Uluni duarkryq e pa folur…
Orhan Pamuk
“Uluni duarkryq e pa folur”, thoshte mësuesja dhe unë i bashkoja duart mbi kraharor e rrija me durim gjatë gjithë mësimit. Por kënaqësia e të përgjigjurit çdo pyetje, të zgjidhurit i parit një problem matematike apo i marrjes së notave më të mira, dalëngadalë nisi të zbehej, orët mezi kalonin dhe koha nisi të rrjedhë me një ngadalësi të pabesueshme.
I largoja sytë nga nxënësi i shëndoshë,gjysmë i zgjuar që diç përpiqej të shkruante në dërrasë apo nga vajza që mësueses, nxënës a roje, të gjithë botën, e shikonte me po ato vështrime optimiste dashamirëse, të qeshura e të shëndetshme, dhe i ktheja jashtë nga dritarja, drejt degëve të larta të një gështenje që dukej mes apartamenteve. Një korb ulej mbi degë. E kundroja me vëmendje. Tej korbit që e shihja nga poshtë degës, një re vetmitare ndërronte edhe formën, edhe vendin. Renë që e shihja nga dritarja, e përngjasoja me hundën e kokën e një dhelpre, pastaj me një qen.
Doja që qeni të mos ndërronte më formë dhe reja të vazhdonte rrugën si qen,, por pa kaluar shumë ajo shndërrohej në një nga kupat me këmbëza të sheqerit në vitrinën që s’hapej kurrë të bufesë së gjyshes dhe unë doja të isha në shtëpi. Tek më qe tiposur heshtja mes hijeve e shtëpisë, atmosfera e saj besimdhënëse, papritur, mes atyre hijeve, si në një ëndërr, shfaqej im atë dhe të dielën të gjithë bashkë dilnim me makinë për shëtitje në Bosfor.
Ndërkohë hapej dritarja e hyrjes përballë, një shërbëtore shkundte leckën e pluhurave dhe si unë dalldisej duke vështruar rrugën, që unë nuk e shihja dot nga aty ku isha. Ç’bëhej vallë në rrugë? Dëgjoja zhurmën e një karroce që ecte mbi gurët e shtruar dhe “eskixhiiiun” që thërriste me zërin e ngjirur. Shërbëtorja që kundronte rrugën, si e ndiqte me sy shitësin e vjetërsirave, futej brenda dhe në krah të dritares që mbyllte ajo, më zinte syri një tjetër re që lëvizte me shpejtësinë e resë së mëparshme, por në drejtim të kundërt. Ndërsa reja që pasqyrohej edhe mbi dritaren ngjitur vazhdonte rrugën, pyesja veten mos është kjo reja dhelpër-qen –kupë sheqeri që kaloi qëparë? Tamam atë çast, klasa gjallërohej dhe kur shihja gishtat e ngritur, ndonëse nuk e kisha dëgjuar pyetjen e mësueses, edhe unë e ngrija gishtin shpejt dhe prisja me një pozë shumë të sigurt se e dija përgjigjen e saktë. Edhe në çastet e para kur nga përgjigjet e nxënësve të tjerë s’e kisha marrë vesh ende pyetjen, në mendjen time të humbur në ëndërrime shfaqej një besim i kotë se e dija shumë mirë përgjigjen.
Ajo çka i bënte vende zbavitëse klasat, ku për vite me radhë u ulëm dy e nga dy nëpër banka, më shumë se ato që mësoja gjatë orëve apo miratimet e mësueses, ishte kënaqësia kur njihja një nga shokët e klasës dhe pak me habi, pak me mahi e pak me keqardhje, shihja sa të ndryshëm ishin nga unë. Ishte për shembull një djalë i pikëlluar, i cili kur lexonte ndonjë gjë në orën e turqishtes, kur mbaronte rreshtin, nuk vazhdonte të lexonte në rreshtin tjetër, por dy rreshta më poshtë dhe me gjithë kujdesin s’e ndreqte që s’e ndreqte dot gabimin dhe e gjithë klasa qeshte.
Në klasën e parë ishte një vajzë që ulej me mua për njëfarë kohe, me flokët e gjatë të kuq lidhur si bisht kali. Çanta e aj ku gjeje mollë të kafshuara, simite, susam të derdhur, lapsa e lidhëse flokësh, ishte e rrëmujshme dhe e shëmtuar, por një aromë e këndshme livandoje që përhapej prej saj dhe prej çantës së saj, më ndillte drejt asaj dhe e admiroja mënyrën se si e tregonte gjithçka, duke i thënë gjërat copë e me guxim dhe po të mos e shihja në fundjavë, më merrte malli për të.
Një djalë ishte vërtetë kokëtas, siç thoshte gjyshja; brishtësia dhe delikatesa e një vajze të imët, të vogël më magjepste; habitesha me një të tretë, e cila i tregonte të gjitha sa ndodhnin në shtëpi pa fshehur asnjë dhe pyesja veten se si ishte e mundur një gjë e tillë. Si është e mundur që kjo vajzë qan vërtetë duke lexuar një vjershë për Ataturkun, tjetri gënjen duke e ditur se të gjithë do t’ia kuptojnë rrenën, si mund t’i kishte një i tretë kaq të rregullta çantën, fletoren, përparësen, flokët, fjalët dhe gjithçka tjetër?
Ashtu siç mendja ime e përngjasonte vetvetiu me diçka hundën e lloj- lloj makinave në rrugë me llambat, parakolpin, kapakun e motorit dhe xhamat e saj, ashtu dhe shumë fëmijë në klasë, i përngjasoja me ndonjë gjë. Për shembull, këtë me hundë majuce e përngjasoja me një dhelpër, atë trupmadhin, siç i thoshin të gjithë, me një ari, flokëpërpjetin me një iriq…Më kujtohet se një vajzë herreje me emrin Mari, fliste gjatë për festën e Jom Kipurit, duke treguar se si në disa ditë të caktuara gjyshja e vet nuk prekte me dorë as çelësin e dritave. Një vajzë tjetër tregonte se një mbrëmje në dhomën e vet, kur kishte kthyer kokën rrëmbimthi, kishte parë hijen e një engjëlli, dhe kjo më qe ngulitur në mendje me frikë. Kur i ati i vajzës, e cila vishte çorape të gjata në këmbët e saj të stërgjata dhe që dukej sikur çdo çast do t’ia kriste të qarës, një ministër që vdiq në aksidentin ajror, prej nga kryeministri Adnan Menderes doli me duar në xhepa, më dukej sikur vajza e dinte qysh më parë çdo dot ndodhte dhe prandaj qante. Shumë nga fëmijët, sikurse unë, kishin probleme me dhëmbët dhe disa prej tyre mbanin mbërthesa dhëmbësh. Thuhej se diku në ndërtesën ngjitur ku ndodhej konvikti i gjimnazit dhe salla e sportit, ngjitur me infermierinë, ishte një dentist dhe kur nxehej mësuesi e kërcënonte të paudhin se do ta dërgonte atje. Një dënim më i vogël ishte të qëndroje në këmbë me shpunë nga klasa në cepin mes derës dhe murit ku qe varur dërrasa. Nganjëherë kjo konvertohej në dënimin “me një këmbë”, por ngaqë e gjithë klasa nuk ndiqte mësimin, por e kishte mendjen të shihte sa do të mund të rrinte me një këmbë i dënuari, nuk para zbatohej. Edhe pse nuk rrinin me një këmbë, keqbërësit që sikteriseshin një cep, pështynin në koshin e plehrave apo bënin me shenja nga klasa pa i rënë në sy mësuesit, gjëra që më shumë se admirim, mua më ngjallnin zili dhe zemërim.
Qortimi, dënimi, nëpërkëmbja, të rrahurit nga ana e mësuesit e dembelëve, e të paudhëve, e budallenjve dhe e të pacipëve, me gjithë shpirtin e bashkësisë dhe të solidaritetit, tek i cili do të besoja sinqerisht më vonë, ndonjëherë më kënaqte. Për shembull ishte një vajzë e afrueshme dhe e shoqërueshme me të gjithë, e cila vinte në shkollë më makinë me shofer dhe sa herë që i thoshte mësuesja, dilte shumë e kënaqur në dërrasë dhe duke u spërdredhur, fillonte të këndonte anglisht “jingle belas, jingle belas, jingle all the belas”. Nuk mërzitesha fare kur e shihja të poshtërohej e të përbuzej për shkak se me këmbëngulje nuk i bënte detyrat, megjithëse e kishte kaq mirë marrëdhënien me mësuesen. Nuk ma rrokte kurrsesi mendja se pse në çdo kontroll detyrash, disa, të cilët nuk i kishin bërë detyrat, hiqeshin sikur i kishin bërë por s’po i gjenin kurrsesi mes fletëve të fletores, megjithëse mësuesi nuk e besonte kurrë këtë. Të thoje “s’po e gjej dot mësuese!” me një panik dhe frikë të çastit, vetëm sa e vononte ca sekonda ndëshkimin, por nga ana tjetër, e riste intensitetin e shpullës apo të shkuljes së veshit. E rrahura që jepej në shkollat osmane, shkopi i gjatë me të cilën mësuesi i binte nxënësit pa ngritur nga vendi, rrahja me thupër këmbëve në kujtimet e fëmijërisë e të shkollës me titull “Thupra, netët e mia” të Ahmet Rasimit (1865-1932), në librat shkollorë të viteve të mëvonshme na paraqiteshin si të këqija të mbetura në kohën para Republikës dhe Ataturkut. Por ma do mendja se edhe në liceun privat Eshëk, ku shkonin fëmijët e pasanikëve në Nishantash, mësuesit pleq e zevzekë të mbetur nga periudha osmane, të cilët përdornin vizore franceze të veshura anash me një copë mikë të hollë e të fortë, e kuptonin se një pjesë e risive të quajtura modernizim, nënkuptonin rinovim të shtypjes së ushtruar ndaj të dobëtëve.
Kur një nxënës, i cili me këmbëngulje vazhdonte të mos i bënte detyrat dhe me paudhësinë e tij ia soste durimin mësuesit, nxirrej para syve të të gjithëve për demonstrim dhe fillonin minutat e vajtueshme të poshtërimit dhe të rrahurës, zemra më rrihte shpejt dhe mendja më turbullohej. Ndërsa rriteshim, këto ceremoni ndëshkuese, që sa vinin e bëheshin më të dendura, nga mësueset e buta e mëmësore, binim në duart e mësuesve meshkuj të neveritur nga jeta, pleq e nervozë, siç ishte mësuesi i gjimnastikës, mësuesi i fesë apo ai i muzikës, në fillim i prisja me kënaqësi si disa minuta sehir në mes të mësimit të mërzitshëm. Nëse nxënësi i ulte sytë si pulë e lagur, e pranonte fajin dhe radhiste ca justifikime bindëse, ndëshkohej lehtë. Ndërsa ata, të cilët e kishin justifikimin më të rëndë se fajin, ata që nuk sajonin dot apo ata që përtonin edhe ta sajonin dhe preferonin të rrahurën, ata që ndërsa hanin fyerje dacka, bënin me shenja duke e bërë klasën të qeshte, ata që nga njëra anë e dridhnin me gënjeshtra të trasha e nga ana tjetër betoheshin më gjithë zemër se nuk do të gënjenin më, qenë bërë fërtele nga të rrahurit dhe poshtërimi, disa që, si kafshë të rënë në grackë, pa dashje bënin një tjetër gabim që ua shtonte akoma më tepër torturën, më mësonin për jetën dhe gjendjen njerëzore gjëra më të thella se librat e Diturisë së jetës dhe revistat e Dituria e klasës.
Ndonjëherë, kur shihja se si ndonjë vajzë së cilës nga larg ia pëlqeja rregullin, ëmbëlsinë e brishtësinë, skuqej dhe përlotej në të tilla çaste poshtërimi e justifikimi, doja që ajo të shpëtonte. Kur shihja atë bullafiqin bjond, i cili edhe mua më binte në qafë në pushimet mes orëve, të zhytej më keq tek fliste e të hante shpulla tek zhytej, e ndiqja ngjarjen duke e shijuar mizorisht.
Kur nuk i jepja dot kuptim qëndresës, që e xhindoste mësuesin, të një djali thatim e të rreshkur, të heshtur e krenar, për të cilin kisha menduar se ishte dëshpërimisht budalla dhe i pandjeshëm, ndërsa nga sytë e djalit rridhnin lot, lodhesha duke u dhënë hak njëkohësisht edhe mësuesit edhe nxënësit. Ashtu siç disa mësuesve, të cilëve më shumë se sa të provonin dijen e nxënësit që kishin ngritur në dërrasë, u pëlqente t’i nxirrnin në shesh padijen e ta poshtëronin, edhe disa nxënës silleshin sikur më fort se sa ta zbusnin e ta ndreqnin situatën, u pëlqente të poshtëroheshin. Disa mësues tërboheshin kur shihnin se një fletore ishte mbështjellë me një letër me ngjyrë të gabuar. Disa të tjerë, një pëshpëritjeje të vogël që të tjera herë as që e vinin re, i përgjigjeshin me shpullë. Disa nxënës, përballë një pyetje të thjeshtë, përgjigjen e së cilës e dinin, mbeteshin si lepuj të hutuar nga drita dhe s’reagonin fare, e disa të tjerë- këta i çmoja më shumë – edhe nëse nuk e donin përgjigjen, me dashamirësi thoshin ndonjë gjë çfarëdo që e dinin.
Në këto çaste të frikshme që nganjëherë fillonin me qortim ose me flakjen e fletoreve apo të librave, ndërsa e gjithë klasa s’pipëtinte fare, ndiheshin mirënjohës që isha nga fatlumët që s’u binin për hise të tilla poshtërime. Një e treta e klasës ishin nga këta të privilegjuar. Ndryshe nga disa shkolla shtetërore, ku të pasur dhe të varfër ishin bashkë në një klasë, në këtë shkollë private, kufiri i fshehtë që ndante ata që poshtëroheshin vazhdimisht, nga fatlumët që s’prekeshin me dorë, s’kish të bënte me pasurinë apo varfërinë e nxënësit. Ky kufi i fshehtë, që, siç u mësova gjatë shkollës, i lumtur e harroja duke rendur e lozur me një ndjenjë fëminore vëllazërie gjatë pushimeve dhe që shpirti ma refuzonte, në çastin që mësuesi zinte vend në katedrën e tij si një çast pushteti, dilte befas në pah, dhe unë, në çastet e të rrahurit e të poshtërimit, me një kërshëri të thjeshtë por të fort, pyesja veten se pse disa ishin më dembelë, pa dinjitet, të pavullnetshëm, të pandjeshëm, pa mend apo thjesht “ja ashtu”. Por kësaj pyetje s’i jepnin përgjigje as dovlet e ilustruara që pata nisur të lexoj ato kohë, ku të gjithë të këqijtë vizatoheshin gojështrembër, as intuita ime fëmijërore, dhe unë e harroja atë pyetje. Nga të gjitha këto, pata nxjerrë përfundimin se ai vend që quhej shkollë, në të vërtetë nuk u jepte përgjigje pyetjeve themelore, por vetëm sa na ndihmonte t’i pranonim ato si një realitet të jetës. Prandaj deri në vitet e gjimnazit, bëra kujdes të ngrija gishtin e të mbetesha në anën e sigurt e të qetë të kufirit.
Megjithatë ndija se gjëja më e rëndësishme që kisha mësuar në shkollë, nuk ishte pranimi i “të vërtetave” të padiskutueshme të jetës, por të mrekulluarit me to. Në vitet e para, me lloj –lloj pretekstesh, mësuesja na vinte shpesh të këndonim në mes të mësimit. Ndërsa bëja sikur i këndoja ato këngë që nuk më pëlqenin e atyre që nuk ua merrja vesh fjalët në frëngjisht, më pëlqente të ndiqja me sy shokët e klasës. (Këndonin gjëra që mund të përkthehen si: xha roje, xha roje, erdhi festa, bjeri bilbilit). Vogëlushin e shkurtër e topolak, i cili gjysmë ore më parë kish qarë ngaqë kishte harruar sërish në shtëpi fletoren, tani e shihje duke kënduar i lumtur me gojën që e hapte vesh më vesh. Vajza, e cila i mblidhte flokët e gjatë pas veshëve, të njëjtin gjest e përsëriste në mes të këngës. Njëri nga të paudhët e shëndoshë, i cili më kish ndjekur nëpër korridore në pushim dhe mësuesi i tij më tinëzar, më i zgjuar dhe aq i matur, sa me gjithë poshtërsinë e vet, të mbetej në anën time të kufirit të fshehtë, tani dukeshin si të humbur në qiejt e muzikës me një shprehje engjëllore në fytyrë. Vajza e rregullt, në mes të këngës kontrollonte edhe njëherë kutitë e lapsave dhe fletoret në çantë. Vajza punëtore dhe e zgjuar, e cila, sa herë e pyesja: “A bëhesh shoqja ime?” për t’u vënë në rresht për dy kur hynim nga oborri në klasë, thjesht më kapte për dore pa folur, përqendrohej e tëra për të kënduar sa më mirë. Djali i shëndoshë dhe koprac, i cili, që të mos ia shihnin fletoren në provime, e mbulonte asisoj a thua po i jepte bebes për të pirë, bënte lëvizje sikur e hape gjoksin që s’ia hapte askujt.
Kur shihnim se edhe njëri nga budallenjtë e pashpresë që rriheshin përditë, bashkohej me dëshirë në këngë; një tjetër mistrec i shkulte flokët vajzës përpara dhe vajza që e kishte të qarën në majë të buzës, teksa këndonte e vëmendshme, vështronte jashtë nga dritarja, edhe ne me vajzën me bisht kali shiheshin për një çast në sy dhe vinim buzën në gaz. Kur vinim në pjesën la la la la la la të këngës që s’e merrja vesh fare, edhe unë i hareshëm bashkohesha me zërin që e ngrinin të gjithë, e pastaj, duke parë nga dritarja, imagjinoja se ja, edhe pak, edhe pak e dot binte zilja, e gjithë klasa përnjëherësh do të rrëmbente palltot e çantat dhe me çantën në njërën dorë e dorën tjetër në pëllëmbën e madhe të portierit, i cili do të na çonte bashkë me vëllain në shtëpi, që ndodhej tri minuta larg, do të isha i lodhur nga gjithë ajo njerëzi në klasë e do t’i shpejtoja hapat i paduruar për të parë nënën.
Përktheu nga origjinali: Rubin Hoxha
Orhan Pamuk
“Uluni duarkryq e pa folur”, thoshte mësuesja dhe unë i bashkoja duart mbi kraharor e rrija me durim gjatë gjithë mësimit. Por kënaqësia e të përgjigjurit çdo pyetje, të zgjidhurit i parit një problem matematike apo i marrjes së notave më të mira, dalëngadalë nisi të zbehej, orët mezi kalonin dhe koha nisi të rrjedhë me një ngadalësi të pabesueshme.
I largoja sytë nga nxënësi i shëndoshë,gjysmë i zgjuar që diç përpiqej të shkruante në dërrasë apo nga vajza që mësueses, nxënës a roje, të gjithë botën, e shikonte me po ato vështrime optimiste dashamirëse, të qeshura e të shëndetshme, dhe i ktheja jashtë nga dritarja, drejt degëve të larta të një gështenje që dukej mes apartamenteve. Një korb ulej mbi degë. E kundroja me vëmendje. Tej korbit që e shihja nga poshtë degës, një re vetmitare ndërronte edhe formën, edhe vendin. Renë që e shihja nga dritarja, e përngjasoja me hundën e kokën e një dhelpre, pastaj me një qen.
Doja që qeni të mos ndërronte më formë dhe reja të vazhdonte rrugën si qen,, por pa kaluar shumë ajo shndërrohej në një nga kupat me këmbëza të sheqerit në vitrinën që s’hapej kurrë të bufesë së gjyshes dhe unë doja të isha në shtëpi. Tek më qe tiposur heshtja mes hijeve e shtëpisë, atmosfera e saj besimdhënëse, papritur, mes atyre hijeve, si në një ëndërr, shfaqej im atë dhe të dielën të gjithë bashkë dilnim me makinë për shëtitje në Bosfor.
Ndërkohë hapej dritarja e hyrjes përballë, një shërbëtore shkundte leckën e pluhurave dhe si unë dalldisej duke vështruar rrugën, që unë nuk e shihja dot nga aty ku isha. Ç’bëhej vallë në rrugë? Dëgjoja zhurmën e një karroce që ecte mbi gurët e shtruar dhe “eskixhiiiun” që thërriste me zërin e ngjirur. Shërbëtorja që kundronte rrugën, si e ndiqte me sy shitësin e vjetërsirave, futej brenda dhe në krah të dritares që mbyllte ajo, më zinte syri një tjetër re që lëvizte me shpejtësinë e resë së mëparshme, por në drejtim të kundërt. Ndërsa reja që pasqyrohej edhe mbi dritaren ngjitur vazhdonte rrugën, pyesja veten mos është kjo reja dhelpër-qen –kupë sheqeri që kaloi qëparë? Tamam atë çast, klasa gjallërohej dhe kur shihja gishtat e ngritur, ndonëse nuk e kisha dëgjuar pyetjen e mësueses, edhe unë e ngrija gishtin shpejt dhe prisja me një pozë shumë të sigurt se e dija përgjigjen e saktë. Edhe në çastet e para kur nga përgjigjet e nxënësve të tjerë s’e kisha marrë vesh ende pyetjen, në mendjen time të humbur në ëndërrime shfaqej një besim i kotë se e dija shumë mirë përgjigjen.
Ajo çka i bënte vende zbavitëse klasat, ku për vite me radhë u ulëm dy e nga dy nëpër banka, më shumë se ato që mësoja gjatë orëve apo miratimet e mësueses, ishte kënaqësia kur njihja një nga shokët e klasës dhe pak me habi, pak me mahi e pak me keqardhje, shihja sa të ndryshëm ishin nga unë. Ishte për shembull një djalë i pikëlluar, i cili kur lexonte ndonjë gjë në orën e turqishtes, kur mbaronte rreshtin, nuk vazhdonte të lexonte në rreshtin tjetër, por dy rreshta më poshtë dhe me gjithë kujdesin s’e ndreqte që s’e ndreqte dot gabimin dhe e gjithë klasa qeshte.
Në klasën e parë ishte një vajzë që ulej me mua për njëfarë kohe, me flokët e gjatë të kuq lidhur si bisht kali. Çanta e aj ku gjeje mollë të kafshuara, simite, susam të derdhur, lapsa e lidhëse flokësh, ishte e rrëmujshme dhe e shëmtuar, por një aromë e këndshme livandoje që përhapej prej saj dhe prej çantës së saj, më ndillte drejt asaj dhe e admiroja mënyrën se si e tregonte gjithçka, duke i thënë gjërat copë e me guxim dhe po të mos e shihja në fundjavë, më merrte malli për të.
Një djalë ishte vërtetë kokëtas, siç thoshte gjyshja; brishtësia dhe delikatesa e një vajze të imët, të vogël më magjepste; habitesha me një të tretë, e cila i tregonte të gjitha sa ndodhnin në shtëpi pa fshehur asnjë dhe pyesja veten se si ishte e mundur një gjë e tillë. Si është e mundur që kjo vajzë qan vërtetë duke lexuar një vjershë për Ataturkun, tjetri gënjen duke e ditur se të gjithë do t’ia kuptojnë rrenën, si mund t’i kishte një i tretë kaq të rregullta çantën, fletoren, përparësen, flokët, fjalët dhe gjithçka tjetër?
Ashtu siç mendja ime e përngjasonte vetvetiu me diçka hundën e lloj- lloj makinave në rrugë me llambat, parakolpin, kapakun e motorit dhe xhamat e saj, ashtu dhe shumë fëmijë në klasë, i përngjasoja me ndonjë gjë. Për shembull, këtë me hundë majuce e përngjasoja me një dhelpër, atë trupmadhin, siç i thoshin të gjithë, me një ari, flokëpërpjetin me një iriq…Më kujtohet se një vajzë herreje me emrin Mari, fliste gjatë për festën e Jom Kipurit, duke treguar se si në disa ditë të caktuara gjyshja e vet nuk prekte me dorë as çelësin e dritave. Një vajzë tjetër tregonte se një mbrëmje në dhomën e vet, kur kishte kthyer kokën rrëmbimthi, kishte parë hijen e një engjëlli, dhe kjo më qe ngulitur në mendje me frikë. Kur i ati i vajzës, e cila vishte çorape të gjata në këmbët e saj të stërgjata dhe që dukej sikur çdo çast do t’ia kriste të qarës, një ministër që vdiq në aksidentin ajror, prej nga kryeministri Adnan Menderes doli me duar në xhepa, më dukej sikur vajza e dinte qysh më parë çdo dot ndodhte dhe prandaj qante. Shumë nga fëmijët, sikurse unë, kishin probleme me dhëmbët dhe disa prej tyre mbanin mbërthesa dhëmbësh. Thuhej se diku në ndërtesën ngjitur ku ndodhej konvikti i gjimnazit dhe salla e sportit, ngjitur me infermierinë, ishte një dentist dhe kur nxehej mësuesi e kërcënonte të paudhin se do ta dërgonte atje. Një dënim më i vogël ishte të qëndroje në këmbë me shpunë nga klasa në cepin mes derës dhe murit ku qe varur dërrasa. Nganjëherë kjo konvertohej në dënimin “me një këmbë”, por ngaqë e gjithë klasa nuk ndiqte mësimin, por e kishte mendjen të shihte sa do të mund të rrinte me një këmbë i dënuari, nuk para zbatohej. Edhe pse nuk rrinin me një këmbë, keqbërësit që sikteriseshin një cep, pështynin në koshin e plehrave apo bënin me shenja nga klasa pa i rënë në sy mësuesit, gjëra që më shumë se admirim, mua më ngjallnin zili dhe zemërim.
Qortimi, dënimi, nëpërkëmbja, të rrahurit nga ana e mësuesit e dembelëve, e të paudhëve, e budallenjve dhe e të pacipëve, me gjithë shpirtin e bashkësisë dhe të solidaritetit, tek i cili do të besoja sinqerisht më vonë, ndonjëherë më kënaqte. Për shembull ishte një vajzë e afrueshme dhe e shoqërueshme me të gjithë, e cila vinte në shkollë më makinë me shofer dhe sa herë që i thoshte mësuesja, dilte shumë e kënaqur në dërrasë dhe duke u spërdredhur, fillonte të këndonte anglisht “jingle belas, jingle belas, jingle all the belas”. Nuk mërzitesha fare kur e shihja të poshtërohej e të përbuzej për shkak se me këmbëngulje nuk i bënte detyrat, megjithëse e kishte kaq mirë marrëdhënien me mësuesen. Nuk ma rrokte kurrsesi mendja se pse në çdo kontroll detyrash, disa, të cilët nuk i kishin bërë detyrat, hiqeshin sikur i kishin bërë por s’po i gjenin kurrsesi mes fletëve të fletores, megjithëse mësuesi nuk e besonte kurrë këtë. Të thoje “s’po e gjej dot mësuese!” me një panik dhe frikë të çastit, vetëm sa e vononte ca sekonda ndëshkimin, por nga ana tjetër, e riste intensitetin e shpullës apo të shkuljes së veshit. E rrahura që jepej në shkollat osmane, shkopi i gjatë me të cilën mësuesi i binte nxënësit pa ngritur nga vendi, rrahja me thupër këmbëve në kujtimet e fëmijërisë e të shkollës me titull “Thupra, netët e mia” të Ahmet Rasimit (1865-1932), në librat shkollorë të viteve të mëvonshme na paraqiteshin si të këqija të mbetura në kohën para Republikës dhe Ataturkut. Por ma do mendja se edhe në liceun privat Eshëk, ku shkonin fëmijët e pasanikëve në Nishantash, mësuesit pleq e zevzekë të mbetur nga periudha osmane, të cilët përdornin vizore franceze të veshura anash me një copë mikë të hollë e të fortë, e kuptonin se një pjesë e risive të quajtura modernizim, nënkuptonin rinovim të shtypjes së ushtruar ndaj të dobëtëve.
Kur një nxënës, i cili me këmbëngulje vazhdonte të mos i bënte detyrat dhe me paudhësinë e tij ia soste durimin mësuesit, nxirrej para syve të të gjithëve për demonstrim dhe fillonin minutat e vajtueshme të poshtërimit dhe të rrahurës, zemra më rrihte shpejt dhe mendja më turbullohej. Ndërsa rriteshim, këto ceremoni ndëshkuese, që sa vinin e bëheshin më të dendura, nga mësueset e buta e mëmësore, binim në duart e mësuesve meshkuj të neveritur nga jeta, pleq e nervozë, siç ishte mësuesi i gjimnastikës, mësuesi i fesë apo ai i muzikës, në fillim i prisja me kënaqësi si disa minuta sehir në mes të mësimit të mërzitshëm. Nëse nxënësi i ulte sytë si pulë e lagur, e pranonte fajin dhe radhiste ca justifikime bindëse, ndëshkohej lehtë. Ndërsa ata, të cilët e kishin justifikimin më të rëndë se fajin, ata që nuk sajonin dot apo ata që përtonin edhe ta sajonin dhe preferonin të rrahurën, ata që ndërsa hanin fyerje dacka, bënin me shenja duke e bërë klasën të qeshte, ata që nga njëra anë e dridhnin me gënjeshtra të trasha e nga ana tjetër betoheshin më gjithë zemër se nuk do të gënjenin më, qenë bërë fërtele nga të rrahurit dhe poshtërimi, disa që, si kafshë të rënë në grackë, pa dashje bënin një tjetër gabim që ua shtonte akoma më tepër torturën, më mësonin për jetën dhe gjendjen njerëzore gjëra më të thella se librat e Diturisë së jetës dhe revistat e Dituria e klasës.
Ndonjëherë, kur shihja se si ndonjë vajzë së cilës nga larg ia pëlqeja rregullin, ëmbëlsinë e brishtësinë, skuqej dhe përlotej në të tilla çaste poshtërimi e justifikimi, doja që ajo të shpëtonte. Kur shihja atë bullafiqin bjond, i cili edhe mua më binte në qafë në pushimet mes orëve, të zhytej më keq tek fliste e të hante shpulla tek zhytej, e ndiqja ngjarjen duke e shijuar mizorisht.
Kur nuk i jepja dot kuptim qëndresës, që e xhindoste mësuesin, të një djali thatim e të rreshkur, të heshtur e krenar, për të cilin kisha menduar se ishte dëshpërimisht budalla dhe i pandjeshëm, ndërsa nga sytë e djalit rridhnin lot, lodhesha duke u dhënë hak njëkohësisht edhe mësuesit edhe nxënësit. Ashtu siç disa mësuesve, të cilëve më shumë se sa të provonin dijen e nxënësit që kishin ngritur në dërrasë, u pëlqente t’i nxirrnin në shesh padijen e ta poshtëronin, edhe disa nxënës silleshin sikur më fort se sa ta zbusnin e ta ndreqnin situatën, u pëlqente të poshtëroheshin. Disa mësues tërboheshin kur shihnin se një fletore ishte mbështjellë me një letër me ngjyrë të gabuar. Disa të tjerë, një pëshpëritjeje të vogël që të tjera herë as që e vinin re, i përgjigjeshin me shpullë. Disa nxënës, përballë një pyetje të thjeshtë, përgjigjen e së cilës e dinin, mbeteshin si lepuj të hutuar nga drita dhe s’reagonin fare, e disa të tjerë- këta i çmoja më shumë – edhe nëse nuk e donin përgjigjen, me dashamirësi thoshin ndonjë gjë çfarëdo që e dinin.
Në këto çaste të frikshme që nganjëherë fillonin me qortim ose me flakjen e fletoreve apo të librave, ndërsa e gjithë klasa s’pipëtinte fare, ndiheshin mirënjohës që isha nga fatlumët që s’u binin për hise të tilla poshtërime. Një e treta e klasës ishin nga këta të privilegjuar. Ndryshe nga disa shkolla shtetërore, ku të pasur dhe të varfër ishin bashkë në një klasë, në këtë shkollë private, kufiri i fshehtë që ndante ata që poshtëroheshin vazhdimisht, nga fatlumët që s’prekeshin me dorë, s’kish të bënte me pasurinë apo varfërinë e nxënësit. Ky kufi i fshehtë, që, siç u mësova gjatë shkollës, i lumtur e harroja duke rendur e lozur me një ndjenjë fëminore vëllazërie gjatë pushimeve dhe që shpirti ma refuzonte, në çastin që mësuesi zinte vend në katedrën e tij si një çast pushteti, dilte befas në pah, dhe unë, në çastet e të rrahurit e të poshtërimit, me një kërshëri të thjeshtë por të fort, pyesja veten se pse disa ishin më dembelë, pa dinjitet, të pavullnetshëm, të pandjeshëm, pa mend apo thjesht “ja ashtu”. Por kësaj pyetje s’i jepnin përgjigje as dovlet e ilustruara që pata nisur të lexoj ato kohë, ku të gjithë të këqijtë vizatoheshin gojështrembër, as intuita ime fëmijërore, dhe unë e harroja atë pyetje. Nga të gjitha këto, pata nxjerrë përfundimin se ai vend që quhej shkollë, në të vërtetë nuk u jepte përgjigje pyetjeve themelore, por vetëm sa na ndihmonte t’i pranonim ato si një realitet të jetës. Prandaj deri në vitet e gjimnazit, bëra kujdes të ngrija gishtin e të mbetesha në anën e sigurt e të qetë të kufirit.
Megjithatë ndija se gjëja më e rëndësishme që kisha mësuar në shkollë, nuk ishte pranimi i “të vërtetave” të padiskutueshme të jetës, por të mrekulluarit me to. Në vitet e para, me lloj –lloj pretekstesh, mësuesja na vinte shpesh të këndonim në mes të mësimit. Ndërsa bëja sikur i këndoja ato këngë që nuk më pëlqenin e atyre që nuk ua merrja vesh fjalët në frëngjisht, më pëlqente të ndiqja me sy shokët e klasës. (Këndonin gjëra që mund të përkthehen si: xha roje, xha roje, erdhi festa, bjeri bilbilit). Vogëlushin e shkurtër e topolak, i cili gjysmë ore më parë kish qarë ngaqë kishte harruar sërish në shtëpi fletoren, tani e shihje duke kënduar i lumtur me gojën që e hapte vesh më vesh. Vajza, e cila i mblidhte flokët e gjatë pas veshëve, të njëjtin gjest e përsëriste në mes të këngës. Njëri nga të paudhët e shëndoshë, i cili më kish ndjekur nëpër korridore në pushim dhe mësuesi i tij më tinëzar, më i zgjuar dhe aq i matur, sa me gjithë poshtërsinë e vet, të mbetej në anën time të kufirit të fshehtë, tani dukeshin si të humbur në qiejt e muzikës me një shprehje engjëllore në fytyrë. Vajza e rregullt, në mes të këngës kontrollonte edhe njëherë kutitë e lapsave dhe fletoret në çantë. Vajza punëtore dhe e zgjuar, e cila, sa herë e pyesja: “A bëhesh shoqja ime?” për t’u vënë në rresht për dy kur hynim nga oborri në klasë, thjesht më kapte për dore pa folur, përqendrohej e tëra për të kënduar sa më mirë. Djali i shëndoshë dhe koprac, i cili, që të mos ia shihnin fletoren në provime, e mbulonte asisoj a thua po i jepte bebes për të pirë, bënte lëvizje sikur e hape gjoksin që s’ia hapte askujt.
Kur shihnim se edhe njëri nga budallenjtë e pashpresë që rriheshin përditë, bashkohej me dëshirë në këngë; një tjetër mistrec i shkulte flokët vajzës përpara dhe vajza që e kishte të qarën në majë të buzës, teksa këndonte e vëmendshme, vështronte jashtë nga dritarja, edhe ne me vajzën me bisht kali shiheshin për një çast në sy dhe vinim buzën në gaz. Kur vinim në pjesën la la la la la la të këngës që s’e merrja vesh fare, edhe unë i hareshëm bashkohesha me zërin që e ngrinin të gjithë, e pastaj, duke parë nga dritarja, imagjinoja se ja, edhe pak, edhe pak e dot binte zilja, e gjithë klasa përnjëherësh do të rrëmbente palltot e çantat dhe me çantën në njërën dorë e dorën tjetër në pëllëmbën e madhe të portierit, i cili do të na çonte bashkë me vëllain në shtëpi, që ndodhej tri minuta larg, do të isha i lodhur nga gjithë ajo njerëzi në klasë e do t’i shpejtoja hapat i paduruar për të parë nënën.
Përktheu nga origjinali: Rubin Hoxha
