Nga Elida Jorgoni
Në një rrëfim për bashkëshortin e ndjerë, përkthyesin e njohur Perikli Jorgoni, i cili u nda nga jeta disa muaj më parë. Historia plot pasione e nipit të Hil Mosit, që vendosi t’u përkushtohej librave… Letrat e Robert Shvarc dhe telegramet e Fan Nolit nga Gjeneva për mikun e tij, Mosi
“Ne blemë një shtëpi buzë detit, pasi atij i pëlqente shumë deti. Dhjetë vjet i kaluam këtu”. Elida vazhdon të flasë, ndërsa tregon me dorë ballkonin në pallatin jo shumë larg rërës ku mbrëmjeve uleshin deri pas mesnate. “Te ky plazhi këtu, kalonte orë të tëra këto vite”. Ajo është një grua që sapo i ka kaluar të 50-at, por flokët e prera shkurt, veshja e thjeshtë, një palë pantallona dhe një triko të gjelbër dhe bisedat për letërsinë e bëjnë të duket më e re. Në vitet 1992-2002, ajo u bë misionarja e parë femër (Misionare e krishterë ungjillore), e cila la qytetin e saj të lindjes Korçën, për të udhëtuar drejt Tropojës në mbështetje të njerëzve në nevojë gjatë luftës. E rritur nga një nënë greke, e cila erdhi në Shqipëri për të ndjekur të dashurin e saj ushtar, dhe rastësia e fati e bëri të mbetej këtu, ndërsa ushtria ku ishte i dashuri u kthye pikërisht mbrëmjen që ajo mbërriti në Korçë në Greqi, Elida u rrit duke dëgjuar për atdheun. “Atdheu” i nënës së saj, të cilën ajo e kujtonte me aq mall e dashuri, e frymëzoi vajzën që ishte rritur mes leximesh të donte atdheun e saj. Nëse tani ka një mision, të cilin Elida i ka përkushtuar jetën, është pikërisht atdhedashuria, kontributi për të propaganduar vlerat e historisë shqiptare. Kur e takoi për herë të parë bashkëshortin e saj të ardhshëm Perikli Jorgonin, ajo ishte 40 vjeçe, ndërsa ai 66. Një grup artistësh, shkrimtarësh e skulptorësh kishin shkuar në qytetin verior për të mbështetur rihapjen e qendrave kulturore dhe të kthenin besimin e njerëzve te kultura. Ai i kërkoi që të linte ca libra që kishte me vete, në zyrën e saj, dhe kështu ndodhi njohja. Ajo nuk mund të thotë shumë fjalë se si ishte historia e tyre e dashurisë, por beson se historitë ndodhin dhe ndonjëherë duhen vetëm pak minuta për të kuptuar se je e përfshirë nga dikush. Dhe vajza që kishte vendosur t’i përkushtohej fesë dhe misionit të saj humanitar, ndjeu papritur se rruga që kishte ndjekur deri në ato momente, ndryshoi atë natë. Pas pak kohësh ajo erdhi në Tiranë, ku vendosi të bëhej gruaja e tij. Elida erdhi në jetën e Perikli Jorgonit pikërisht në momentin kur ai mendonte se dashuritë që i kishte lexuar, dhe përkthyer aq shumë në libra ishin vetëm aty, në kapakët e mbyllur të një libri, apo thjesht në mendjen e një shkrimtari. Ajo erdhi atëherë kur jeta e tij private e kishte zhytur në dëshpërim, për ta nxjerrë prej andej me forcën që vetëm një grua e dashuruar mund ta bëjë. “Ishin dhjetë vjet tepër të bukur. Vetëm unë mund ta kuptoja atë… Ishte fat që e njoha… Nuk e mendoja këtë fund”, thotë Elida, ndërsa sjell në kujtesë mbrëmjen e 12 dhjetorit 2012, kur ai u nda nga jeta. Gjithë mbrëmjen nuk ka fjetur. “Në mëngjes u zgjova herët dhe nisa ta kërkoja buzë detit. Mendoja se do ta gjeja diku. Kisha një ankth”, thotë ajo. Rrëfimin e saj e shoqëron duke na treguar disa dorëshkrime, që Elida i ka marrë nga tryeza e tij e punës për të na i treguar. Janë vargjet e fundit të shkruara nga përkthyesi dhe poeti, të cilat datojnë më 11/12/2012, ora 20.15. Ishte një poemë kushtuar baritonit me famë ndërkombëtare, Llukë Kaçajt, e cila përfundon me këto vargje… të lëna përgjysmë… “Bërtitën, u xhindosën, sikur po ngjante gjëma, sikur shembej kupola e po ziente brenda…” Jorgoni e parandjeu gjëmën që do t’i ndodhte të nesërmen… “Perikliu atë mbrëmje më tha se ishte mjaft i ngarkuar e se kishte shumë vargje që i silleshin në mendje. Më tha: ‘Kaq për sot dhe nesër ta përfundojmë Llukë Kaçajn’. Unë e pyeta, se çfarë tjetër ke në mendje?
Ai më tha, se kishte gati dy poema; për Papa Kristo Negovanin, dhe për Papa Llambro Ballamaçin. Unë e pyeta se kur të erdhi frymëzimi? Ai më tha se sot gjatë gjithë ditës, e besoj, se do t’i plotësoj më mirë nesër. Mjerisht la pa përfunduar poemën për Llukë Kaçajn dhe nuk i shkroi poemat për dy priftërinjtë atdhetarë shqiptarë”, thotë Elida. Gjithë jeta e Perikli Jorgonit qe një rrugëtim mes letrash. Ai lindi më 15 gusht 1936 në Tiranë ku kreu dhe studimet. I biri i Jorgji Jorgonit, nip i Hilë Mosit (nëna e tij, Marie, ishte e bija e patriotit të njohur). Karriera e tij nisi si mësues letërsie, për të vijuar më pas si redaktor në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”. Ai ka sjellë në shqip Rilken, Lemontovin, Shekspirin, Shellin, Friedrich Horderlin, Soreskut, Safon, Cvajgun, Kavafisin, Kafkën.. Kohët e fundit ai kishte përfunduar përkthimin e librit me kujtime të dashurisë së vetme të Kafkës, Dora Diamant, shkruar nga Kathi Diamant. Një libër që e kishte përfshirë poetin, për vetë subjektin lirik që mbarte. Njohës i mirë i poezisë Perikliu parapëlqente që në jetën e tij të ishte i lirë, si në vargje. Ai nuk vendosi asnjëherë kravatë, nuk veshi kostum as kur i duhej të shkonte në ceremoni zyrtare. Ai ishte gjithnjë ashtu me rrobat e tij të thjeshta, që gjithnjë ishin e kundërta e asaj çfarë ai vërtetë përfaqësonte. I pëlqente natyra, ndaj dhe kur njohu Elidën, la Tiranën për të jetuar në zonën e plazhit në Durrës, pranë detit. “Shtëpia jonë është plot me libra, dorëshkrime të tij. I kam lënë ende ashtu siç i ka prekur ai për herë të fundit. Tashmë do t‘u përkushtohem librave të tij, për t’i sjellë në botim ashtu si ai do të donte”, thotë Elida. Por përveç kontributit të tij të madh në letrat shqipe, Elida kërkon të njihet dhe një anë tjetër pak e folur e Jorgonit, siç qe kontributi i tij në çështjen kombëtare. Fotografitë që ajo ka në duar, tregojnë udhëtimet e tyre në Kosovë, Maqedoni apo Dibrën e Madhe, Greqi, ku përkthyesi inicioi vendosjen e busteve, apo pllakadave në vendet ku kishin qenë shkollat e para shqipe… Ai organizonte veprimtari për të krijuar dhe nderuar figura intelektualësh të shquar atdhetarë. Elida tregon pasaportën e tij, ku është vendosur vula “Non grata” nga shteti grek. Njeriu që kishte shkuar në Greqi përmes vargjeve të Kavavisit ose Safos ishte ndaluar të shkelte në tokën e poetëve që i kishte bërë të njohur në gjuhën shqipe. Bashkë me Elidën ata udhëtuan për në Negovan, aty ku dikur ishte Mësenjtorja shqipe, dhe ku Papa Kristo Negovani një klerik patriot i çështjes shqiptare, u vra sa kaloi të 30-tat. Ata shkuan atje për të gjetur kishën e fshatit ku Papa Kristo pati guximin të meshonte në gjuhën shqipe deri para se ta masakronin me thika e sëpata së bashku me vëllain e tij në të njëjtën natë të errët të 12 shkurtit 1905. Bashkë ata shkuan kudo, për të gjetur gjurmët dhe për t’i bërë ato të dukshme të lëna nga patriotët shqiptarë, si në rrënojat e Nolejve në Kolonjë, shtëpinë e Isa Boletinit, varri i Shote Galicës, varri dhe monumenti i Hasan Prishtinës, varri i Anton Pashkut, varri i Ismail Qemalit, varri i Dom Nikollë Kaçorrit etj. Si nip i Hilë Mosit përkushtimi ndaj çështjes shqiptare për të ishte i natyrshëm. Jorgoni koleksiononte çdo shkrim që kishte lidhje me çështjen kombëtare. Nga arkivat Elida na tregon shkrime që datojnë që para Luftës së Dytë Botërore, apo telegrame e letra të Fan Nolit të shkruara para udhëtimit të tij për në Shqipëri, meshën që dha në Kishën e Durrësit etj. Elida ka shumë për të treguar. Teksa i sheh librat e tij kudo nëpër shtëpi, i duket si një shenjë që ai e ka lënë pas që ajo të largojë vetminë dhe mallin… Se kur vështrimi i saj shkon për nga deti, ajo nuk ka si të mos kujtojë atë… burrin që e deshi përmes fjalëve, dhe që dikur mendonte se s’do ta humbte kurrë…
Telegram Hilë Mosit
Hotel Magellan, në Paris 17 dhjetor 1920
Jemi të lumtur, t’ju lajmërojmë, se sot e premte më 17 dhjetor, n’ orën 11.30 Shqipëria u pranue me vota t’unijshme si mis i Lidhjes së Kombeve.
Fan Noli, Pandeli Cale
Gjenevë, 17 dhjetor 1920, ora 1.45.
Letër Hilë Mosit
Hotel Monopole 23.XII.1920
I dashur shok,
Në kohën e fitimit, unë kujtoj gjithmonë shokët e mi, shokët e luftës, të cilët kanë marrë pjesë me të gjithë fuqinë e tyre. Ju kini luftuar me mua ndër do rasa të vështira pa u thyer prej lodhjeve të cilat do të kishin rrëzuar të tjerë njerëz më pak të fortë se ju.
Të jini siguruem se ju i kini fituem meritat e atdheut i cili do të jetë mirënjohës për fitimin e bamum në emën të tij, e për të cilin një pjesë e gjanë ju takon edhe juve. Unë po ju bekoj me gjithë zemrën time dhe po ju falënderoj për bashkëveprimin në kohë të misionit historik. Unë ju uroj këshëndellat t’i sjellin paqen vendit tonë dhe fatbardhësinë juve dhe familjes suej.
Shumë miqësisht
Fan Noli
Gjenevë 23 dhjetor 1920
Zotit Hilë Mosit
Mis i delegatës shqiptare
Paris
Poezi e Robert Shvarc kushtuar Perikli Jorgonit. Dy njerëzit e letrave kanë jetuar në një lagje dhe kanë qenë komshi. Vargjet e mëposhtme, që Shvarc ia kushtoi Jorgonit, janë frymëzuar nga kohët kur ky i fundit ishte fëmijë dhe Shvarc e shihte shpesh teksa kalonte për në shtëpinë e tij. Këtë poezi ai ia ka dedikuar Jorgonit me rastin e ditëlindjes.
Mall i vdekur
Perikliut, 19 gusht 1955
Me sy prej foshnje nën ballë 20-vjeçarë,
Po sodis zjarr-përvëluar dashurinë
Ah, dashurinë e nënës për fëmijën
Me sy prej foshnje, shpirt e zemër-vrarë..
Dhe dridhje e gjurit, rrahje pa kumbim
Më kujton sot, mallin e vdekur të fëmijërisë
Kur i përkundur në djep të dhembshurisë
Më namuriste fshamja…. Fli jetim!
Rober Shvarc
Nga të gjithë dashuritë
(Për Elidën…)
Nga të gjithë kurthet edhe dashuritë,
Nga të gjithë ëndrrat dhe pabesitë,
Nga gjithë shpresat, dhimbjet prush e flakë,
Nga gjithë vajzat–yje edhe gratë,
Ty të kam dashur me mall të pashuar,
Me zemër prej pëllumbi e të lënduar,
Me shpresën se një ag a muzg të qetë,
Do flemë në zallin, ku vesojnë retë.
