GJUHËT INDOEVROPIANE

Xhelal Zejneli

Xhelal Zejneli

         Gjuhët indoevropiane janë grup gjuhësh të cilat për nga krijimi i tyre janë të afërta. Ky grup i gjuhëve përbën familje gjuhësore të veçantë.  Që nga lashtësia fliten ose janë folur në një brez të gjerë prej skajit perëndimor i Evropës deri te cepi lindor i Indisë dhe deri te Turkestani kinez, në zemër të Azisë. Prej zbulimeve gjeografike e këndej, këto gjuhë fliten po ashtu në zonat e të shpërngulurve të Amerikës, Veriore, Qendrore dhe Jugore, të Australisë, të Zelandë së Re, pastaj në Siberi dhe gjetkë. Emërtimi “indoevropian”për këto gjuhë është më i vjetri dhe i pranuar nga të gjithë. Pothuajse po kaq i vjetër është edhe emërtimi: gjuhët“indogjermane” , që përdoret në vendet e shprehjes gjuhësore gjermane. Në Angli ngandonjëherë shfaqet edhe emërtimi“ariane”. Mirëpo, termi arian i përgjigjet gjuhës së indasve dhe të iranianëve të vjetër, të cilët janë të vetmit nga indoevropianët që e kanë quajtur veten arianë.    

            Ngjashmëria ndërmjet gjuhëve indoevropiane, në shumë raste edhe sot është evidente. Për shembull fjala “tre” në indishten e vjetër është trayah, në greqishten e vjetër treis (në të vërtetëtres), në gotishte preis, në lituanisht trys, në sllavishten e vjetër trije, në latinisht tres. Kuptohet, ka edhe shumë fjalë të tjera që shqiptohen ngjashëm në disa gjuhë të kësaj familjeje. Në bazë të tyre, gjuhëtarët kanë ardhur në përfundim se në të kaluarën e largët banorët e hapësirave të lartpërmendura kanë folur në gjuhën e lashtë indoevropiane, d.m.th. në gjuhën e indoevropianëve të parë.             Supozohet se atdheu i parë i indoevropianëve ka qenë diku në Evropën Qendrore dhe Juglindore, por ka të tillë që e vendosin në Azinë Qendrore. Pothuajse para gjashtë mijë vjetëve fiset indoevropiane kanë filluar të shpërndahen duke kërkuar hapësira të reja për t’u vendosur. Në këtë kohë bashkësia e parë gjuhësore indoevropiane fillon të shpërbëhet. Kështu lindën më vonë edhe degët dhe nëndegët e familjes gjuhësore indoevropiane. Gjuhë të caktuara indoevropiane përfshihen në to në bazë të afërsisë së ndërsjellë, diku të madhe, diku më të vogël.

            Gjuhët indoevropiane gjuhëtarët i kanë ndarë në dy grupe: në grupin satem dhe në grupinkentum. Në gjuhët që i takojnë grupit satem, velaret palatale të indoevropianishtes së stërlashtë k, g, g h kanë kaluar në sibilantë. Satem buron nga gjuha avestike për numrin “njëqind” - satem.Ndërsa kentum rrjedh prej fjalës latine centum për numrin “njëqind”. Ka pasur studiues të cilët ndarjen e gjuhëve indoevropiane në satem dhe në kentum e kanë vënë në dyshim. 

            Në familjen e gjuhëve indoevropiane bëjnë pjesë gjuhët, si më poshtë:

           

            1. Gjuha shqipe, e cila përbën degë indoevropiane të veçantë. Nuk është aq e afërt me asnjërën nga gjuhët e njohura indoevropiane. Sipas gjuhëtarëve eminentë evropianë, sidomos gjermanë dhe austriakë, shqipja është pasardhëse e gjuhës ilire.  Flitet: në Shqipëri, në Kosovë, në Kosovën lindore (Preshevë, Bujanovc, Medvegjë), në viset shqiptare në Maqedoni, në viset shqiptare në Mal të Zi, në Çamëri. Në Ballkan, gjuha shqipe flitet prej shtatë milionë shqiptarëve. Shqipja flitet edhe në ngulimet e arbëreshëve në Kalabri dhe në Sicili, në Zarë të Dalmacisë në bregdetin kroat (lagjja Arbanasi) etj. Shqipja flitet edhe në diasporën shqiptare në Evropë, në SHBA, në Kanada, në Australi. Një numër i madh i shqiptarëve banojnë në Turqi.

            Gjuha shqipe i ka ruajtur tiparet thelbësore të trashëguara nga një fazë e hershme indoevropiane, siç janë sistemi i rasavedhe zgjedhimi foljor, natyrisht, me ndryshime të dukshme të përftuara në rrjedhën e shekujve. Ajo ka edhe një fond të konsiderueshëm fjalësh të trashëguara, si: ditë, natë, dimër, ujk, ujë, punë, zemër, i lehtë, i thellë, i rëndë, jam, kam, bie, ha, pi etj. Ky fond i trashëguar arrin në rreth 2000 fjalë të parme, nga të cilat janë formuar shumë fjalë të tjera të prejardhura, të përbëra dhe të përngjitura, si p.sh.: punëtor, punëtori, punishte, punoj, punim, punonjës, punëdhënës etj. Sipas studiuesve të huaj, shqipja ndodhet pikërisht te rrënja e gjuhëve indoevropiane.    

            Disa fjalë në gjuhën ilire kanë shënuar shkrimtarët antikë. Emra të përveçëm vendesh e njerëzish janë ruajtur në veprat e shkrimtarëve antikë apo në mbishkrimet ilire. Për ilirët dhe Ilirinë bëjnë fjalë burimet e autorëve antikë grekë e latinë dhe bizantinë të hershëm, prej kohëve të lashta homerikederi në shekullin VII të e.s. (Ilirët dhe Iliria te autorët antikë, Instituti i Historish dhe i Gjuhësisë i USHT-së, 1965, vëll. I, ribotuar në vitin 2002). Fise të veçanta ilire, panojët dhetesprotët përmenden në poemat Iliada dhe Odisea. Emri i përbashkët ilirëdel vetëm në shekullin V p.e.r. te Herodoti. Iliria, e banuar nga ilirët, përmendet për herë të parë në gjysmën e dytë të shekullit IV p.e.r. nga Demostenisi fqinjë perëndimore e Maqedonisë. Nga gjuha ilire janë ruajtur pak glosa, si: sika “thika”, peli “qelq” (Epir), aspetos “i shpejtë” (Epir), sabaja “një lloj birre” etj.; emra njerëzish, si Dardania“dardhë”, Dalmatia “delme, dele”, Ulkin “ujk”, Bardhyl “bardhë”, Bala“balë”, Daz “dash” etj.          

            2. Gjuha armene po ashtu është degë e veçantë. E flasin armenët në atdheun e tyre dhe jashtë tij, armenët në emigracion. Njihet në dy forma: armenishtja klasike dhe armenishtja e sotme e re.

           

            3. Dega indo-iraniane  

           

            A. Nëndega indike - Gjuhët e vjetra indike: gjuha vede dhe sanskritishtja; gjuhët indike të mesme prakërt, siç janë: pali, shaurasen dhe maharashtri si dhe një numër i madh i gjuhëve të reja indike: gjuhët letrare – gjuha urde në Pakistan dhe gjuhahindu në luginën qendrore dhe perëndimore të Gangesit dhe në Rajasthan, gjuha guxharat në Guxharat, gjuha penxhapnë rrjedhën e epërme të Indit, gjuha pahar në Himalaje dhe në Nepal, gjuha land në luginën qendrore të Indit,gjuha sind rreth rrjedhës së poshtme të Indit, gjuha marat në Maharashtri në anën e pasme të Bombeit, gjuha bihar  në Bihar dhe në luginën lindore të Gangesit, gjuha orise në Orissi, gjuha bengale rreth grykës së Gangesit në Bengal. Jashtë Indisë fliten gjuha sinkaleze në Sri-Lankë, gjuha nepalenë Nepal, gjuha cigane ose rome, gjuhë e ciganëve apo e romëve evropianë. Në Pakistan fliten sot 60 gjuhë, me gjuhën urdu si gjuhë kombëtare. Në Indi fliten sot 200 gjuhë, 14 nga të cilat mësohen. Ka dhe shumë dialekte. Gjuhë zyrtare është indishtja.

            Në gjuhën sanskrit (indishtja e vjetër) u shkrua Mahabharata (Historia e madhe e Bharatas)njëri nga dy eposet e mëdha të letërsisë sanskrite në Indi, i konsideruar si një prej teksteve të shenjta hindu. Përfshin 110.000 kuplete (215.000 vargje) dhe është ndoshta poema më e gjatë në letërsinë botërore. Tema e saj qendrore është lufta ndërmjet dy familjeve kushërinjsh, Kauravas dhe asaj që në fund del fitues, Pandavas. Mahabharata nuk është vepër e një poeti të vetëm, por përfaqëson një varg të tërë poezish të rapsodëve të Indisë së lashtë, e ka të ngjarë të jetë përpiluar ndërmjet viteve 400 para erës së re dhe 200 të erës së re.

            B. Nëndegës iraniane të degës indo-iraniane i takojnë: prej gjuhëve të vjetra iraniane –gjuha avestike, d.m.th. gjuha e librave të shenjtë të ithtarëve të Zaratustrës, gjuha e vjetër persianeme të cilën janë shkruar mbishkrimet të mbretit të Persisë Darit dhe të trashëgimtarëve të tij; gjuhët e mesme iraniane: gjuha pehlevi, gjuhë persiane nga fisi i sundimtarëve Sasanid, gjuha part,horezmike dhe sodike e partëve dhe pasardhësi bashkëkohor i saj gjuha jagnobike në lindje të Samarkandit. Gjuha sogdike ka qenë e afërt me gjuhën e vdekur skite që e kanë folur skitët. Supozohet se nga gjuha skite rrjedh gjuha osete e sotme – gjuhë iraniane në Kaukaz. Në Azerbajxhan fliten gjuhët iraniane: gjuha tal dhe gjuha tat. Në gjuhën kurde flasin 25 milionë kurdë të Kurdistanit, d.m.th. në Irak, në Turqi, në Iran dhe në Siri. Gjuha pashto ose  afgane është gjuhë zyrtare në Afganistan, kurse gjuha baluxhe flitet në krahinën Baluxhistan të Pakistanit. Në Pamir fliten disa gjuhë pamiri.

           

            4. Dega baltike-sllave

           

            A. Në gjuhët baltike bëjnë pjesë:lituanishtja, letonishtja dhe prusishtja e vjetër e vdekur.

            B. Gjuhët sllave përbëhen prej tre grupeve: gjuhët sllave lindore, ku bëjnë pjesë: gjuha rusishtja, ukrainishtja dhe bjellorusishtja; gjuhët sllave perëndimore, ku hyjnë: polakishtja, polapishtja e vdekur, çekishtja, sllovakishtja, gjuha luzhe e epërme, gjuha luzhe e poshtme; dhe gjuhët sllave jugore, ku bëjnë pjesë: kroatishtja, serbishtja, sllovenishtja, bullgarishtja, maqedonishtja dhe forma e vjetër e saj sllavishtja e vjetër. Në grupin e gjuhëve sllave jugore pretendojnë të përfshihen edhe: gjuha boshnjake dhe gjuha malazeze. Sipas shkollës serbe, kroatishtja, gjuha boshnjake dhe gjuha malazeze nuk janë veçse serbishte apo dialekte të saj. Edhe bullgarët e mohojnë ekzistimin e maqedonishtes. Sipas tyre, maqedonishtja popullore është bullgarishte.

            Pesë degët e lartpërmendura të gjuhëve indoevropiane bëjnë pjesë në grupin satem.

            Për dallim nga grupi i mësipërm i gjuhëve indoevropiane, te të cilat velaret palatale (qiellzore) k, g, g h kanë kaluar në sibilantë, grupi kentum i gjuhëve indoevropiane që pasojnë më poshtë, velaret palatale i ruan si velare. Pothuajse të gjitha gjuhët kentum i takojnë pjesës perëndimore të hapësirës së banuar me indoevropianë.

            5. Dega kelte – Prejsaj, deri në vitet ’70 të shekullit XX, janë ruajtur deri diku tri gjuhë:bretonishtja në Bretanjë, e cila, nën ndikimin e frëngjishtes është në zhdukje e sipër, gjuha velse dhegjuha skoceze. Nëndegës ishullore të gjuhëve kelte i takojnë edhe gjuha man në ishullin Man dhegjuha kornike e vdekur në Cornëall.          

            Gjuha kelte apo gjuha e galëve në pjesë kontinentale ka vdekur në shekujt e parë të epokës sonë, por fushatat luftarake të keltëve e përhapën në tërë Galinë, në Spanjë, në Italinë veriore, në Panoninë e lashtë (hapësirë e rrafshët në Hungari dhe në Vojvodinë – Serbi), në Ballkan, e deri në Azi të Vogël, ku disa emra në gjuhën kelte ruhen edhe sot, si p.sh.: krahina Galatia në Azi të Vogël. Beogradin e quanin Singidunum.

            6. Gjuhët gjermanike – Ndahen në nëndegën lindore, me përfaqësuesen kryesore - gotishtene vdekur; në nëndegën veriore, me gjuhët: islandishtja, norvegjishtja, suedishtja dhe danezishtja; në nëndegën perëndimore, me gjuhët: gjermanishtja me dialektet e saj të larta dhe të ulta, gjuha frigenë Friesland,  holandishtja në Holandë me afrikansën, gjuhë e emigracionit holandez në Afrikën e Jugut si dhe anglishtja.

            7. Dega italike – Në fillim kanë qenë gjuhët e vjetra në Italinë qendrore, si: nëndega latino-faliske me gjuhën latine, në fillim gjuhë e qytetit të Romës dhe e krahinës së Lacisë dhe me gjuhën faliske, gjuhë e qytetit të Falerisë; nëndega osko-umbre, me gjuhën oske dhe me gjuhën umbre. Pas një kohe, latinishtja mbizotëroi ndaj të gjitha gjuhëve të tjera italike dhe u bë gjuhë botërore e Perandorisë Romake.        Nga e ashtuquajtura latinishte vulgare (popullore) lindën gjuhëtromaneapo neolatine të sotme, siç janë: portugalishtja, spanjishtja, katalonishtja, gjuha provansale, frëngjishtja, tre grupet e dialekteve retoromane në Alpe të cilët disa i konsiderojnë si gjuhë të veçanta, d.m.th. grupi grizhun, tirol dhe furlan, gjuha istroromanenë zonën prej Pulle deri në Rovinj (qytete në bregdetin kroat dhe slloven) në Istrie, gjuha istrorumune në disa fshatra në Uçkë, gjuha dalmate e vdekur në bregdetin kroat, prej Kërke deri në Dubrovnik (flitej deri në dhjetëvjeçarin e parë të shekullit XX). Këtu përfshihen edhe do gjuhë që fliteshin jashtë Evropës, e që ishin zhvilluar mbi bazën romane, si p.sh. gjuha haite, kreole.

            Në veri të Danubit ndodhet Dakia, vend i vjetër në Evropë, sot Rumania. Perandori romak Marko Ulpie Trajani  (sundoi në vitet 98-117) në vitet 101-107 pas K. e pushtoi Dakinë. Banorët e saj – dakët, u romanizuan. Rumanishtjaështë e vetmja gjuhë neolatine e folur në Evropën lindore, e cila u zhvillua nga latinishtja që e solli aty Trajani. Romanë konsiderohen edhe moldavët, vllehtë, cincarët (arumunët).

            Në shekullin VI gjuha latine del nga përdorimi publik dhe mbetet të përdoret kryesisht nëpër kisha.

            8. Gjuha greke – Si shqipja dhe armenishtja, edhe greqishtja përbën një degë indoevropiane të veçantë. Dallohen: greqishtja e vjetër e cila kishte një numër të madh dialektesh; greqishtja e mesme (bizantine) dhe greqishtja e sotme ( e re).

            9. Dega anatolike – Në lashtësi, në Azi të Vogël janë folur disa gjuhë të vdekura. Në radhë të parë është hetitishtja, gjuhë e Perandorisë Hetite në mijëvjeçarin e dytë p.e.s. Kjo gjuhë u zbulua në fillim të shekullit XX në pllakat e argjilës që u zbuluan prej arkeologëve në lindje të Ankarasë, në Turqi. Pastaj gjuhët që janë të afërta me hetitishten, si gjuha luvike, palaje; gjuhët më të reja të Azisë së Vogël, po ashtu të vdekura, siç janë gjuhët: likike, lidike, mbase edhe gjuha karike.

            10. Dega e tokarishtes – Në Turkestanin kinez, në lindje,  janë gjetur shkrime në dy gjuhë. Emri i tyre i vërtetë nuk dihet. Në literaturë i quajnë: tokarishtja A dhe tokarishtja B.

*   *   *

            Gjuhët indoevropiane të vdekura - Përpos gjuhëve anatolike - hetitishtessi dhe tokarishtesjanë edhe do gjuhë të tjera indoevropiane të vdekura. Në Azi të Vogël, në lindje të Lidisë, Mizisë dhe Karisë janë gjetur ca mbishkrime në gjuhën frige. Sipas legjendave, frigasit në Azi të Vogël kanë ardhur prej Gadishullit Ballkanik, e që andej në Armeni, kështu që disa mendojnë se frigishtja ka qenë mjaft e afërt me armenishten. Në Maqedoninë antike është folur maqedonishtja. Sipas studiuesve grekë, maqedonishtja ka qenë një dialekt i greqishtes së vjetër. Ka studiues që thonë se nuk dihet në mënyrë të sigurt në ka qenë ndonjë dialekt i greqishtes së vjetër apo gjuhë në vete.(Çështjet që ndërlidhen me gjuhët dhe me prejardhjen e popujve, shpesh në histori janë interpretuar njëanshëm për qëllime politike). Në krahinën e Apulisë në Italinë jugore janë gjetur mbishkrime të shkruara në mesapishte - dialekt i veçantë i ilirishtes. Ka studiues që thonë se mesapët në gadishullin italian kanë ardhur nga Ballkani. Në rajonin e Venetit të sotëm në veri të Italisë, para ardhjes së romakëve është folur venetishtja. Një kohë të gjatë është konsideruar si një dialekt i ilirishtes. Më vonë do studiues e konsideruan si një degë indoevropiane të veçantë. Në periudhën antike, deri në shekujt e parë të erës së re, në Iliri është folur ilirishtja. Trakishtja ka qenë gjuhë e fqinjëve veriorë të grekëve – trakasve. Prej trakishtes janë ruajtur vetëm fjalë të veçanta dhe dy mbishkrime të shkurtra. Trakia në kohën antike ka qenë vend i Heladëve në veri. Sot është pjesë e Bullgarisë, e Greqisë dhe e Turqisë (më 1923, e gjithë traka në lindje të lumit Maricë në Bullgari, iu rikthye Turqisë - Rumelia).

*   *   *

            Pellazgët - Pellazgët kanë qenë popullsi e lashtë mesdhetare parailire dhe paragreke. Sipas autorëve antikë (Homeri, Hesiodi, Herodoti, Tukididietj.) pellazgët banonin në pellgun e Egjeut dhe në bregdetin perëndimor të Azisë se Vogël, në Peloponez, në Greqinë Qendrore, në Tesali e gjetkë. Përcaktimi i karakterit etnik të kësaj popullsie u shtrua si çështje që në kohën e lashtë, p.sh. nga Straboni. Gjatë Rilindjes Kombëtare pikëpamja se nga pellazgët e ka prejardhjen populli shqiptar u përkrah si mbështetje për të treguar lashtësinë e tij. Pikëpamjet e sotme më të rëndësishme mund të përmblidhen në dy qëndrime kryesore: 1) Në Ballkan e në Mesdhe ka jetuar një popullsi e tejlashtë me emrin pellazgë, që shërbeu si bazë për formimin e popullsive të mëvonshme të kësaj treve; gjuha e tyre pellazgjishtja duhet konsideruar si një gjuhë e parë indoevropiane. 2) Në kohën e tejlashtë në Ballkan e në Mesdhe nuk ka pasur një popullsi të njëjtë dhe as një emër të njëjtë për të gjitha këto treva; prandaj – sipas disa studiuesve - emërtimetpellazgë e pellazgjishte janë të pasakta. Në këtë rast popullsitë quhen parailire, paragreke e paratrakedhe – sipas disa studiuesve - përjashtohet mundësia e përcaktimit të karakterit të tyre etnik.

            Pellazgjishtja – Sipas disa studiuesve, gjuha e pellazgëve është gjuhë e panjohur. Disa të dhëna për të, nxirren në mënyrë të tërthortë. Janë bërë përpjekje për të zbuluar lidhje të pellazgjishtes me gjuhë të tjera indoevropiane. E kanë afruar atë herë me ilirishten dhe nëpërmjet saj me shqipen, herë me trakishten, herë me gjuhët gjermanikeetj. Si mbetje të pellazgjishtes janë vështruar disa fjalë të greqishtes dhe disa emra vendesh, personash e perëndish me disa prapashtesa të veçantë, që nuk kanë të njëjtat tipare fonetike që karakterizojnë greqishten.

            Që në shekullin XVIII, por veçanërisht me rilindësit e shekullit XIX, nga studiues shqiptarë e të huaj u hodh e u trajtua teza e lidhjes së pellazgëve me shqiptarët dhe e pellazgjishtes me shqipen. Për të treguar lashtësinë e shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe, tezën e prejardhjes pellazge të shqiptarëve e shtjelluan sidomos rilindësit De Rada, Dhimitër Kamarda, Pashko Vasa, Naim Frashëri, Sami Frashëri. Në mënyrë të veçantë këtë tezë e trajtoi dhe e bëri të njohur në rrethet shkencore evropiane diplomati, filologu dhe albanologu austriak, i konsideruar themelues i studimeve shqiptare Johan Georg fon Han (Johann Georg von Hahn, 1811-1869).       Gjatë shekullit XX me pellazgët e me pellazgjishten janë marrë disa gjuhëtarë të njohur, si linguisti gjerman Paul Kreçmer (Paul Kretschmer, 1866-1956), linguisti dhe filologu bullgar Vladimir Ivanov Georgiev(1908-1986), gjuhëtari dhe studiuesi belg Albert Joris van Vindekens (Albert Joris van Windekens, 1915-1989), linguisti austriak Fric Lohner-Hytenbah (Fritz Lochner-Hűttenbach, 1930-) etj.

            Vindekensi pellazgjishten e quan gjuhë indoevropiane.

           

            Në vitet ’60 të shekullit XX tezën e prejardhjes pellazgjike të shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe e kanë mbrojtur edhe studiues shqiptarë, si: filologu, helenisti dhe historiani, pellazgologu i parë shqiptar, i lindur në Korçë, i diplomuar në Universitetin e Athinës, Prof. Spiro N. Konda - në librin historiko-filologjik “Shqiptarët dhe problemi pellasgjik”, të botuar në vitn 1962 në gjuhën greke dhe në Korçë më 1964 në gjuhën shqipe; dhe pellazgologu i shquar, i cili studioi drejtësinë në Universitetin e Sienës në Itali, nip i Thimi Mitkos – Prof. Dhimitër Pilika (Korçë, 1923-2003, Tiranë)në librin “Pellazgët, origjina jone e mohuar. Cilët janë pasardhësit e pellazgëve”, Botimet enciklopedike, Tiranë, 2005.

             

*   *   *

            Gjuhët që fliten në Evropë, e që nuk i takojnë familjes së gjuhëve indoevropiane -  Nuk u takojnë gjuhëve indoevropiane: gjuha baske, finlandishtja, hungarishtja, estonishtja (në Baltik).Familjes së gjuhëve indoevropiane nuk i takon as turqishtja. Gjuha finlandeze i takon grupit baltiko-fin të gjuhëve ugro-fine dhe është e afërt me estonishten. Gjuhën baske (baskishten) e flasin nëvendin bask (në Spanjë dhe në Francë) rreth një milion folës. Nuk lidhet me ndonjë gjuhë të njohur dhe ndoshta është mbetje e gjuhëve para-indoevropiane të Evropës. Hungarishtja është një nga gjuhët ugro-fine dhe është e vetmja gjuhë e madhe e degës ngrike.

*   *   *

            Studimet e para të gjuhëve indoevropiane - Qysh në lashtësi u pa se ndërmjet greqishtes dhe latinishtes ka disa ngjashmëri. Por, për paraqitjen dhe për zhvillimin eindoevropianistikësndikoi vetëm njohja e Evropës me kulturën indase dhe me sanskritin. Që nga fundi i shekullit XVI u vërejtën ngjashmëri të caktuara të sanskritishtes me disa gjuhë evropiane. Jehonë më të madhe patën mendimet e orientalistit anglez Viliem Xhonsit (Wiliem Jones, 1746-1794) i cili kishte shërbyer në Indi. Poeti dhe kritiku gjerman Fridrih Shlegel (Karl Wilhelm Friedrich Schlegel, 1772-1829) dhe romantika e hershme, konstatimet e Xhonsit (Jones) lidhur me sanskritin i pritën me entuziazëm. Në këto rrethana u paraqit vepra e njohur e studiuesit gjermanFranc Bopit (Franz Bopp, 1791-1867) “Mbi sistemin e zgjedhimit të sanskritit në krahasim me sistemin e zgjedhimit të gjuhës greke, latine, persiane dhe gjermane”. Kjo vepër merret si fillim i periudhëskrahasimtare në historinë e gjuhësisë. Bopi është një nga themeluesit e linguistikës si shkencë e pavarur. Është i pari që argumentoi se shqipja bën pjesë në trungun e gjuhëve indoevropiane. Është autor i veprës “Gramatika krahasuese e gjuhëve indoevropiane” (1833-1852). Në dhjetëvjeçarët e ardhshëm indoevropianistika mori një zhvillim të hovshëm: u shtruan çështjet që kishin të bënin me gjuhën para-indoevropiane, me atdheun e hershëm të para-indoevropianëve dhe me popullin para-indoevropian. U paraqit teooria e linguistit gjerman August Shlajerit (August Schleicher, 1821-1867) – Teoria e trungut gjenealogjik të gjuhës indoevropiane si dhe Teoria e valëve(Wellentheorie) e linguistit gjerman Johan Shmitit (Johannes Schmidt, 1843-1901). Në vitin 1861 August Shlajeri botoi veprën e tij të madhe Përmbledhje e gramatikës krahasuese të gjuhëve indogjermane. Tentoi ta bëjë edhe rikonstruktimin e gjuhës proto-indoevropiane. Filloi botimi i revistave linguistike të rëndësishme. U ndërruan drejtimet kryesore në shkencën e gjuhësisë, siç janë komparativizmi i hershëm, natyralizmi biologjik, psikologjizmi dhe Teoria mbi botën e filozofit dhe gjuhëtarit gjerman Humboldit (Karl Vilhelm, baron Von Humbold, 1767-1835). Me veprat egramatikanëve të rinj, kjo periudhë e formimit të gjuhësisë arriti kulmin e vet. Në vitin 1880 doli vepra e linguistit dhe leksikografit gjerman Prof.Herman Paulit (Herman Paul, 1846-1821)“Parimet e historisë së gjuhës”, me të cilën u vunë bazat teorike të shkencës së gjuhësisë. Gramatika krahasuese indoevropiane u bë model i studimit të familjeve të tjera gjuhësore dhe burim i rëndësishëm i njohjes së gjuhës në përgjithësi. Në fillim të shekullit XX, pas linguistit zviceranFerdinand de Sosyrit (Ferdinand de Saussure, 1857-1913), shpejt e zëvendësoi në atë rollinguistika e përgjithshme, por ndikimi i gramatikanëve të rinj në vende të caktuara ende ishte i fuqishëm.

*   *   *

            Familje të tjera gjuhësh: familja e gjuhëve uralo-altaike, gjuhët hamite, gjuhët semite  - Përpos familjes indoevropiane të gjuhëve, ekzistojnë edhe familje të tjera gjuhësh, si: gjuhët uralo-altaike – grup gjuhësor turan në të cilin bëjnë pjesë gjuhët: ugro-fine (hungarishtja...), samojed dhe altaike, përkatësisht manxhu-tunguze, turko-tataredhe mongole. Gjuhët hamite fliten prej popujve hamit të cilët banojnë kryesisht në Afrikë, siç janë berberët, egjiptasit e vjetër, koptët etj. Në grupin e gjuhëve semite bëjnë pjesë gjuhët: babilonase, asirike, hebraishtja e vjetër, fenikase, arameike dhe sirike, arabishtja, etiopishtja e vjetër (gejez), amhar – gjuhë e Etiopisë bashkëkohore dhe disa gjuhë të tjera etiopike. Izraelishtja e sotme quhet ivrit.     

Ky nuk është vend për vajza!

Rudina Xhunga


Aisha e pa vdekjen në sy.
Policia deklaron që vrasësi i saj është një 80-vjeçar dhe ndoshta ai është. Por tanimë, kur Aisha s’është më, besoj se, kushdoqoftë monstra, nuk do të merret vesh kurrë cili vërtet e vrau Aishën.
Sepse as u mësua, as u dënua kush e vrau Erietën. Qentë e gjetën gruan e gjorë, të copëtuar dhe mbaruan punën që nisi vrasësi. Edhe media i dha një dorë, me botimin e përgojimin e moralit të së vdekurës që s’kishte gojë të përgjigjej.
Po Irena Selin, u gjet kush e vrau? Po Kozetën? Po Aurorën? Asgjë. U harruan. Vetëm nënat i qajnë.
Aisha ishte jetime. Nuk ka as nënë ta qajë. Po bëhej vetë nënë, e vogla. Mbante në bark një jetë 11-javëshe.
E kërcënuan ta hiqte. Nuk e bëri. E vranë që të mos bëhej nënë. E vranë se donte të mbronte beben e vet.
I këputën kokën si zog dhe ia hodhën në një arë me misër.
Unë nuk kam fjalë të tregoj dhimbjen, neverinë dhe llahtarën që provoj, kur mendoj për këtë vdekje. Dhe mendoj për të gjithë kohën. Nuk arrij ta shkëpus veten nga tronditja që provova për këtë makabritet.
Vetëm mendoj për atë të mjerë, për fshatin ku lindi, fshatin ku erdhi, për nënën që humbi, për vëllezërit e motrat që iu bë nënë. Për vetminë, për varfërinë, për ëndrrat që ka një vajzë e vogël. Një vajze e mjerë.
E përdhunuan të mitur. E lanë shtatzënë të vogël. E masakruan në mes të një are. Ajo e vdekur ishte, por e vranë përfare.
Po, pse moj zemër e vogël nuk kishe një armë, si Nazimja, me vete, atë natë?
Nuk është ky arsyetimi që duhet të ndaj në publik, por ky realitet nuk mban më arsyetim.
Një e mitur kokëprerë. Një mort i ndërprerë se vajza ishte shtatzënë. Një familje që ka të njëjtin version. Një motër që nuk flet. Që nuk di gjë. Për të motrën që e rriti, që ndante dhomën, që ndante tmerrin. Tani ndajnë heshtjen. Në emër të nderit.
Një media që çfarë nuk shkruan, për vrasës kasapë, profesionistë, sekte muslimane, për lloj-lloj banalitetesh të paprovuara, duke i vënë damkën e vulgaritetit, dramës së madhe të këtij kombi.
Këtij kombi që po i vrasin gratë. Dhe nuk i gjejnë kurrë vrasësit. Se jeta e grave këtu s’rrit peshë. Ka gra me shumicë…
Gra me vrasës pa emër. Po të kishte pasur emër vrasësi i Erietës, Aurorës, Kozetës, nuk do guxonte ky katil ta këpuste pa frikë e faj kokën e Aishës. Ky i marrë që i mori jetën një nëne. Por ai e pati të lehtë ta bënte, se ky yni është një vend i mallkuar për gratë. Ky yni nuk është vend për gratë. Për gratë e mjera të provincës, që vijnë në qytet me shpresë të jetojnë. Për vajzat e mitura të fshatit që humbasin në këtë qytet të madh, pa një dorë, pa një zë, pa një ndihmë, pa një fat. Qyteti i madh pa rregulla, pa ligje, pa shtet, pa solidaritet, pa zemër, po i ha, po i vret.
Unë nuk di të them, ku do shkojë e gjithë kjo? Si do të mund të rrojë qetësisht një shoqëri që vret gruan kaq normalisht?
Unë nuk di të them, a do të flasë Jozefina Topalli? A do të thotë një fjalë, do të mbajë një minutë heshtje, do të ndezë një qiri, do të kërkojë rishikimin e një ligji?
Po Liri Berisha, gruaja e Kryeministrit të vendit; po Linda Rama, gruaja e kreut te opozitës? Po Monika Kryemadhi? Do shkunden që të shkundin burrat e tyre, që bashkë kanë ndërtuar këtë sistem që po na vret?
Kanë ndonjë fjalë për të thënë, kanë ndonjë gjë në dorë? Unë nuk mundem të fajësoj asnjërën prej këtyre dhe atyre që s’kam përmendur, sepse fajin e kam dhe vetë. Edhe unë jam fajtore që Aisha vdiq. Me çfarë bëj edhe s’bëj, kam faj që s’ndalova ta thernin si zog.
Ndiej përgjegjësi për çfarëdo gjëje që u ndodh grave të vendit tim, sepse kam një zë dhe nuk e përdor sa duhet, duke besuar e menduar se këtu ka marrë fund, s’ia vlen. Po fundi s’paska fund.
Ndaj nuk kam të drejtë t’i hakërrehem kujt pse nuk bëri çfarë.
Ndaj thjesht po ju lutem. Këtyre grave publike dhe gjithë grave të këtij vendi, që e kanë një zë. Lëshojeni! Ndizni një qiri në shtëpi, a në shesh për Aishën. Bëni një shkrim, jepni një intervistë, shkojini në shtëpi, çojini lule në varr, bëni çfarë të mundeni, por mos rrini duarkryq! Vajza të FRPD, të FRESH, të LRI, të AK. Vajza të “Petro Ninit”, të FB, të Bllokut, bëni një gjë! Gjejeni vetë çfarë. Aq mend i keni. Po bëjeni! Kanë vrarë Aishën. E ke radhën ti pas saj, po nuk fole, sot.
Mos e bëj për Aishën, nëse nuk e ndien. Bëje për vete!

“TIPARET INDIVIDUALE TË STUDIUESIT YMER ÇIRAKU DHE KOHERENCA E BOTËVËSHTRIMIT TË TIJ” (Shkëputur nga libri studimor “Fjalë zemre – studim letrar për krijuesit e Sarandës” 2012)

MINELLA GJONI (Mësues i Merituar)

Mbi krijimtarinë studimore të Prof. Ymer Çirakut

Prof. Dr. Ymer Çiraku është një studiues sistematik i letërsisë

shqipe dhe i krijimtarisë së poetëve që kanë lënë gjurmë në

letërsinë tonë në vite e deri tek brezat e rinj. Ky rrugëtim studimor

ka nisur në Sarandë.

Prof. Çiraku jo vetëm rendit, por mundohet të kapë filozofinë

e kësaj krijimtarie në vite. Vërej se ai e ka mirë parasysh thënien:

“Mos shikoni atë që lexoni, por atë që kuptoni nga ajo që keni

lexuar”. Pikërisht duke u mbështetur në këtë filozofi, futet thellë

në studimin e çdo krijuesi, duke u përpjekur të depërtojë deri në

amën e ngjizjes së krijimit dhe nënshtresëzimeve kuptimore.

Bota është e handakosur dhe e mpakur. Ka në të personalitete

të famshëm, të shquar që i kanë ngritur vetes piedestal. Ka

dhe histori të dukur në muzeume madhështore para të cilëve të

gjithë përulen, por këta persona të shquar e këto muzeume

shërbejnë vetëm për të shenjtëruar botën ashtu siç është e ashtu

siç duket.

Ne jetojmë në epokën e përmbysjes rrënjësore të mënyrës

së vjetër të jetesës, në epokën kur te njeriu po ngjallet ndjenja e

dinjitetit të tij personal, në kohën kur ai po bëhet i ndërgjegjshëm

dhe po e kupton veten e tij si një forcë që e ndryshon me të vërtetë

botën. Këtë ka mundur ta zbulojë studiuesi Ymer Çiraku në veprat

e veta sidomos kur u referohet vrulleve e talenteve letrare. Duket

sikur parafytyrohet vera që zien, që e nxjerr përpjetë tapën dhe

madje e çan vetë shishen.

Ai hedh idenë: “Fusha e shkencës letrare ka ardhur koha të

bëhet më polifonike, kërkohen studime historiko- letrare, të

teorisë së letërsisë, kritikës universitare në kuptimin e

pikësynimit për shqyrtime sistematike, me modele etj.. Ka

gjithashtu vendin e vet dhe eseja që kanë filluar ta lëvrojnë vitet

e fundit sidomos shkrimtarët, duke shmangur dhe ndonjë

paragjykim për të”.

Këndvështrim avangardist i kritikës së Prof. Çirakut në evidentimin e individualiteteve

krijues të letrave shqipe

Studimet e Ymer Çirakut nuk janë përsëritje e askujt. Ato

janë gjykime individuale të një njeriu me një shtrirje të gjerë

mendimi, të një eruditi, sidomos një njohës i mirë i letërsisë

shqipe në shoqërim të historisë së saj. E ka parë krijimtarinë e

secilit në kohën që kanë shkruar e për kohën që kanë shkruar.

De Radës i ka dhënë vendin e rolin e vet të kohës, por Martin

Camajn e ka parë në kohë të reja e moderne, i ndikuar nga rrymat

aktuale të letërsisë botërore.

Sa të vështirë e kanë studiuesit e letërsisë, kur merren

seriozisht me të e shpreh bukur kritiku Adriatik Kallulli:

“Ata të paktë kolegë që janë marrë për vite dhe vite radhazi

me studimet për letërsinë dhe kritikën letrare, e dinë fort mirë

se ç’vështirësi përbën hartimi i një përmbledhjeje, ku të treten

bashkarisht edhe tiparet individuale të një kritiku, edhe

koherenca e botëvështrimit të tij, edhe evolucioni i natyrshëm

që ai duhet të përftojë në pajtim me rrethanat dhe ndryshimet

që ndodhin në mbarë jetën e shoqërisë”. (Adriatik Kallulli “Pema

e jetës” bot. OMSCA 2002, fq. 3)

Vetë Prof. Çiraku shprehet: “Çdo letërsi e vërtetë, në rrugën

e vet, mbartet me misionin e palëkundur për të fituar betejën

me letrarësinë, pra të bëjë të mundur për t’u identifikuar e

hirësuar në të”.

Studimin letrar Prof. Çiraku e ka ngritur në shkallët e kohës,

duke iu larguar disi kritikës tradicionale. Kap fenomene që i japin

shtysë shoqërisë. Nuk është një numërim faktesh, veprash a

ngjarjesh, por hyn thellë në të duke gjetur thelbin e mendimit,

figurën e goditur. Nuk është thjesht një konstatues, por një filozof

mendimi duke e qëmtuar atë, aty ku gjendet në veprat letrare.

Thotë: “Përsa i përket interpretimit të modernizuar, kjo prirje

është ndjerë sidomos në shqyrtimin e letërsisë moderne të shek.

XX... . Emërtimi konvencional “letërsi moderne” është

prezantuar kryesisht me të kuptuarit e një letërsie që i ka

përpunuar në shkallë të lartë nivelet e ligjërimit”.

Penave më të rëndësishme të letërsisë shqipe u ka zbërthyer

kodet letrare, i analizon e jep opinione për ta. E quan Martin

Camajn qytetar presticioz të “republikës së letrave”; Lumo Skëndon

“personalitet të autoritetshëm”, tek i cili mishërohej eruditi i madh

i kohës, publicisti dhe botuesi ekzigjent, përcjellësi i traditës së

Kristoforidhit e Frashërllinjve, përkthyesi dhe analisti; Konicën

“është i pari që zgjodhi modelin kritik përkundrejt modelit mitik”.

Për Poradecin thekson: “Gjithë vjersha i ngjan një kumbimi

simfonik, të kthjellët e paksa të ngadalshëm si në simfonitë

Bethoviane. Është pothuajse një psherëtimë e thellë njerëzore si e

dalë nga zemra e dheut, përshtypje që e krijon jo vetëm fabula e

pasqyruar, por edhe një varg tingujsh e pjesëzash gjuhësore që

transmetojnë këtë gjendje”.

Mund të vazhdonim kështu për shumë figura. Qëllimi i

theksimit të këtyre sekuencave nga unë është të argumentoj se

Prof. Ymer Çiraku është një përcaktues i saktë, i qartë, me

mendim të përzgjedhur për këto figura, pak i kursyer në fjalë,

por ato të japin imazhin e plotë të këtyre personaliteteve të

pangatërrueshëm të letrave shqipe edhe sikur më tej të mos ta

vazhdosh mendimin.

Gëtja thotë tek një poezi e tij “Zotat kur u zgjova nuk m’i

kishin marrë të gjitha” (Gëte “Vepra të zgjedhura” vëll 4 fq. 178

Tiranë 1998).

Edhe pse të cfilitur nga kohët, vendi ka nxjerrë një varg

shkrimtarësh të shquar që na kanë lënë në fondin e letrave shqipe

vepra në thelb të qëndrueshme, me individualitet artistik dhe

me të vërteta të rëndësishme, të cilat herë - herë janë thënë açik

e herë të tjera në guackën e figuracionit e të gjuhës ezopike.

“Asgjë nuk duhet mbytur e mospërfillur”, - thotë studiuesi

Zejnullah Rahmani, ndërsa Sabri Hamiti argumenton se “vetëdija

letrare mund të përcaktohet nga studimi i gjithë korpusit krijues

të shkrimtarit, domethënë dhe nga ajo që është botuar dhe nga

ajo që ka qenë “djepi dhe vorri i tij”. Dhe studiuesi Ymer Çiraku

përpiqet që të jetë gjithëpërfshirës.

Letërsia arbëreshe e jo vetëm, në optikën e studiuesit Ymer Çiraku

Studiuesi i vëmendshëm Prof. Çiraku nuk ka lënë jashtë

gjykimit një epokë letrare më në zë të historisë së letërsisë

shqiptare, atë arbëreshe. Është ndalur në disa veçori të

romantizmit në veprën e De Radës apo krijimtarisë së Lluka

Perone në kontekstin e poezisë arbëreshe, por dhe në rolin e

letërsisë arbëreshe sipas Çabej.

“Që nga brigjet e përtej detit për katër shekuj me radhë u

sollën nga kjo anë zëra të përmallur arbëreshë, të patërhequr e

plot drama. Të rihyje përsëri në këto vise qoftë edhe shpirtërisht,

qenkej tepër më e vështirë se ikja”, - shprehet Prof Çiraku. I

pëlqen të citojë vetë Çabejin kur shprehet: “... paraqesin një pjesë

të botës ballkanike m’u në mes të jetës latine... kjo është vatra

shqiptare... jeta e përditshme nëpër fusha e ara, nëpër bregore

e vreshta me skenat idilike ndanë krojit”.

Prof Çiraku dallon e thekson se “poezia arbëreshe në rrafsh

diakronik paraqitet si fragment i njësisë së universit të letërsisë

shqipe, por në disa aspekte shfaqet edhe si univers më vete,

specifik. Kjo poezi, përveç shpërthimit të natyrshëm talenti, është

dashur të jetë dhe mjet qëndrese në aspektin gjuhësor e kulturor.

Poezia mund të pohohet se ka qenë ai balsam e përkryer që e ka

penguar humbjen e kujtesës etno - kulturore të shumë e shumë

ngulimeve arbëreshe.

Më ka mbajtur peng për disa minuta gjykimi i prof. Çirakut

me studimin “Letërsia greke në shqip- urë komunikimi”. Është

një letërsi e fqinjit tonë, me të cilin na kanë lidhur fatet e historisë

ballkanike, por dhe në ndonjë rast na kanë larguar nacionalizmat

e shëmtuara. “Gjithsesi, - siç shprehet Prof. Çiraku, - ky fat

historik ka kultivuar mjaft elemente të përbashkët nga kultura

materiale e shpirtërore, aq sa shpesh ka qenë e vështirë të

shkoklaviten protoorigjinat e shtegtimeve dhe qarkullimeve

kulturore që gati ngjajnë si lëvizje të përjetshme në hapësirat e

galaktikës ballkanike”.

Vetë e pranon Prof. Çiraku se në letërsi nuk janë distancat

gjeografike që përcaktojnë afritë apo largësitë, por ca shenja të

tjera që globalisht përfshihen në regjistrin estetik... madje këtej

u përcoll që në kohërat antike prania e kulturës gravitacionale

për tërë njerëzimin. “Ballkani nuk ishte thjesht një rrugë kalimi,

por një mitër veprash të reja epokale, që vazhduan dhe më pas

të krijohen”.

Një jetë mes studimesh

Prof. Ymer Çirakut i shkoi jeta mes studimesh me vlera

kombëtare e më gjerë. Pena e Profesorit të nderuar ka shndritur

herët duke rrezatuar në breza të tërë studentësh dashurinë për

letërsinë shqipe e rrjedhimisht për kombin shqiptar. Ka studiuar

shumë vepra e epoka. Për secilin ka dhënë mendimin e vet

shkencor e profesional. Me studimet e tij po le gjurmë në histonë

e letërsisë shqipe. Ato janë bërë pjesë e ndërgjegjësimit të

studentëve dhe të të gjithë atyre që merren me letërsinë. Mes

tyre do të veçoja monografitë “Bota poetike e Martin Camajt”,

“Struktura e një krijimtarie letrare (Monografi mbi dramën e Kol

Jakovës”, “Në zbërthim të kodeve letrare”, “Gjurmime në letërsinë

shqiptare” japin modelin artistik e estetik se si duhet realizuar

një studim serioz me një metodikë shkencore duke u futur deri

në detaj të krijimit e synimit të vetë figurave që analizon.

Prezantimet e tij në konferenca, në simpoziume, në

promovime vlerash brenda kombit e në ato ndërkombëtare e ka

bërë atë një personalitet, akademik, ku pa frikë i referohesh

kompetencës së tij.

Prof. Ymer Çiraku ka shkruar këta libra:

1. Në zbërthim të kodeve letrare (studime, ese)

2. Struktura e një krijimtarie letrare (Monografi mbi dramën

e K. Jakovës) (studim)

3. Bota poetike e Martin Camajt (studim)

4. Gjurmime në letërsinë shqiptare (studim)

5. Letërsia bashkëkohore shqiptare (bashkëautorë: Ymer

Çiraku, Agim Vinca, Bashkim Kuçuku, Natasha Lushaj)

Teksti zyrtar i Letërsisë për shkollat e mesme.

6. Shqyrtime kritike nga Historia e letërsisë shqipe etj. dhe

një numër të konsiderueshëm librash studimorë me

bashkautorë, apo autor i shumë teksteve shkollore të

niveleve të ndryshme.

Qejfe! Paraja drejton…

Nga Petro Marko 
Botuar më 1937

Petro Marko

Eja, të shkojmë gjëkundi të kalojmë disa orë të dehur. Të çmendur, të lumtur. – Të bëjmë. . . qejf! –Po ku? – Vemi të pimë? – Po ku? – Në daç te Miti. Në daç te Dhori ose tek Tahsimi. Në daç vemi ia shtrojmë me birrë në “Nacional”. Ose vemi tek Koliqi të pimë verë. Apo nuk vemi tek Mahmuti që ka një raki rrushi që të merr në qafë! Pastaj ka dhe një lokal si nga ato ku dergjej dikur Omar Khajami. Eja të vemi pimë… Vetëm kështu mund të bëjë njeriu qejf këtu në kryeqytet. Duke pirë. Pi në “London”, pi në “Bristol”, në pijetore “Vlora”. Ku të duash pi. -Oh më fal!

Jo ku të duash. Vendet janë ndarë vetvetiu. Kushdo e ka zënë folenë e tij. Kushdo është bërë dhe familjar në ndonjë kafe. Bie fjala “Bella Venezia” është një vatër familjare pun’e madhe! Pa shko ti ndonjë ditë atje dhe ke për të parë se do të dallohesh si kau balash. Unë kur vete ndonjëherë, rrëmbej pastën e ëmbël dhe iki, se akoma atje s’ka marrë fund biseda mbi “doiçe kulturën” e shkretë…
Ose shko në ta mban të dielën në kafe “Berlini”. Aman o Zot! Atje atë ditë, përveç që fronat janë zënë krejt, po të them të drejtën, atje bie erë luftë. Sheh njerëz të skuqur, të ruarë (në kokë), të veshur njëlloj, me kravata të reja, që kanë mbërthyer tryezat dhe vëzhgojnë me egërsi si të tërbuar ato femra të pakta që shkelin me butësi pllakat e bulevardit! Pirja është “qejfi” i parë. Po pastaj? Pastaj ç’derë është e hapur? Doemos flas për ata që rrojnë e bëjnë qejf…

Ç’të them? Ç’të flas? Ç’të mollois? Thomëni, nga t’ia mbaj? – Nga “Brraka”? Nga rruga e burgut! Në “Ferrara”? Në… Në… Ku? Kudo që të shkel: një lloj! Po atje bëhet “qejfi”. Atje derdhen të hollat! Atje digjen zemrat… “Zemra më pikon gjak!…” E shkreta zemër! Nuk e di që ka humbur formën e saj. Është copëtuar. Dhe megjithatë goja e lirë të bërtet: “Ma dogje zemrën!” Eh, ç’zemër moj lumëmadhe! Apo dallga e jetës të ka hedhur këtu? Të ka vërvitur pa mëshirë! Dhe ti qesh. Qesh pa ditur përse. Çdo njeri e “dashuron” . Çdo xhep e zbraz. Po për vete ç’je? Si rron? Si u ndodhe ketu?
– He, ha! Eja të pimë! Ha, ha! Eja, eja…

Dikur kam qenë vajzë. Më gënjeu “ai”. S’mbaj mend gjë. Vetëm lëndinën ku u rrokullisëm midis barit të njomë… dhe pastaj lotët e mi. Dhe pastaj! Eh, eja të pimë! Dhe pastaj unë e gjora pa njeri, pa pare, oh! Pa pare, pare, pare! Dhe pastaj eja, eja… ma dogje shpirtin! Pare! Dhe ti e zbraz xhepin. Bën qejf. Qejf në kryeqytet. Ku të duash. Përveç, “shteteve të lira”, të njohura nga “Lidhja e Kombeve”, nga Bashkia dua të them, ka shumë autonomira të tjera, të fshehura, të panjohura, nga dalin tërë sëmundjet e botës. Po të doni pyesni Dr. Panon ose Dr. Kërçikun dhe ata do t’ju thonë përqindjen e të “plagosurve” nëpër betejat e “shteteve të paregjistruara” – Ç’të bësh mor zot. Varfëri! – Ç’varfëri mor lum? Varfëri mendore, varfëri morale! Hiç gjë më tepër. Pyet po të duash ndonjë karrocier, ose ndonjë… Thuaji: “Jam jabanxhi. Kam nevojë për një… do të ta paguaj mirë. Dhe ti ke për të marrë hakun tënd!” A di se ç’ka për të të thënë? -Po, po zotni! Peqe! Sa të duash! Dhe të cakton orën. Dhe ti vete atje ku s’e di. Çuditesh kur sheh. . .Lëre mos e nga! Po të kesh ndërgjegje, ikën! Ikën me zemrën të copëtuar. Po të jesh i fortë pyet: – Po pse keshtu moj e gjorë? – Nevoja, nevoja zotni! Qejf! Duman!
Qejf në kryeqytet…- Ku të vesh? Ku të bësh qejf? – Ja në kinema, ja në kafe, ja në…! – Flas me ty që je i lirë. Po familja ku do të argëtohet? Ku do të shkoje ndonjë orë me prehje? – Ja në “Gloria”, ja në “Nacional”, ja në “Rozafat” … Hiç gjë më tepër. Ose ne “Kursal” për ndonjë birrë të ftohtë, ose ndonjë shëtitje. S’ka më. S’ka teatër! S’ka park! S’ka gjë. Po rinia ku e kalon kohen? – Ah, ah dhe ah! Shko mor ndonjë orë, kur të duash, natën ose ditën, në “Sallon bilardo amerikan”. Shko, pash Zotin! Ke për të uluritur. Do të shikosh atje se si djelmëria shkel mbi dhoga të kalbura. Do të shikosh atje një lopatë të madhe që hap varrin e karakterit dhe moralit. Atje do të shikosh me sytë e tu drejtimet e reja të gjeneratës sëre. Gjithashtu dhe në kafene “Sporti”. Atje me të vërtetë “sporti” përparon. Përparon për vdekje. Dhe sidomos studentët, “sportin” e ndjekin me zemër. .

Qejf mor zot, qejf

Vijnë në shqip kujtimet e Mbretëreshës Geraldinë

“Jeta e Mbretëreshës nuk është vetëm historia e ëmbël e një dashurie të qëndrueshme, por edhe një sagë guximi dhe karakteri të fortë përballë pengesash të pakalueshme në një vend të vogël, i cili përdorej si gur shahu në lojën fushën ndërkombëtare të luftës”. Kështu shkruan shkruan Gwen Robyns, autorja e librit me kujtime “Geraldina e Shqiptarëve”. Shtëpia botuese UET-Press promovon sot librin me kujtime të Mbretëreshës Geraldinë, i cili vjen edhe në gjuhën shqipe. Në 231 faqet e librit vijnë ngjarjet më të rëndësishme që kanë shënjuar jetën e Mbretëreshës që nga dita e njohjes me Mbretin Zog, martesa, jeta në ekzil, vdekja e Mbretit etj. Libri biografik, veç kujtimeve të rrëfyera nga vetë Mbretëresha, plotësohet nga dëshmi dhe kujtime nga miq e të afërm si princi Leka, bashkëshortja e tij Suzanë, kontesha Virginia Appony, motra e Mbretëreshës, Skënder Zogu, nipi i mbretit etj. Këtyre rrëfimeve u shtohet edhe një letërkëmbim i pasur (rreth 200 letra) që Mbretëresha Geraldinë i dërgonte nga Tirana dhe Egjipti, mëndeshës së saj, baroneshës Ruling. Duke qenë se Mbreti Zog gjatë gjithë jetës së tij ka refuzuar qëllimisht të mbante ditar zyrtar apo personal, duke ia ndaluar këtë gjë edhe Mbretëreshës, sipas një njoftimi të UET-Press, të gjitha thëniet që i referohen atij janë marrë nga shënimet që u diktonte Mbretëreshës, ministrit të Oborrit, kolonelit Sotir Martini, si edhe adjutantit, kolonel Selmanit. Libri është shkruar përpara se Mbretëresha Geraldinë të rikthehej në Shqipëri pas 63 vitesh ekzil dhe pak muaj para se ajo të mbyllte sytë.

Amerikanët dhe “kujtimet” e Ismail Qemalit

MOIKOM ZEQO


William Morton Fullerton ka qenë një qytetar amerikan i lindur në Norwich (Connecticut) më 18 shtator 1866. Studioi në Akademinë Philips të Andoverit në Universitetin e Harvardit ku u laureua në vitin 1886. Redaktor i “Advertiser”-it të Bostonit , e pastaj në Paris u bë bashkëpunëtor i korrespondentit të famshëm De Blowitz të “Times-”sit, që e zëvendësoi pas vdekjes. Më 1911-n u bë publicist i lirë, shkroi shumë libra të ndryshëm, në mes të të cilëve “Problems of Power” (Probleme të pushtetit). Gjatë Luftës së Parë Botërore zhvilloi një aktivitet të gjerë e të rëndësishëm kontaktesh midis Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe aleatëve. Vdiq në vitin 1952 në Paris, ku kishte qëndruar gjithë kohës.

Po ç’lidhje ka ky amerikan me Ismail Qemalin? Përse e përmend rastin e tij të pashkëputur nga emri i Ismail Qemalit? Është për t’u vënë në dukje se ishin pikërisht gazetarët amerikanë dhe ata të Europës Perëndimore që treguan një kujdes maksimal për figurën e Ismail Qemalit.

Dhe ishin amerikanët që punonin në gazetat e mëdha të kontinentit Europian, të cilët bënë edhe intervista me Ismail Qemalin, madje edhe shkruan përshtypjet e tyre koncize dhe të thukëta për të. Dhe ishte pikërisht një amerikan, gjatë viteve 1917-1918, Somer Sommer Wille Story, i redaksisë së gazetës “Times” të Parisit që regjistroi kujtimet e cituara nga Ismail Qemali. Këto kujtime u fiksuan në gjuhën angleze.

U botuan po në Paris, në vitin 1920.

Botimi u shoqërua me një parafjalë shkruar nga gazetari dhe studiuesi William Morton Fullerton. Në këtë parafjalë jepen detaje tejet interesante për mënyrën se si u formuluan rrëfimet e Ismail Qemalit. Fullerton shënon: “Formulimi i këtij libri ka kërkuar një proces të vështirë. Gjatë tregimeve të tij, Ismail Qemali ishte shpesh i përpirë nga probleme personale, shpesh torturuese dhe me shqetësime për atdheun e tij nga intrigat që rëndonin mbi Shqipërinë. Ai nuk i kushtonte, dhe sigurisht nuk mund t’i kushtonte gjithë kohën kësaj pune.

Çastet e tij të entuziazmit dhe të frymëzimit këmbeheshin me largimet e tij të papritura. Pastaj, sa herë rifillonte, nguronte për të vënë rregull në kujtimet e tij. E gjithë kjo krijonte një kompleks kushtesh, jo të favorshme, për vazhdimin e mirë të veprës, që Story kishte marrë përsipër ta përfundonte, prandaj pa ndihmën e tij “këto kujtime” nuk do të kishin dalë në dritë.

Story e intervistoi Ismail Qemalin gjatë shumë muajve, duke e takuar atë ku të mundte. Shpesh periudha të qeta dhe të rregullta të një pune frytdhënëse, ndiqeshin nga ndërprerje të gjata. Atëherë redaktori rifillonte punën me durim të admirueshëm duke marrë shënime, duke i lidhur me vetëdije dhe duke ia parashtruar për rishikim Ismail Qemalit shënimet mbi kujtimet e tij, shpesh pak të çrregullta, me mungesë vazhdueshmërie kronologjike, “por gjithnjë shumë të pasura. Lidhur me rrethanat rezultati ishte i rëndësishëm dhe më duket se e justifikon gjerësisht këmbënguljen për ta nxitur Ismail Qemalin që të zbulojë të gjithë përvojën e tij të gjatë dhe të thellë”.

Fullerton e ka njohur personalisht Ismail Qemalin. Ka ndenjur gjatë me të, ka biseduar, kanë shkëmbyer mendime politike të ndryshme për të ardhmen e Shqipërisë, por edhe të vetë Europës. Duket qartë admirimi i sinqertë që ndien dhe shpreh Fullertoni për Ismail Qemalin. Marrëdhëniet e dy miqve amerikanë, të cilët u bënë arsyetuesit kryesorë, regjistruesit dhe sendërtuesit e librit memorialistik të Ismail Qemalit ende nuk janë ndriçuar siç duhet. Ne dimë vetëm diçka, por jam i sigurt se kërkimet arkivore do ta shtjellojnë më hollësishëm dhe në mënyrë më të shumëfishtë këtë motiv.

Pas një shekulli ne mund të kuptojmë se lidhjet e dy amerikanëve me shqiptarin e madh e tejkaluan cakun e rastësisë sepse pa këto lidhje ne nuk do të kishim një libër konkret, pikërisht librin e paravdekjes të Ismail Qemalit. Nuk kemi të bëjmë, ndërkaq, vetëm me një histori të librit, por kemi të bëjmë me një konceptim të drejtë dhe vizionar të dy personaliteteve amerikane që ngulmuan për të regjistruar në mënyrë të pashlyeshme vetë thëniet dhe rrëfimet e Ismail Qemalit, të cilat mund të kishin humbur në harresë dhe në terr.

Ideja amerikane e lirisë dhe e mëvetësisë së popujve ishte e gjallë dhe u paraprinte ngjarjeve. Prandaj, Fullerton dëshmon admirimin që Ismail Qemali kishte për Amerikën. Fullerton shkruan: “Mbaj mend kënaqësinë e Ismail Qemalit kur në shkurt të vitit 1918 më tregoi një pergamenë të hollë, të dërguar nga një asamble e Partisë Kombëtare të Shqipërisë, që ishte bërë dy muaj më parë Worcester të Massachusset-it. Me këtë i jepeshin kredencialet për të përfaqësuar koloninë shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës me mandatin për ‘të siguruar dhe garantuar pavarësinë politike dhe ekonomike të Shqipërisë’ dhe për të realizuar ndryshimet e nevojshme të kufijve shqiptarë që të futeshin brenda kufijve ato toka dhe krahina të banuara krejtësisht nga shqiptarë që Konferenca e Ambasadorëve të Londrës i kishte shkëputur më 1912-n dhe 1913-m në mospërfillje dhe padrejtësisht, duke ia dorëzuar Greqisë, Serbisë dhe Malit të Zi”.

Dhe më tej shton: “Burri i vjetër i shtetit, Ismail Qemali, u nis nga Parisi duke lënë në duart e zotit Story ‘Kujtimet’ e tij të papërfunduara. Ato janë një bulëz e jetës së tij, sikurse edhe vendi për të cilin nuk kurseu asgjë dhe sakrifikoi shumë. Ismail Qemali vdiq në Itali (në Peruxha, në hotel ‘Brufani’, më 26 janar 1919) me planet dhe dëshirat e tij të paplotësuara për të ardhmen”.

Në këtë pikë interesante kuptojmë se jeta politike e Ismail Qemalit nuk mbaron aspak me aktin final të shpalljes së pavarësisë, sepse edhe për shtatë vjet më pas, derisa mbylli sytë, idetë e tij politike ishin frymëzuese dhe përmbanin një modernitet të madh bashkëkohor.

Koncepti i tij për të mos u mposhtur, por për të këmbëngulur deri në fund që të sqaroheshin dhe të eliminoheshin padrejtësitë e mëdha historike që lidheshin me copëtimin e trojeve dhe të kombit shqiptar përbën një lëndë inkandeshente për të gjithë historinë që pasoi më pas për historinë e shqiptarëve gjatë gjithë shekullit XX dhe deri më sot.

NË ISHULLIN E PAEMËR

Irena Gjoni 

Jam në ishullin tim të paemër,

me maja e magmë dallgësh,

ku fatitë e fatet vallëzojnë

në ritin e pagëzimit,

të larjes katartike

me valë e shkumë.

Ku brenga nanuris të flejë

në një varkë diku

atje tej të harruar,

ku Joni e rrethrrotullon

pareshtur si një fluger,

në ngrënie të vetvetes

të ishullit të paemër.

E shpirti sërish në rit,

kërkon një breg.

Për far

është fikndezja e një xixëllonje.

Çasti midis

dy përndritjeve të shkëndijta,

fanitet si jehonë Feniksi,

si pushim Sizifi…

Kalëroj me krahë Pegasi

nëpër majën e shpirtit tënd,

kur ti lundron

nëpër një luginë me mjegull e re,

për t’u takuar aty ku barka ankorohet,

edhe pse furtunë,

përjetësisht në bregun prehër të blertë,

ku shtojzovallet heqin valle drite,

me hirin e dashurinë

e nuseve të ujërave shkumë...