmën e shërbimeve. Është e qartë se ai nuk ka shumë zemër për këtë punë". Van De Velde u kthye në bordin e tij të hartimit dhe paraqiti një skicë të re dy ditë më vonë. "Tani tempulli duket si një muze komunaleje, vetëm një shumatore të formave të ndërtuara, gjëra të parëndësishme, dhoma manteli, një sallë me gradaçela, etj.", shkroi Kessler. "Unë i thashë atij se ne nuk mund të vazhdojmë në këtë mënyrë".
Kessler-i ndoqi takimin e tyre me një letër duke u përpjekur të përshkruajë atë që kërkonte nga zhvillimi i këtij monumenti. Së pari dhe më kryesorja,- tha ajo, ishte "zhvendosja e personalitetit të Niçe-s në një formulë të madhe arkitekturore":
Një monument vezullues, fluturon, në mënyrë që të flasë, nga lartësia e tij para stadiumit masiv, një monument pothuajse ajror, si monumentet italo-islamike të Indisë që duken të ndërtuara nga qenie mbinatyrore, nervoze dhe të forta, madje edhe të lartësuara masivisht nën petkun e paraqitjes së butësisë, në fizionominë e vetë Niçes, me strukturën e tij të frikshme Bismarckian-e të eshtrave nën sipërfaqe delikate të ballit dhe gojës së tij. Unë do të doja jo vetëm gëzim, por pothuajse ironi në shprehjen monumentale të kësaj opozite, triumfin e finesës mbi fuqinë. Një orkestrim i plotë i këtyre dy motiveve të çojnë në një gëzim dhe në një qetësi, dhe pastërti pothuajse ironike dhe butësore.
Akuza e Kessler-it ndaj Van De Velde-s ishte pothuajse e pamundur të kuptohej. "Një simpatizant i Van De Velde-s tha se kishte transformuar fizionominë e një filozofi në një ndërtesë," shkruante Easton.
Në mes të dhjetorit, Van De Velde i paraqiti Kessler-it një shkallë të modelit të një stadiumi dhe të një tempulli. "Stadiumi në këtë model ka pikërisht përmasat e një të ngjashmi në Athinë," shkroi Kessler. "E tëra, por sidomos lidhja e tempullit me stadiumin, ishte çuditërisht e bukur, e bukur dhe e madhërishme." Por gjërat do të ngecnin sërish kur do të vinte në tempull. "E vërteta është se epokës sonë i mungon tradita dhe tani duan të merren me arkitekturën dekorative," shkroi Kessler. "Ky dështim i plotë i Van De Velde-s, pas përpjekjeve të përsëritura, për të gjetur një shprehje arkitekturore për një gëzim të pastër dhe të çiltër në jetën dhe butësinë e tij, e provon atë."
Në qershor të vitit 1912, Van De Velde paraqiti planin e tij për memorialin e Niçe-s në komision. Ditari i Kessler-it shërbeu si udhërrëfyes për të mbështetur këtë projekt të veçantë. Komisioni e miratoi atë, pavarësisht nga vlerësimet e rishikuara dhe dy milion markat e nevojshme për ta kthyer atë në realitet.
Për pjesën e mbetur të vitit 1912 dhe 1913, memoriali përkujtimor i Niçes u la në harresë. Kessler ka qenë i përfshirë thellësisht në shkrimin dhe prodhimin e një shfaqjeje teatrale, por problemet e vazhdueshme financiare të znj. Forster-Niçe po përparonin ndjeshëm. Keqmenaxhimi që ajo po i bënte arkivit, po sillte gradualisht një reduktim të përditshëm të fondeve, ç'ka do të thoshte edhe ndërprerjen e punimeve për ndërtimin e memorialit të tij. Kessler-i, theksoi ajo, "ëndërron fantazi, dhe atij nuk i bëhet shumë vonë për vuajtjet dhe idetë e mia, të cilat prej një periudhe 12 vjeçare nuk po arrijnë të konkretizohen dot". Përfundimisht, Kessler-i dhe Forster-Niçe arritën në një marrëveshje që të siguronin arkivin në aspektin financiar, e në këtë mënyrë ata e lanë ndërtimin e memorialit në heshtje, duke çuar kështu natyrshëm në ngrirjen e fondit prej 100.000 markave që ishte akorduar për të.
Besimtarët e së ardhmes
Fillimi i Luftës së Parë Botërore i dha fund planeve të Kessler-it për memorialin, një zhvillim që Niçe me siguri do ta kishte duartrokitur. "Unë nuk i dua 'besimtarët', unë mendoj se s'kam qëllim të mirë për të besuar në veten time, pasi kurrë nuk flas për masat. Kam një frikë të tmerrshme se një ditë unë do të shpallem i shenjtë," shkroi ai në Ecco Homo në 1888.
Ashtu si shumë gjermanë, Kessler përshëndeti luftën, duke parë kështu mundësinë për të shërbyer me regjimentin e tij në vijën e frontit. "Këto javët e para të luftës kanë nxjerrë në pah diçka nga thellësitë e panjohura të popullit tonë gjerman, të cilën mund ta krahasoj vetëm me një spiritualitet të sinqertë dhe të gëzuar", i shkruante ai një miku. Lufta në frontin lindor provonte zhvillime të rëndësishme, dhe Kessler nxori një ripërcaktim përsëri në Berlin në vitin 1916. Nga atje ai ishte transferuar në ambasadën gjermane në Bernë, Zvicër, ku shërbeu nga lufta duke vepruar si një diplomat dhe gjithashtu si një agjent i fshehtë.
Znj. Forster-Niçe e përdori luftën për të shtrembëruar më tej punën e vëllait të saj, duke botuar një seri artikujsh të deklaruar se Niçe do të kishte mbështetur luftën. Është e pamundur që Niçe, i cili e shihte krijimin e Rajhut të Dytë gjerman në vitin 1871 si katalizator për rënien e kulturës gjermane, do të kishte vepruar kështu. Qeveria gjermane shikonte gjithashtu një frymëzim te Nietzche dhe urdhëroi shtypjen e 150.000 kopjeve të veprës "Kështu foli Zarathustra", për ta shpërndarë, së bashku me Biblën, për ushtarët gjermanë në front.
Pas luftës, znj. Forster-Niçe, e cila kundërshtoi vendosjen e Republikës së Weimar-it, u bashkua me Partinë Popullore gjermane ultra-konservatore. Në zhvillimin e viteve 1920, ajo u përpoq t'u kultivonte nëpërmjet mjeteve propagandistike adhuruesve të Nietsche-s idetë e së djathtës ekstreme, por kjo do të ndodhte nëse adhuruesit e tij do të kontribuonin financiarisht për gjetjen dhe ruajtjen e arkivit të tij personal. "Kjo mjafton për t'i bërë të 'vajtojnë' njerëzit dhe për të parë se çfarë i ka ndodhur Niçe-s dhe arkivave të tij," ankohej Kessler në vitin 1932.
Kishte edhe nga ata që ishin kundër ndërtimit të një memoriali, të paktën nga Kessler-i. Mjedisi që kishte prodhuar një skemë të tillë, në dukje të realizueshme, ishte shkatërruar nga katër vitet e luftës botërore. Lufta përcaktoi edhe shijen e Kessler-it për ambicie perandorake, duke e kthyer atë në një pacifist. Duke zbuluar një talent për diplomaci, Kessler-i u bë ambasadori i parë i Gjermanisë në Poloninë e re të pavarur. Edhe pse Kessler udhëtoi shumë gjatë dekadave, ai u kthye përgjithmonë në shtëpinë e tij në Gjermani. Ardhja e regjimit nazist në pushtet, në vitin 1933 e bëri të pamundur, si shpirtërisht dhe intelektualisht. Ai i jetoi pesë vitet e mbetura të tij në mërgim në Francë.
Në Rajhun e Tretë, znj. Forster-Niçe u trajtua me përkujdes dhe respekt. Ajo i kalonte vitet duke përshkruar punën dhe veprat e vëllait të saj, si një himn për idetë e ekstremit të djathtë gjerman, çka bëri që ai të klasifikohej si një hero kombëtar nga lidershipi nazist. Duke filluar nga maji i vitit 1934, ajo filloi të marrë treqind marka të Rajhut në muaj nga fondi privat i Hitlerit, për nder të "shërbimeve të saj në ruajtjen dhe publikimin e veprave të Niçe-s." Kur ajo vdiq në vitin 1935, vetë Hitleri mori pjesë në ceremoninë funebre të saj.
*Shkrimi është marrë nga “The Humanities”. Meredith Hindley është shkrimtare permanente e Humanities. Është përkthyer nga Ivi Kaloçi.
