Shqiptarët kanë qenë në Greqi gjithmonë

Reagojnë ashpër arbëreshët e Italisë kundër deklaratave të parlamentarit të së djathtës ekstremiste greke.“Greqia, me bashkëpunimin e Qytetërimit Europian, mohon paturpësisht ekzistencën historike të popullit arbëresh.”
Vincenzino Ducas Angeli Vaccaro*
Këto ditë, përmes mediave, informohem se qeveria greke, përveçse e përqendruar në synimin për të zgjidhur çështjen e saj ekonomike, e fundosur tashmë në karakatina të errëta dhe shpellare, me anë të një parlamentari të ekstremit të djathtë, me tone dhe pikëpamje të thartuara, vazhdon e patundur të mohojë ekzistencën e bashkësisë arbërore, ndryshe e njohur si arbëreshe, bashkërisht me identitetin e tyre gjuhësor dhe të kaluarën e tyre të lavdishme. E gjitha kjo tendencë të bind që të mendosh negativisht për rolin që luan entiteti shtetëror i Greqisë, shpesh me një arrogancë të qetë mbizotëruese (dhe abuzuese e fondeve publike europiane, përfshi edhe e parave tona), në kontekstin “qytetar” të të ashtuquajturit Komunitet Europian.
Greqia, si një vend anëtar i Bashkimit Europian, është i vetmi shtet që nuk njeh minoritetet gjuhësore që ekzistojnë në atë territor për më shumë se gjashtë shekuj: arbërorët, ose siç e quajnë ata ndryshe veten arbëreshët, të cilët jetojnë dhe punojnë me dinjitet ekstrem.






Shfaqja e parë historike e shqiptarëve në territorin ku sot shtrihet Greqia daton në fund të 1200-s dhe në fillim të 1300-s, e megjithatë kronisti bizantin Kantakuzeno, përmend se në malet e Thesalisë rreth vitit 1100 u vendosën aty fise epirote, të tilla si ai i Buas dhe Maseretëve. Në lidhje me të njëjtin argument dhe të njëjtën periudhë kohore na flet edhe dijetarja Ana Komnena (1083-1150), e cila në veprën e saj “Alessiade” e identifikon këtë popullsi me emrin ALBANOI dhe specifikon se ata janë ‘Abasileuti’, pra që do të thotë se nuk i sundonte asnjë mbret.
Në vitet në vijim shumë shqiptarë u thirrën nga despotë të ndryshëm të Greqisë bizantine (kujtojmë këtu se Greqia nuk ka ekzistuar kurrë si një entitet shtetëror), për të populluar tokat e Atikës, Beotisë, Kosturit, Korinthit, Lakonis, Arkadias, Mores dhe të Thrakës.
Popullata shqiptare, krenare për origjinën e vet, jo shumë kohë më pas filloi të dallohej pozitivisht në krahasim me atë greke, kësaj të fundit i mungonte një identitet i vërtetë etnik dhe këtë aspekt e nxjerrim në dukje konkretisht nga shkrimet që rezultojnë në një raport nga veneciani Marino Sanudo i Vjetri (Marino Sanudo il Vecchio, 1270-1343), përmes së cilës na informon se: “Rajonet më pjellore, ato në Arkadia, në More, nëLakoni, në Negroponte ose ndryshe Eubea dhe në Thesali, ishin të mirëpopulluara me shqiptarë, të cilëtjetonin në mirëqenie në shtëpitë e tyre, në sajë të parave që përfitonin nga bujqësia dhe nga blegtoria”.
Nga kjo dëshmi është e qartë se popullata shqiptare e vendosur në Greqi rreth shekullit XIII, nga një entitet nomad ishte transformuar në një entitet sedentar, duke u kujdesur për tokën dhe bagëtinë në një mënyrë më racionale.

Për shkak të ngjarjeve historike të shekujve XV dhe XVI, shkaktuar nga ekspansionizmi i njëpasnjëshëm i imperializmit osman, shumë familje arbërore/arbëreshe u zhvendosën në jug të Italisë, ku dhe ekzistojnë akoma. Ndërsa popullata shqiptare që pati më pak fat e që mbeti në Greqi, luajti më pas një rol shumë të rëndësishëm gjatë luftërave për pavarësinë e vendit në çerekun e parë të shekullit XIX. Në këtë kontekst duhet të përmendim personazhet heroike, si Marko Boçari, bëmat e Suliotëve, kapitenia e anijeve Bubulina e shumë të tjerë.
Si mund të fshijë padrejtësisht e sipas dëshirës disa nga faqet e historisë i pamaturi, arroganti e sipas të gjitha gjasave ndoshta injoranti, deputeti grek i së djathtës ekstreme? Kush mendon se është ky individ, Hermes ose një fëmijë i privilegjuar i Zeusit? Jo! Ai është vetëm një abort i qytetërimit dhe një polinom i arrogancës e i budallallëkut të pakujdesshëm.
Komuniteti Europian, si garantues i qytetërimit të Kontinentit të Lashtë, po mbetet i shurdhër e i verbër përkundrejt diskriminimit, i cili vazhdon ende edhe sot të praktikohet kundër popullsisë arvanitase. Më 16 shtator të 1969-s, arbëreshi i Kalabrisë, Papas Antonio Bellushi, bashkërisht me studiues të rinj europianë, do të raportojnë rezultatet e hetimeve të tyre në lidhje me gjendjen diskriminuese të shtetit grek përkundrejt pakicës gjuhësore shqiptare në Komisionin e Komuniteteve Europiane. Të shkëputur nga ky raport i Papas Antonio Bellushi, po sjellim në vijim kundërpërgjigjen që mbajti politika greke:
1) Qëndrimi i Partisë Nea Dhimokratia: “Nuk ekziston problemi i gjuhës shqipe në Greqi ashtu si nuk ekzistojnë fshatrat me origjinë shqiptare. Në qoftë se kjo gjuhë flitet brenda kontekstit familjar (sh. i autorit: ky është paradoks, ekziston apo jo kjo gjuhë?), nuk mund të shprehë një mendim të një rëndësie shumë të madhe”;
2) Qëndrimi i Partisë Pasok: “Kush nuk flet gjuhën tonë (greke), nuk është pjesë e racës sonë dhe e kombit tonë”;
3) Qëndrimi i Ministrisë së Kulturës: “Nuk ekziston dhe nuk duhet të ekzistojë asnjë mësimdhënie e gjuhës shqipe, sepse ajo nuk ekziston në territorin grek”;
4) Qëndrimi i gazetës periodike “Anti” në Athinë: “Pakicat gjuhësore në Greqi si arvanitasit, vllahët, pomakët (bullgarët) nuk mund të pretendojnë asnjë të drejtë. Në Greqi ka vetëm grekë”.
Kontradiktat dhe arroganca e qeverisë greke dhe e parlamentarëve të saj, në lidhje me çështjen e mbrojtjes së pakicave etnike, duhet të jetë një tematikë që Bashkimi Europian duhet të shqyrtojë me prioritet të jashtëzakonshëm, pasi, e ashtuquajtura Europë e civilizuar deri tani i ka vendosur qëllimisht në Erebo (sh.p.: bota e përtejme).
Gjithçka mund të injorohet, por jo historia!
[Linku i artikullit në gjuhën italiane: http://arberiaitalia.blogspot.it/2013/02/la-grecia-con-la-complicita-della.html]
(Me kërkesë të autorit përktheu nga italishtja dhe përshtati në gjuhën shqipe: Brunilda Ternova)
*Shkruar nga arbëreshi Vincenzino Ducas Angeli Vaccaro, pasardhës i familjes aristokrate shqiptare mesjetare Duka-Ëngjëlli

La Grecia con la complicità della Civiltà Europea nega spudoratamente l’esistenza storica del popolo arbërisht

Vincenzino Ducas Angeli Vaccaro (Arberia italiana)

In questi giorni, attraverso i media, sono venuto a conoscenza che il governo greco, oltre che intento a risolvere la questione economica, ormai allogata in antri bui e cavernosi, attraverso un suo parlamentare di estrema destra, sempre con acidità di toni e di vedute, continua, imperterrito, a ripudiare l’esistenza delle comunità arberor o arberisht, la loro identità linguistica e il loro glorioso passato. Tutto ciò induce a non ben pensare sul ruolo che la Grecia, come entità statale, ricopre, a volte con predominante ed indisturbata  arroganza (visto che è abusante del denaro pubblico, anche nostro) nel contesto “ civile” della cosi detta Comunità Europea.

La Grecia, come paese membro della Comunità Europea,  è l’unico a non riconoscere le minoranze linguistiche: nel suo territorio da oltre sei secoli gli arberor o arberisht, come amano farsi chiamare, vivono e lavorano con dignità estrema.

La prima comparsa storica degli Albanesi in Grecia risale tra la fine del 1200 e i primi del 1300, tuttavia Cantacuzeno, cronista bizantino, menziona che, tra i monti della Tessaglia, intorno al 1100, vi si insediarono tribù epirotiche  quali quella dei  Bua e dei Massereti. Riguardo lo stesso periodo la erudita Anna Comneno (1083 – 1150), identifica, in Grecia, queste popolazioni definendole nella sua opera “Alessiade”, Albanoi specificandoli come abasileuti, cioè senza re.

Negli anni successivi dai vari despoti di Grecia (la Grecia è da ricordare non è mai esistita come entità statuale), molti Albanesi vennero chiamati a ripopolare le terre dell’Attica, Beozia, Castoria, Corinzia, Laconia, Arcadia, della Messenia – Morea e della Tracia.

Le popolazioni albanesi, fiere delle proprie origini, dopo non molto tempo, cominciarono a distinguersi, in meglio, da quelle greche, alle quali mancava una vera e propria identità etnica e ciò si desume dagli scritti  in una relazione del veneziano Marino Sanudo il Vecchio (1270 -  1343),  attraverso la quale informa: “Le regioni più fertili, quelle dell’Arcadia, di Messenia (Morea), di Laconia, di Negroponte (Eubea),  e di Tessaglia erano ben popolate  di gente albanica che vivevano piuttosto comodamente in dimore, grazie ai denari che derivano dall’agricoltura e dalla pastorizia.” Da questa testimonianza si denota che la popolazione albanese, insediatasi in Grecia intorno al XIII secolo, da entità nomade si è trasformata in sedentaria, accudendo alla terra e al bestiame in maniera più razionale.

Per gli accadimenti storici del XV e XVI secolo, susseguitisi  a causa dell’espansionismo ottomano, molte famiglie arberore o arberisht si trasferirono nell’Italia meridionale. Le popolazioni albanesi meno fortunate rimaste in terra di Grecia, svolsero un ruolo predominante durante le lotte per l’indipendeza di quella seconda patria. In questo contesto vanno ricordati gli eroici personaggi quali Marco Boçari con le gesta dei Sulioti, della capitana di navi Bubulina ed altri ancora.

L’incauto, arrogante e probabilmente ignorante, deputato greco di estrema destra, può indebitamente cancellare a suo piacimento alcune pagine della Storia? Chi si crede costui di essere Ermes o un figlio privilegiato di Zeus? No! Costui è soltanto un aborto della civiltà e del polinomio di arroganza e negligente stoltezza.

La Comunità Europea, quale garante di civiltà, rimane sorda alle discriminazioni, ancora in atto, rivolte alla popolazione Arvanitica. Il 16 settembre del 1969, l’Arberesh di Calabria, papàs  Antonio Bellusci, con altri giovani borsisti europei, relazionò il risultato delle sue indagini riguardo la situazione discriminatoria dei Greci a proposito della minoranza linguistica albanese alla Commissione delle Comunità Europee. Prese di posizione della politica greca:

·        Partito Nea Dhimokratia: Non esiste il problema della lingua albanese in Grecia come non esistono i paesi di origine albanese. Se essa viene parlata in famiglia (ecco il paradosso, esiste o no?), non può esprimere un pensiero di notevole importanza;

·        Partito Pasok: Chi non parla la nostra lingua (greca), non appartiene alla nostra razza e alla nostra nazione;

·        Posizione del Ministero della Cultura: Non c’è e non ci deve essere nessun insegnamento della lingua albanese perché essa in territorio greco non esiste;

·        Posizione del periodico “Antì” di Atene: Le Minoranze Linguistiche in Grecia, Arvaniti,  Vlachi, Pomachi (Bulgari) non possono reclamare nessun diritto. In Grecia esistono solo Greci.¹

Le contraddizioni e l’arroganza del Governo greco e dei suoi parlamentari riguardo la questione della salvaguardia delle minoranze etniche, dovranno essere temi di primaria importanza da affrontare e sui quali, la cosiddetta  Europa civile,  finora ha volutamente riporre nell'erebo. Tutto si può ignorare, la Storia no! 
 
1 Dalla relazione di Papas Antonio Bellusci presentata alla Commissione Europea.

 

Reagojnë ashpër Arbëreshët e Italisë kundër deklaratave të parlamentarit të së djathtës ekstremiste greke

 

Greqia me bashkëpunimin e Qytetërimit Europian mohon paturpësishtekzistencën historike të popullit Arbëresh

 

Shkruar nga arbëreshi Vincenzino Ducas Angeli Vaccaro, pasardhës i familjes aristokrate shqiptare mesjetare Duka- Ëngjëlli

(me kërkesë të autorit përktheu nga italishtja dhe përshtati në gjuhën shqipe: Brunilda Ternova)

Këto ditë, përmes mediave, informohem se qeveria greke, përveçse e përqëndruar nësynimin për të zgjidhur çështjen e saj ekonomike - e fundosur tashmë në karakatina tëerrëta dhe shpellare -, me anë të një parlamentari  të ekstremit të djathtë - me tone dhe pikëpamje të thartuara -, vazhdon e patundur të mohojë ekzistencën e bashkësisëArbërore ndryshe e njohur si Arbëreshe, bashkarisht me identitetin e tyre gjuhësor dhetë kaluarën e tyre të lavdishme. E gjith kjo tendencë të bind që të mendosh negativisht për rolin që luan entiteti shtetëror i Greqisë, shpesh me një arrogancë të qetëmbizotëruese (dhe abuzuese e fondeve publike europjane, përfshih edhe e paravetona), në kontekstin “qytetar” të të ashtuquajturit Komunitet Europian.

Greqia, si një vend anëtar i Bashkimit Europian, është i vetmi Shtet që nuk njehminoritetet gjuhësore që egzistojnë në atë territor për më shumë se gjashtë shekuj: Arbërorët, ose siç e quajnë ata ndryshe veten Arbëreshët, të cilët jetojnë dhe punojnëme dinjitet ekstrem.
Shfaqja e parë historike e shqiptarëve në territorin ku sot shtrihet Greqia daton në fund të 1200 dhe në fillim të 1300, e megjithatë kronisti bizantin Kantakuzeno, përmend senë malet e Thesalisë rreth vitit 1100 u vendosën aty fise epiriote të tilla si ai i Buas dheMaseretëve. Në lidhje me të njëjtin argument dhe të njëjtën periudhë kohore na flet edhe dijetarja Ana Komnena (1083 - 1150), e cila në veprën e saj “Alessiade” eidentifikon këtë popullsi me emrin ALBANOI dhe specifikon se ata janë ‘Abasileuti’, pra që do të thotë se nuk i sundonte asnjë mbret.
Në vitet në vijim shumë shqiptarë u thirrën nga despotë të ndryshem të Greqisëbizantine (kujtojmë këtu se Greqia nuk ka egzistuar kurrë si një entitet shtetëror), për tëpopulluar tokat e Atikës, Beotisë, Kosturit, Korinthit, Lakonis, Arkadias, Mores dhe tëThrakës.
Popullata shqiptare, krenare për origjinen e vet, jo shumë kohë më pas filloi të dallohejpozitivisht në krahasim me atë greke -  kësaj të fundit i mungonte një identitet i vërtetëetnik dhe këtë aspekt e nxjerrim në dukje konkretisht nga shkrimet që rezultojnë në një raport nga veneciani Marino Sanudo i Vjetri (Marino Sanudo il Vecchio, 1270 - 1343),përmes së cilës na informon se: “Rajonet më pjellore, ato në Arkadia, në More, nëLakoni, në Negroponte ose ndryshe Eubea dhe në Thesali ishin të mirëpopulluarame shqiptarë të cilët jetonin në mirëqenie në shtëpitë e tyre, në sajë të parave që përfitonin nga bujqësia dhe nga blegtoria”.
Nga kjo dëshmi është e qartë se popullata shqiptare e vendosur në Greqi rreth shekullit të XIII -të, nga një entitet nomad ishte transformuar në një entitet sedentarduke u kujdesur për tokën dhe bagëtine në një mënyrë më racionale. Për shkak të ngjarjeve historike të shekujve të XV-të dhe XVI-të, shkaktuar nga ekspansionizmi i njëpasnjëshem i imperializmit osman, shumë familje Arbërore/ Arbëreshe u zhvendosën në jug të Italisë ku dhe egzistojnë akoma. Ndërsa popullata shqiptare që pati më pak fat e që mbeti në Greqi,  luajti më pas një rol shumë të rëndësishëm gjatëluftrave për pavarësinë e vendit në çerekun e parë të shekullit të XIX-të. Në këtë kontekst duhet të permendim personazhet heroike të tillë si Marko Boçari, bëmat eSuliotëve, kapitenja e anijeve Bubulina e shume të tjerë.  
Si mund të fshijë padrejtësisht e sipas dëshirës disa nga faqet e historisë i pamaturi,arroganti e sipas të gjitha gjasave ndoshta injoranti, deputet grek i së djathtës ekstreme? Kush mendon se është ky individ, Hermes ose një fëmijë i privilegjuar iZeusit? Jo! Ai është vetëm një abort i qytetërimit dhe një polinom i arrogancës e ibudallallëkut të pakujdesshëm.

Komuniteti Europian, si garantues i qytetërimit të Kontinentit të Lashtë, vazhdon të mbetet i shurdhër e i verbër përkundrejt diskriminimit, i cili vazhdon ende edhe sot të praktikohet kundër popullsisë Arvanitase. Më 16 shtator të 1969, arbëreshi i Kalabrisë,Papas Antonio Bellushi bashkarisht me studjues të rinj europjanë, do të raportojnërezultatet e hetimeve të tyre në lidhje me gjendjen diskriminuese të shtetit grekpërkundrejt pakicës gjuhësore shqiptare në Komisionin e Komuniteteve Europiane. Tëshkëputur nga ky raport i Papas Antonio Bellushi po sjellim në vijim kundërpërgjigjen që mbajti politika greke:

1) Qëndrimi i Partisë Nea Dhimokratia: “Nuk egziston problemi i gjuhës shqipe nëGreqi ashtu si nuk egzistojnë fshatrat me origjinë shqiptare. Në qoftë se kjogjuhë flitet brenda kontekstit familjar (sh. i autorit: ky është paradoks, egziston apo jo kjo gjuhë?), nuk mund të shprehë një mendim të një rëndësie shumë të madhe”;

2) Qëndrimi i Partisë Pasok: “Kush nuk flet gjuhën tonë (greke), nuk është pjesë eracës sonë dhe e kombit tonë”;
3) Qëndrimi i Ministrisë së Kulturës: “Nuk egziston dhe nuk duhet të egzistojë asnjë mësimdhënie e gjuhës shqipe sepse ajo nuk egziston në territorin grek”;

4) Qëndrimi i gazetës periodike “Anti” në Athinë: “Pakicat gjuhësore në Greqi si Arvanitasit, Vllehët, Pomakët (bullgarët) nuk mund të pretendojnë asnjë të drejtë. Në Greqi ka vetëm grekë”.

Kontraditat dhe arroganca e Qeverisë greke dhe e parlamentarëve të saj, në lidhje meçështjen e mbrojtjes së pakicave etnike, duhet të jetë një tematikë që Bashkimi Europjan duhet të shqyrtojë me prioritet të jashtëzakonshëm pasi, e ashtuquajturaEuropë e civilizuar deri tani i ka vendosur qëllimisht ne Erebo (sh.p.: bota e përtejme).

Gjithshka mund të injorohet, por jo Historia!
  

Linku i artikullit në gjuhën italiane: http://arberiaitalia.blogspot.it/2013/02/la-grecia-con-la-complicita-della.html

Prof. Peter Prifti: Greqia, 695 fshatra shqiptare

Çamët dhe arvanitasit që jetojnë në Greqi përbëjnë një komunitet prej afro 3 milionë banorësh, ndonëse sot jo të gjithë flasin shqip. Çfarë zbuluan dhe dokumentuan priftërinjtë arbëreshë Antonio Belushi dhe Jani Kapareli nga viti 1965 deri në 1995. Rrënjët arbërore që zgjaten deri në Athinë dhe represioni i autoriteteve greke në vite

DOKUMENTI
Recensioni i prof. Peter Priftit (1924-2010) mbi veprën “Kërkime dhe studime ndër arbërorët e Helladhës – prej rrënjës arbëreshe në Itali në mëmëzën arbërore në Helladhë”*. Vepër e Papa Andon Bellushit, botuar me 1994

Faksimile e kopertinës së librit të Antonio Bellusci-it “Ricerche e studi tra gli arberori dell’ Ellade – Da radici arbëreshe in Italia a matrici arberore in Grecia (Kërkime dhe studime ndër arbërorët e Greqisë – prej rrënjës arbëreshe në Itali në mëmëzën arbërore në Greqi)

Në ditët tona vëmendja e botës shqiptare është përqendruar me të drejtë në çështjen e madhe të Kosovës. Ajo përbën sot fushën më të madhe të luftës për liri nga një zgjedhë e rëndë, për pavarësi dhe për bashkimin eventual të të gjithë trojeve shqiptare. Shkurt, është çështja kyç që i jep formë dhe frymë çastit historik para të cilit gjendet sot bota shqiptare.

Megjithatë, shqiptarët një sy dhe një vesh e kanë patur gjithmonë në drejtim të shqiptarëve të Greqisë. Në një mënyrë ose tjetër, janë interesuar për fatin e vëllezërve dhe motrave çame, si edhe për gjendjen e shqiptarëve të vjetër, që u vendosën gati kudo në Greqi që në kohët e lashta të mesjetës.

Një nga këta shqiptarë është prifti i njohur arbëresh, Andon Bellushi (Papa Antonio Bellusci). Të parët e tij, ashtu si të parët e shumicës së arbëreshëve, emigruan nga Greqia që në kohën e Skënderbeut, në vitin 1434. U larguan që të mos binin në duart e shkelësve turq. U larguan me lot në sy që të ruanin mënyrën e jetës së tyre, gjuhën shqipe dhe çdo gjë të shtrenjtë, të trashëguar brez pas brezi nga gjyshët dhe stërgjyshët e tyre.

MALLI PËR MORENË

I nxitur nga një mall i papërshkrueshëm për vendin e prejardhjes, për Morenë e bukur, papa Bellushi udhëtoi në Greqi për të parën herë në vitin 1965. Ai udhëtoi atje jo vetëm si një “pilgrim” i përmalluar, por edhe si njeri i shkencës, si etnograf i pasionuar për të mbledhur folklorin e “arbërorëve”, sikundër quhen zakonisht shqiptarët e Greqisë. (Një tjetër emër për ta është “arvanitë”). Pas vizitës së parë, ai u kthye herë pas here në Greqi, për të vazhduar dhe rafinuar punën e nisur.
Ky libër: “Kërkime dhe studime ndër arbërorët e Helladhës”, është fryti i asaj pune të madhe. Në këtë vëllim Bellushi vë në dukje lidhjen e ngushtë që ekziston midis arbëreshëve dhe arbërorëve. Në një takim me arbërorët në Tebë më 1990, ai tha: “Ne flasim ashtu si flisni ju këtu… Kemi gjuhën tuaj, zemrën tuaj. Kemi ritin (fenë) tuaj. Kemi emrin tuaj.” (f.173) Kënga e Moresë, ka thënë Bellushi, “mbajti të gjallë në zemrat tona nostalgjinë për Morenë”. Këtë ndjenjë e ka shprehur bukur edhe peshkopi arbëresh Ercole Lupinacci me fjalët: “E kemi pasur gjithmonë këtë dëshirë të fortë, të njihemi me Dheun e gjyshëve, që i kujtojmë me mall në këngët tona popullore.” (f.101) Lidhja me shqiptarët e Greqisë duket në emrat e vendeve (toponimet) dhe fshatrave të arbëreshëve, në emrat e tyre personale, në shërbesat fetare, dhe, mbi të gjitha, në mënyrën e të folurit, në gjuhën e tyre të përditshme. Nga bisedat që pati autori me arbërorët, bëhet e qartë se shqiptarët e Greqisë dhe ata të Italisë nuk kanë aspak vështirësi për t’u marrë vesh, për të komunikuar me njëri-tjetrin, sepse të dyja palët flasin të njëjtin dialekt – një toskërishte të vjetër. (Është një dialekt ky që tingëllon disi arkaik në veshin e folësit të shqipes moderne). Të bëjnë përshtypje takimet dhe bisedat shumë të ngrohta që pati Bellushi me arbërorët. Ai u prit me plot përzemërsi dhe u nderua si vëlla sepse – siç u shpreh historiani arbëror, Aristidhis Kolljas – ai dhe arbërorët hodhën “urën midis Greqisë dhe Italisë që të gjejë vëllai vëllanë”. (f.92)

ARRITJET E PUNËS ME ARBËRORËT NË GREQI

Duke filluar nga viti 1965, autori i kësaj vepre “fotografoi” gjuhën dhe zakonet e arbërorëve me kujdesin dhe ndërgjegjen e shkencëtarit, duke i inçizuar me trak. Gjatë afro 30 vjetëve ai mblodhi një thesar të dhënash mbi historinë dhe folklorin e arbërorëve: përralla, legjenda, fjalë të urta, mallkime, këngë dhe bisedime – trashëgim kulturor ky i ruajtur shekuj me radhë. Regjistrimet e bisedave dhe këngëve përbëjnë material të pastër etnografik, sepse Bellushi i la njerëzit të flisnin dhe të këndonin shqipen që dinin. Pra, i mori ato dhe i botoi në këtë libër ashtu siç ia dëgjoi veshi, pa i korrigjuar, pa i ndryshuar.
Ja, disa nga rezultatet e punës së palodhur që bëri në Greqi. Sa shqiptarë ka në Greqi, nuk dihet saktësisht. Po një arbëror i shkolluar në Athinë i tha autorit se në Greqi ka 3 milionë “arvanitë”, veçse jo të gjithë flasin shqip. (f.59) Libri ka një listë të gjatë të krahinave dhe fshatrave ku banojnë arbërorët – 696 fshatra në nja 15 krahina. Në këtë listë gjen emra fshatrash si Qiuteza, Vithkuqi, Blushi, Matranga, Variboba, Dara, që dëshmojnë për lidhjet e tyre me fshatrat e Shqipërisë, si edhe me emra të njohur të arbëreshëve në Itali.
Bellushi u njoh mirë me kulturën e lashtë të arbërorëve. Besa e shqiptarit, thotë ai, rron në trojet e shqiptarëve të Greqisë. Ata krenohen me këtë kryevirtyt të racës shqiptare, të cilën e shprehin me frazën, “arvanit-besalith”. Ne “nuk themi fjalë në erë”, i tha një arvanit papa Bellushit. (f.135) Për të zbuluar botën e tyre të përditshme në mënyrë më të imtë, Bellushi i pyeti arbërorët për gjërat më të thjeshta. “Si e bëni bukën, djathin? Si i punoni vreshtat? Si i rrjepni dhitë? Si i ruani bagëtitë nga ujqit?” Pastaj pyet çfarë zogj kanë andej, si u thonë maleve që kanë afër, cilët janë katundet arbërore rreth e përqark? I pyet, gjithashtu, të recitojnë numrat (l,2,3…), ditët e javës dhe muajt e vitit. Përgjigjet që mori ishin pothuaj të njëjta nga një krahinë te tjetra, gjë që tregon se në thelb kultura e shqiptarëve në Greqi është e njëjtë kudo. Autori mblodhi me qindra këngë, shumica e të cilave bëjnë fjalë për dashurinë. Ja, disa radhë të shkëputura nga këto këngë:

Eja të të puth një herë,
Tani që kam pirë verë.
Prapa malit kam një pus,
Eja vashë të të puth.
Prapa malit kam shtëpinë,
Eja vashëzë të rrimë.

Libri hedh dritë edhe mbi figurat arbërore që i kanë bërë shërbime të çmuara popullit shqiptar në Greqi, burra si: I ndjeri Jorgo Marougas, redaktor i shquar i revistës “Dialogoi”, Aristidhis Koljas, autori i librit “Arvanites” (1983), veprës kryesore për njohjen e arbërorëve, Vangjelis Ljapis, folklorist, autor dhe avokat për mbrojtjen e të drejtave të arvanitëve; dr. Jorgo Haxhisotiriov, i njohur si mjek në Athinë, si shkencëtar dhe si mbledhës i folklorit arbëror. Ka edhe të tjerë.

GJENDJA E GJUHËS SHQIPE

Arbërorët janë krenarë për gjuhën e tyre. Një nga këngët që këndojnë në krahinën e Korintit thotë:

Kjo gjuhë arbërishte
Është gjuhë trimërishte.
E fliste Admiral Miaulli,
Boçari dhe gjithë Suli (f.327)

Nga intervistat e shumta që pati autori me arbërorët, bëhet e qartë se ata e duan gjuhën shqipe me zemër, dhe kënaqen kur flasin shqip. Prandaj kanë merak ta ruajnë dhe t’ua lënë trashëgim fëmijëve. Ky merak duket edhe në ndonjë këngë të tyre, si, p.sh. në radhët: “Arvanitete të këndomi/ Gluhenë të mos harromi”. Papa Bellushi pyeti herë pas here kudo që vajti: “Do të rrojë gjuha arbërore?” “Nuk e di,-iu përgjegj një burrë,-sepse është një gjuhë që nuk mësohet në shkollë dhe nuk shkruhet”. Dhe vërtet bisedat e Bellushit me arbërorët zbuluan një konflikt midis atyre që duan ta ruajnë gjuhën me çdo kusht, dhe atyre që preferojnë greqishten, sepse ajo shkruhet. Po në përgjithësi ata kanë besim në të ardhmen e gjuhës. Kanë po ato ndjenja që shfaqi një plak nga Korinthi kur tha: “Unë kam tri vasha me shkollë. Po kur më vinë këtu në shtëpi, flasin arbërisht. Greqishten nuk e flasim neve këtu”. (f.349)
Gjatë gjithë udhëtimeve që bëri në Greqi, meraku më i madh i papa Bellushit ishte për gjuhën shqipe, por edhe për kulturën e arbërorëve, dhe me të drejtë, sepse nga të gjitha anët ai dëgjoi ankime për grekët. Grekët nuk lejojnë hapjen e shkollave shqipe. Nuk i lejojnë shqiptarët as të këndojnë këngët e tyre. “S’kemi mundësi të shkruajmë gjuhën tonë,” thotë arbërori. “S’kemi botime, as fetare, as popullore, as letrare. S’na lejojnë… Jemi si një trup pa shpirt”. (f.426) “Këtu gjuha jonë flitet vetëm midis mureve të shtëpive. Ajo s’ka banesë as në liturgji, as në shkollë, as në shtyp, askund”. Kështu foli plaku 72- vjeçar Dhimitri Gonos në More. (f.419) Priftërinjtë i ndalojnë fëmijët arbërorë të flasin shqip, se “është e mallkuar”. Një burrë i tha Bellushit se kur ishte djalë i vogël në shkollë, mësuesi i rrihte nxënësit shqiptarë po të thonin ndonjë fjalë shqip, dhe i detyronte të shkruanin ato fjalë njëqind herë në dërrasën e zezë. (f.233)
Grekët i shohin shqiptarët si vllehë, d.m.th. pa rrënjë, pa shtëpi, pa tokën e tyre, sikur ata nuk ekzistojnë si popull me kombësinë e vet. Edhe emrat shqip të fshatrave të tyre nuk i durojnë, dhe i kanë ndryshuar e u kanë vënë emra greke. (Megjithatë, populli vazhdon të përdorë emrat e tyre të vjetër shqip). Thonë se shqiptarët nuk ekzistojnë fare. Përgjigjen shqiptarët: “Një e rremë e madhe! Në Korinth, në Beoci, në Atika, në Eube, në Argolidhë, në More, në Thebe arbërorët i gjen si milingonat nga të gjitha anët”. (f.426)
Arbërorët e dinë mirë rolin e shqiptarëve në Revolucionin për Pavarësinë e Greqisë. “Greqinë e kanë ngjallur arbërorët”, thonë ata me këmbëngulje. Por kjo e vërtetë historike nuk u bën përshtypje grekëve. Ata e mohojnë kombësinë shqiptare të herojve të revolucionit grek si Boçari, Miaulli, Xhavella, Kollokotroni, etj. duke thënë se ata ishin grekë që kishin mësuar të flisnin shqip!! Më e keqja është se ka edhe arbërorë që s’duan të thonë se janë shqiptarë. E mohojnë kombësinë e tyre dhe zemërohen po t’ua kujtosh.

UDHËTIM NË MORE MË 1970

Me interes të veçantë është udhëtimi që bëri Bellushi në More më 1970, i shoqëruar nga prifti arbëresh Jani Kaparelli. Përshkrimi i këtij udhëtimi përbën një dokument me vlerë të rrallë. Në hapësirën e gati 20 faqeve, (409-427), autori shkruan për mallin e pafund që kanë arbëreshët për Morenë, sepse, sikurse thotë ai, arbërorët e Moresë dhe arbëreshët “janë lidhur ngushtë nga historia, nga gjuha e nga besa… Jemi si mish e thua”. Ai bën fjalë për takimet e ngrohta bisedat e përzemërta, këngët që kënduan së bashku me shqiptarët e Moresë, të cilat mishëronin gëzimin e tyre të përbashkët, hidhërimin, vajtimin, besën, mundimet, dhe afërsitë shpirtërore që kanë njohur gjatë shekujve.
Pastaj shkruan për prelatin simpatik grek të Moresë, dhespot Stefanos i cili, ndryshe nga qëndrimi zyrtar i grekëve, i mirëpriti arbëreshët dhe tha me gojën e tij se, “këtu janë shumë katunde arbërore”. (f.415) Madje, ai lëshoi një kartë, të hartuar në formën e një “leje” për vizitorët, ku ai përmendte me emër fshatrat e Moresë që donin të vizitonin Bellushi dhe Kaperelli.

“Ky është i pari dokument grek”, thotë Bellushi, “ku shkruhet se në More gjenden edhe sot katunde arbërore!” Dhe si i tillë “ka një rëndësi historike të madhe”. (f.416)

VEPËR E DENJË SHKENCORE

Me botimin e këtij vëllimi, Andon Bellushi ka vënë në duar të lexuesve një vepër që ndriçon jo vetëm gjendjen e shqiptarëve të Greqisë, por edhe të arbëreshëve. Vepra e tij ka material të gjerë të mbledhur në terren, nga një kërkues i pasionuar “që ulet gju më gju analfabetët e të papërfillurit”, sikurse thotë prof. Gjovalin Shkurtaj i Universitetit të Tiranës, “duke regjistruar… gjithçka që ata mbajnë mend”. Prof. Shkurtaj e cilëson veprën si “një enciklopedi të tërë të jetës, shpirtit, kulturës, dokeve (traditave), zakoneve, dhe gjuhës që flitet edhe sot në komunitetet e moçme të shqiptarëve në Greqi”.
Në mënyrë shkencore autori vë në dukje botën e shqiptarëve që zbuloi në tokën e Greqisë, që do t’u vlejë dijetarëve dhe studentëve të historisë, gjuhësisë dhe folklorit. Njëkohësisht, duke iu përmbajtur kritereve shkencore që kërkonte puna e tij, ai paraqet edhe ndonjë të metë, dobësi apo konflikt që gjeti midis arbërorëve. Një nga gjërat që ia rritin vlerën librit dhe e bëjnë atë më interesant, janë fotografitë e shumta që ilustrojnë faqet e tekstit. Ato fiksojnë fytyrat e personave që takoi autori gjatë vizitave në Greqi; rrëfejnë, gjithashtu, edhe diçka nga jeta e tyre: veshjet, dhomat e shtëpive, kisha, monumente, peizazhe. Dy tipare të tjera të librit janë hartat, që tregojnë fshatrat arbërore me emër, dhe qindra e qindra shënime “notes” (në italisht), që e bëjnë tekstin më të qartë për lexuesin.
Me gjithë gjendjen e rëndë të arbërorëve që gjeti autori në Greqi, për shkak të shtypjes së gjuhës dhe kulturës së tyre, ai nuk u dekurajua, nuk u dorëzua. I mbrujtur me ndjenja të thella atdhedashurie dhe i nxitur nga një mall përvëlues historik (që buron nga thellësia e shekujve), papa Bellushi, më se fundi, del fitues si etnograf, si shërbëtor i urtë i Zotit dhe si burrë i Besës shqiptare. Ai e afirmon vetveten si optimist për të ardhmen e shqiptarëve të Greqisë. Shpirti i Arbërit rron, thotë Bellushi, “i freskët, i gjallë, i thjeshtë”. Rron në këngët arbërore rron dhe do të rrojë, se “ajo ka rrënjë të thella”, dhe “flitet nga të mëdhenjtë e nga të vegjlit”. (f.424)

* * *

Teksti i këtij libri është në dy gjuhë: shqip dhe italisht (me disa faqe edhe në greqisht). Pjesa më e madhe e lëndës është në gjuhën shqipe. Teksti italisht është, në të vërtetë, një përkthim disi i përmbledhur i tekstit shqip. Megjithatë, emri i autorit dhe titulli i librit në kapakun e veprës janë në gjuhën italishte, si pason: Antonio Bellusci, “Ricerche e studi tra gli arberori dell’ Ellade – Da radici arbëreshe in Italia a matrici arberore in Grecia.” Libri ka një hyrje nga Aristidhis Kolljas, kryetar i Shoqatës Kulturore Arbërore “Mark Boçari” në Athinë, dhe një parathënie nga prof. Gjovalin Shkurtaj i Universitetit të Tiranës. U botua nga Qendra për Kërkime Socio-Kulturore “G.Castriota, Cosenza, Itali, 1994, 500 faqe.

*Shënim: Citatet nga bisedat dhe këngët e abërorëve janë shkruar gati të gjitha në shqipen e njësuar letrare, për ta bërë më të lehtë leximin e tyre. –

PETER R. PRIFTI
San Diego, California
Shkurt, 1996_________________________

Peter R. PriftiPeter Prifti (1924-2010) lindi në Rehovë (Kolonjë) më 1924. Pasi kreu shkollën fillore në fshat dhe Plotoren në Ersekë, emigroi në Amerikë më 1940. Peter Prifti mbaroi shkollën e mesme, pastaj u diplomua për art e letërsi në Penn State College. Vazhdoi studimet në University of Pennsylvania ku fitoi gradën shkencore “Master of Art Degree in Philosophy” (1955). Punoi redaktor në gazetën “Dielli” dhe sekretar i “Vatrës” (1958-1960), përvojë e cila e ndihmoi të njihte nga afër Fan Nolin dhe komunitetin shqiptar. Për 15 vjet ishte konsulent për çështjet shqiptare në M.I.T. (Massachusets Institut of Technology) qendër e shquar e studimeve ndërkombëtare. Më 1976 University of California, Dega e Linguistikës e mori si pedagog sapo hapi katedrën e Gjuhës Shqipe. Jetonte në San Diego, Kaliforni. Është autor i librave “Socialist Albania since 1944”; “Remote Albania – The politics of isolation”; “Confrontation in Kosova, The Albanian-Serb Struggle, 1969-1999”; “Land of Albanians: A crossroads of Pain and Pride”; “Mozaik Shqiptar”; “Unfinished Portrait of a Country”.Aristidh P. Kola

Aristidh Kola (1944-2000) është jurist, studiues, publicist, shkrimtar, veprimtar i guximshëm për çështjen kombëtare, kryetar i shoqatës së arvanitasve të Greqisë “Marko Boçari”. Mbante lidhje dhe bashkëpunoi me personalitetet e diasporës në Amerikë e Turqi, Kosovë, Maqedoni, Shqipëri, arbëreshët e Italisë dhe Korsikës. Është autor i veprave “Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve”, “Gjuha e perëndive”, “Deklarata e Bashkimit Arvanitas”, “Fjalori korregjues i fjalëve arvanite”, “Fjalori krahasues i gjuhës shqipe”, “Greqia në kurthin e serbëve të Milosheviçit”, “Kënga e mercenarëve, prejardhja e grekëve”, “Mithi dhe e vërteta”, “Varrimi i tretë i Marko Boçarit”, etj. Nxorri revistat “Besa” dhe “Arvanon”. Në vitin 1999 përkrahu në mediet greke bombardimet e NATO-s në ish-Jugosllavi dhe UÇK-në. Është hedhur në gjyq dhe kërcënuar me vdekje nga qarqet ultranacionaliste greke. Dekoruar nga ish-Presidentët e Shqipërisë Sali Berisha dhe Rexhep Meidani, si dhe nga kryeministri i Kosovës, Bajram Rexhepi. Është “Qytetar nderi i Skënderajt”.

Andon Bellushi (Antonio Bellusci)

Prift arbëresh, gazetar, shkrimtar, pedagog, etnolog, lindur në vitin 1934 në Frashinetë të Kozencës, (Itali). Diplomuar për filozofi e teologji. Ka shërbyer si prift famullitar arbëresh. Ka themeluar revistat “Vatra Jonë, “Lidhja”, shoqatën kulturore dhe shtëpinë botuese “G. Kastrioti”, Bibliotekën Ndërkombëtare “Bellusci”. Ka botuar studime në periodikët “Shejzat”, “Zgjimi”, “Katundi Ynë”, “Studime Filologjike”, “Përparimi”. Qysh nga viti 1962 ka bërë udhëtime, studime dhe kërkime etnografike në vende të ndryshme, ka marrë pjesë në veprimtari shkencore në kuvende, kongrese në Itali, Shqipëri, Kosovë, Itali, SHBA, Australi. Ka botuar librat “Këngë fetare arbëreshe”, “Argalia në tekstet popullore arbëreshë në Frasnitë”, “Magjia, mite dhe besime popullore në katundet arbëreshë”, “Fjalor Frazeologjik i Arbëreshëvet në Itali dhe Arbërorëve në Greqi”, “Blegtoria në Frasnitë”, :Kërkime dhe Studime ndër Arbërorët të Elladhës”, “Antologjia Arbëreshe”, “Arbërorët-Arvanitë”. Është nderuar nga Qeveria Italiane, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Qeveria e Kosovës, etj.

 

Moikom Zeqo kundër Shmit: Ja provat e vijimësisë iliro-shqiptare

Duke shfletuar një koleksion të gazetës “Illyria” të vitit 1935, pashë një shkrim profesional për arkeologjinë, botuar në datën 31 dhetuer 1935 dhe me vijim në datën 4 kallnuer 1936 të një njeriu që nënshkruan Dr. Shyqri Demiri. Titulli i shkrimit është “Arkeologjia dhe autoktoniteti Ilyro-shqiptarëve”. Kam mbetur i befasuar kur e lexova, duke kuptuar se kisha të bëja me tekstin e një dijetari shqiptar i cili kishte fituar gradën shkencore Doktor në arkeologji.
Ja teksti i plotë i këtij shkrimi të rrallë:
ARKEOLOGIJA DHE AUTOKTONITETI I ILYRO-SHQIPTA-RVET
Gjurmimet arkeologjike në Shqipni gjinden ende në fillim.
Okupacjonet e hueja pak a shum shkaktojshin nji pengim të ktyne gjurmimeve të dobishme për zhvillimin kulturuer të vendit t’onë, ku kanë lulzue qytetnime të ndryshme.
Sot dy misjone arkeologjike, njani i kryesuem prej z. Leon Rey edhe tjetri prej z. L. M. Ugolini gjer më sot kanë bâm zbulime me rândësi të madhe t’epokave greke e romane. Mjerisht fushata e veprimevet të tyne âsht kufizue në Butrinto e n’Apolloni, dy vende klasike, kur se kërkimet në Shqipni të Veriut qi âsht tokë prehistorike e protohistorike, kanë mbetun djerr.
Nga shkencat arkeologjike, dega prehistorike-protohistorike, në kta vitët e fundit kanë marrë nji zhvillim të math. Rândësija mâ e madhe i âsht dhânë në Gjermani, ku janë tue u krijue kathedra njana pas tjetrës nëpër universitetet e ndryshme.
Kjo degë ka mâ shum rândësi për Shqipnín se sa për vende të tjera, sepse epoka prehistorike-protohistorike âsht arkeologji ilyrike e duhet të konsiderohet si nji shkencë kombtare dhe e domosdoshme për me ndriçue të kaluemit t’onë.
Asht e dijtun se kjo shkon krah për krah me kulturën klasike, mbasi në Shqipní përputhen të dy qytetnimet edhe në vorret e Ilyrvet gjindet importi grek direkt ase imitacioni i formavet.
Zbulime paleolithike mungojnë, po gjurma kulturore dalin piksëpari në fazën e fundshme neolithike.
Konstatohen katër klasë të gjuetunash, ndër të cilat âsht edhe nji thikë obsidiani qi u’gjet në Butrinto e me qênë se ky farë guri në Shqipní nuk gjindet po në ishullin e Melos, duken kjartas relacjonet qi kanë pasun banorët e këtushëm me vendet e largta të Mesdheut, qysh në kohët mâ të para (2500 p. Kr.). Në pikpamje ethnologjike kemi të bâjmë ktu me nji popullsi paraindoeuropiane, si duket me Pelasgët.
Në ktêkohë fillon invazjoni i indogjerman qi ishte nji popull i math, i ndamun në shum fise e djalekte. Mâ të përmendun nga kto fise ishin Grekët, Thrako-Ilyrët e Italikët.
Të parët qi u-shpërngulën nga Europa Qëndrore në Balkan ishin Grekët e mbas ktyne Italikët të cilët kapërcyen Adriatikun e u-hodhen n’Itali. Vendin e ktyne e zunë pastaj Thrakët e kta të shtrënguemun prej fisit mâ t’afërm të tyne, Ilyrvet, u shtýn prej Shqipnís së Mesme në pjesën lindore të Balkanit.
Me gjíth që Thrakët edhe Ilyrët ishin fqinjë me vendet ku dominonte qytetnimi mediterran linduer, nuk hýn në ket qytetnim përpara pushtimit roman.
Nga ky shkak, jeta kulturore e viseve dinarike, Bosnje, Herzegovinë, Mal i Zi e Shqipni ndahet në dy periudha të ndryshme: Kultura parahistorike (koha e hekurit me disa parafaza) edhe pjesmarrja në jetën provinciale, të perandoris romane.
Materiali i broncit i dalun deri sot nga nëntoka shqiptare, përmban: supata, supata dubel, supata me çekiç, etj., edhe koha që janë përdorun kto zgjatet nga 2200-1200 p. Kr.
Arkeologu rumun Radu Vulpe në nji konferencë që mbajti në kongres të arkeologvet për prehistorín në London më 1932, pretendoi se supatat e gjetuna në Shqipní, po nuk qenë t’importueme, së pakti janë t’influencueme prej formave të supatavet që janë gjetun në Palestinë. Mirpo diferencat qi kanë kto me ato të Shqipnís janë shum të mdhaja, kurse afërsija ndërmjet tyne âsht aq e vogël saqi hypotheza e Vulpes konsiderohet si nji produkt fantazije.
Mbas ksaj faze hýjmë në Kohën e Hekurit. Mjerisht reliktet arkeologjike të daluna deri tash në dritë janë tepër të pakta, kurse ato duhesh t’ishin shum mâ të mdhaja se gërmimet që janë bâmun p.sh. mbrenda në nji gjymës shekulli në Bosne, ku zbulimet e vorrevet të vjetra t’Ilyrvet kanë pasun përfundime kolosale.
Historija na mëson se në viset e brekdetit linduer t’Adriatikut juguer ka qânë kulmi kulturuer ilyrik, e passi shteti i parë ilyrik u-themelue ktu, triumfin mâ të math kanë me e pasun ata brenda njij kohe shum mâ të shkurtën ktu.
Në Kohën e Hekurit, shkaktohet gjatë eksistencës së saj dasija kulturore e Shqipnís. Kurse në Shqipnin e Veriut zhvillohen të dy epokat e Kohës së Hekurit (Hallstatt e La Tene), merr Shqipnija e Mesme, ajo e Jugut e Maqedhonija krejt nji zhvillim tjetër (me përjashtimin e enklavave greke: Lissos, Epidamnos, Orikum, Chimara, Panormus, Aulon, Onchesmus, Buthroton, Phoenica, Amantia, Byllis, Apollonia).
Ndër këto vise konstatohet nji përiudhë e parë e Kohës së Hekurit me karakter nordik edhe nji kohë e vonshme, ku dominon influenca e madhe greke. Nekropolet e pasuna të Trebenishtës afër Strugës janë shëmblla mâ e mira.
Me kolonizacjonin grek në fundin e shekullit VII fillon epoka protohistorike e Shqipnís, ajo epokë e cila dëften se Ilyrët bashkë me kta edhe Thrakët, Gjermanët etj. gjinden akoma pak a shum n’epokën prehistorike, mirpo situata e ktyne kulturore âsht ndriçue prej nji populli fqi mâ të përparuem në pikpamje literare, mbasi kta, në kontakt me qytetnimin e naltë t’Orientit, kishin pasun nji zhvillim të posaçëm e shum mâ të shpejtë. Inventari i formave mâ të shumta t’epokës së broncit hýn n’epokën hallstattiene.
Mâ fort konservative âsht typologija e objekteve që përdoreshin për zbukurim, si spiralet, pllakat, rrethet, ornamentika, gjylpanat dubel, qeramika edhe typi i vorreve tumulus ose vorre rrafsh.
E gjithë kjo zgjatje e ktyne formave prej kohës së broncit deri n’atâ të hekurit i rrëxon pretendimet e bâmuna prej arkeologut inglis Stanley Casson në librin e vet “Macedonia Thrace and Illyria – Oxford 1926″ i cili e lên të ngjajë imigracionin e Ilyrvet në shek. VII e VIII. Kongruenca e sipërpërmendun nuk lejon ndonji ndrrim popullsije në ket kohë. Vendet ku janë zbulue deri sot vjetërsinat e Kohës së Hekurit në Shqipni janë: Laçi, Ungrej, Dushmani, Maladzi. Ungrej ka nji synkronologji me Trebenishtën d.m.th. fundin e shek. VI p. Kr.
Nekropolet mâ të fundshme t’Ilyrvet të kohës parakrishtênë – jo klasike konstatohen në kufinin e Shqipnís në Medun të Malit-Zi. Në kto vorre të shek. III p. Kr. shifet kjartas fillimi i penetracjonit të kulturës romane. Prej Meduni humbin zbulimet, dhe deri në Koman 600 mbas Kr. konstatohet në pikpamje arkeologjike nji vacuum.
Rráll ka eksistue ndonji problemë mysterioze qi t’i két okupue arkeologët kaq shum sa ajo e Komanit. Zgidhja e saj aq e vështirë shkaktoi nji polemikë të rrepët ndërmjet qëndrave kulturore të Kontinentit Paris, Berlin, Ëien, Romë.
Dy pyetje kryesore pritshin përgjigjen. Kush janë ata të vorruemit e kúr janë vorruem. Randësija qi ka Komani shifet prej bibliografís përkatse të posht-shënueme: A. Degrand. “Souvenirs de la Haute-Albanie,” Paris; Th. Ippen: “Ëissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien und Herzegovina” vol VIII e IX ; Baron Nopsca “Ëiss. Mitt. Bos. Herzeg.” vol. XI e XII; S. Reinach: “L’ Anthropologie,” Paris 1901; P. Traeger; “Zeitschrift fur Ethnologie” vol. XXXXII, XXXIII, XXXIV Berlin; L. Ugolini “Albania Antica” vol. I. Roma 1927; L. Ugolini L”Antica Albania” Roma 1929; L. Rey “Albania Nr. 3.” Paris 1928.
Prej materialit të Komanit, nji pjesë e vogël gjindet në museum kombëtar në Tiranë, nji pjesë tjetër në kolekcjonin e Etënve Jezuitë e Franciskanë në Shkodër, kurse pjesa tjetër gjindet në Paris, Berlin e Ëien mâ tepër në kolekcione private.
Në buzën e majtë të Drinit, në Veri-prendim të Pukës bie katundi Koman me nekropolin Kalaja e Dalmacjes.
Emni kala ktu nuk justifikohet aspak, mbassi nuk ka as gjurma as shënja muresh. Nenprefektura e Pukës hýn në zonën e koncesjonit të misjonit arkeologjik francez. Vorret janë si arka guri të formueme prej rrasash e gjinden në to nji ase mâ shum të vorruem. Deri sot nekropole të tjera, përveç atij të Komanit, nuk janë gjetë.
Janë zbulue disa vorre afër Krujës e disa të gjetuna sporadike janë bâmë prej Shkodre deri në Durrës. Mbassi të gjitha kto të gjetuna kanë afërsí me nekropolin e math të Komanit atëherë formon ky nji qark kulturuer. Qarku kulturuer i Komanit ka zgjatun prej 600-800 mbas Krishtit d.m. th dy shekuj me rradhë âsht përdorun nekropoli i Komanit prej shum breznivet.
Nji sipërparmje e bâme në materialin e zbuluem mjafton të na bâjë të kuptojmë se Komani ka afërsí të madhe me dy nekropole të tjera: Keszthely t’Ungarís e Kettlach t’Austrís. Të dy kto nekropole lozin nji rrol të math në kulturën e kohës së trazimeve të popujvet. Të vorruemit në Keszthely janë Avarët, kurse ata në Kettlach janë Slavët.
Kulmi kulturuer i a mrrinë Keszthely përpara, kurse Kettlach vjen mbas Komanit. Afrimi i Komanit me Kettlach po i shtynë disa arkeologë slavë të reklamojnë Komanin për vehte. Për arsyena qi po kallzojmë mâ poshtë, theksimi i slavitetit âsht pa vend dhe ilyriciteti formon karakterin e vorreve të Komanit. Analyzimi i materialit na ep ket përfundim:
1) Pjesa ilyrike para-romane 2) pjesa romane provinçiale 3) influenca e madhe avare 4) influenca byzantine.
Nëpër vorret e Slavëvet, material pararoman deri sot nuk âsht gjetun. Përveç ksaj, Slavët kur u dërdhen nëpër Ballkan në fillim të shekullit VI mbas Kr. e kishin zakon që i digjshnin të vdekunit e vet e për ktê arsye nekropole slave kaq të hershme si ai i Komanit nuk eksistojnë. Vorret e para të Slavëve fillojnë në shekullin IX.
Elementi mâ karakteristik i pjesës romane provinciale âsht fibula me kâmbën e shpërdredhun.
Forma mâ e afërme e ksaj fibule si në pikpamje typologjike ashtu edhe kronologjike u-gjet në Debelo Brdo të Sarajevës (400 mbas Kr.)
Pjesën mâ të konsiderueshme t’inventarit të nekropolit të Komanit e influencojnë Avarët. Qëndrimi ase influenca e ktyne në Shqipni kuptohet mâ mirë prej thesarit që u’gjet në katundin Vrap të Peqinit, pjesa mâ e madhe e të cilit u-zhduk e vetëm nji pjesë e vogël u-ba objekt i nji botimi nga ana e profesorit Josef Strzygourski të Ëien-ës me titullin “Altai, Iran und Volkericanderungszeit” Ëien 1917.
PREJ AVARVET U HUAJTEN SI PROVINCIALËT ASHTU EDHE SLAVËT.
Elementet mâ karakteristike t’influencës avare janë vathët e veshit e të tamlavet të krés të quejtun ashtu, mbasi u-gjetën në vendin e tamlavet të të vdekunvet lidhun me nji lidhje rreth krés. Kto lloj vathësh gjinden me shumicë si në Koman ashtu edhe në nekropole të tjera të Balkanit. Me gjith influencat e pushtimevet të hueja ky popull konservativ mujti me i bâ báll rrezikut të çkombsimit që i vinte nga ana romane e slave.
Ruejtja e traditavet âsht aq e madhe, sa që Baron Nopsca konstaton pothue identitet në format e kostumevet të gravet t’epokës kulturore të Mykenës me kostumet e sotshme të Malsís së Shkodrës. Rezultati i hetimevet arkeologjike rrëzon hypothezën e bâmun prej shkencëtarit rumun Parvan, i cili i lên Shqiptarët të shpërngulen prej Rumanije e t’imigrohen në fillim të Kohës së Mesme në Shqipni si nji popull barijsh të romanizuem.
Albanologu i Ëien’ës Norbert Jokl në hetimet linguistike që bân, i afrohet rezultatit të hetimevet historike bâmun prej profesorit Constandin Jirccek. Ky e lên popullin e Ilyrvet të shpërngulet prej malevet ndërmjet Dalmacis e Tunës në kohën e trazimevet të popujvet e të shtýhet në viset jugore.
Kjo, në nji anë do t’ishte e mundshme mbasi në Debelo Brdo u-gjet forma mâ e afërt e fibul-ës së Komanit, po m’anë tjetër faktet anthropologjike kundërshtojnë nji shpërngulje kaq të madhe, mbasi komponenti ilyrik në popullsin slave të sotshme të viseve dinarike shkon mâ tepër se 50Ç.
Përveç ksaj mbas hetimeve të bâmuna prej Milan Sufflay Ilyrët e romanizuem nëpër qytetet konstatohen deri më 1000 mbas Kr. e me ktê bâhet i mundshem edhe kontinuiteti i popullsís që banon larg qytetevet. Elementet ilyrike para-romane të Komanit dalin në dritë së pari në fund të epokës hallstattiene e në fillim t’epokës La Tene d. m. th. rreth shek. VI para Krishtit.
Format e ktyne epokave janë kongruente me atê të broncit e kështu pra ky përfundim i kontinuitetit të formavet prej 2000 p. Kr. ka për konsekuencë autoktonitetin e popullit shqiptar gjatë 3000 vjetve mbasi pas invazionit slav popuj të tjerë nuk janë imigrue në Shqipni mâ e në të vorruemit e Komanit kemi Shqiptarët e hershëm.
Nji rezultat definitiv mund të marri zgjidhja e problemës s’autoktonitetit të Shqiptarvet në qoftë se fillohen gërmimet në Shqipni të Veriut ku deri sot nuk âsht bâmun asnji gërmim systematik.
Ktu do t’ishte mirë që nji nga misjonet e naltpërmenduna arkeologjike të fillonte sa mâ parë gërmime, nga të cilat do të derdhesh dritë mbi epokën protohistorike-ilyrike që na intereson né Shqiptarët mâ tepër se sa për kohën klasike. (Dr. SHYQRI DEMIRI)

Historianë e gjuhëtarë sjellin argumente për ilirët dhe shqiptarët

Pasardhësit e ilirëve janë shqiptarët dhe gjuha shqipe vjen nga ilirishtja. Ndoshta debatet e fundit apo tezat e Oliver Shmidit që hedh dyshime mbi lidhjen ilirë-shqiptarë ka mbledhur dje në Muzeun Historik Kombëtar studiues dhe akademikë në simpoziuim shkencor “Rikthim në Iliri”.

Vërtetimi i prejardhjes së shqiptarëve dhe shqipes nga ilirët dhe ilirishtja, është një nga sfidat më të mëdha të studiuesve vendas dhe të huaj. Argumentet e historianëve dhe gjuhëtarëve që mbrojnë lidhjen mes ilirëve dhe shqiptarëve, duke kundërshtuar studiues të huaj që edhe sot nuk e pranojnë këtë tezë ishin në qendër të diskutimeve.

Vërtetimi “Shqiptarët pasardhës të Ilirëve” bëhet i vështirë për shkak të dhënave të pakta burimore, por edhe sepse risitë në këtë fushë janë të pakta. Për këtë arsye argumentet e studiuesve hodhën dritë në disa fusha si histori, arkeologji dhe gjuhësi. Vijimësia e shqiptarëve nga ilirët vashdon të vihet në pikëpyetje nga historianë të huaj.

Por emra të njohur të shkencës, si, Johan Hahn, Johan Tunman e shumë të tjerë, e kanë mbrojtur me studime të hollësishme lidhjen iliriko-shqiptare. Moikom Zeqo solli si argument një shkrim të viti 1935 të botuar në gazetën “Illyria” që mbante nënshrkimin e dr. Shyqri Demiri. T

itulli i shkrimit është “Arkeologjia dhe autoktoniteti Ilyro-shqiptarëve” sipas tij jep argumenta profesionalë për arkeologjinë që jepte të dhëna të pamohueshme në mbrotje të tezës së shqiptarët janë pasradhës të Ilirivë. Ai bazohej në disa zbulime arekologjike të atyre viteve.

Koço Kokëdhima për shqiptarësinë denbabaden të Himarës dhe projektin 200-vjeçar grek për asimilimin dhe aneksimin e saj

Ne jemi dy popujt më të vjetër të Ballkanit dhe kemi jetuar gjithmonë si dy vëllezër e nuk kemi luftuar kurrë kundër njëri-tjetrit.

Koço Kokëdhima u rikthehet rrënjëve të të parëve. Jo rastësisht. Jo pa qëllim. Bën pemën gjenealogjike, kthehet shekuj prapa, te historia e të parëve të gjakut të vet që erdhën në të shkuarën e largët nga Tërbaçi i Vlorës për tu ngulur në Qeparo. Një ikje e detyruar, nën dhunën e pushtuesit osman, për të mos dorëzuar fenë e krishterë. Për të hedhur rrënjë të reja atje lart në Qeparo, buzë Jonit, mes shkëmbinjve, ullinjve, vendasve që i pranuan për tu bërë pjesë e tyrja. Djali i Qeparoit, kthehet tu japë përgjigje atyre pyetjeve të famshme, që po një tjetër djalë himarjot, Petro Marko i famshëm bënte dekada më parë: Pra ç’jemi ne? Shqiptarë! Po pse e humbëm gjuhën?
Ashtu edhe Kokëdhima që sot ka përgjigjet e veta. Ka bërë dhe bën biznesmenin, botuesin dhe kësaj radhe provokon duke bërë studiuesin: sjell ritet, zakonet, doket, lojrat, mërgimin dhe mërgimtarët, luftërat dhe luftëtarët, vende dhe ngjarje për të ngulur në mendje të të gjithëve: Himara ka qenë, është dhe do të mbetet thjesht një tokë shqiptare. Një tokë e pakët mes shumë shkëmbinjve, përballë detit blu të thellë, ullinj, njerëz jetëgjatë dhe mendjendritur, që provuan gjithçka në jetë dhe sot po provojnë edhe të hidhurat: të “vishen” grekë për të marrë pensionin nga Athina, të shohin nipërit që dinë veç greqishten e kurbetit dhe të jenë mes vështrimeve të kryqëzuara, pse vijnë dhe jetojnë në një copë Shqipërie siç nuk e vë shumëkush në dyshim, apo një llokmë Greqie, siç trumbetojnë dritëshkurtët e paktë të Megalidhesë. Duke bërë edhe apele që anëtarët e qeverisë shqiptare të mos sillen sikur janë anëtarë të “Agimit të Artë”, duke shprehur pretendime territoriale ndaj Greqisë. Sepse grekët dhe shqiptarët kurrë në historinë e tyre nuk luftuan kundër njëri-tjetrit.
Si e di ti historinë e fshatit tënd?
Unë jam nga Qeparoi i Himarës. Në shkollë ne nuk mësonim shumë për krahinën, por prindërit na ushqyen me dashuri e përkushtim për atdheun dhe për fshatin tonë. Pavarësisht sa të lexuar ishin, ata na edukuan me respektin dhe besnikërinë më të lartë për gjakun, historinë dhe veprat e të parëve tanë. Vendi më domethënës në Qeparo është Qafa e Rrapit, atje ku 250-300 vjet më parë Spiro Mëhill Kokëdhima mbolli një rrap. Në Qafë të Rrapit, në të shkuarën e afërt, luhej bixhoz çdo ditë me kohë të mirë, por sidomos të dielave. Burrat luanin Qamo, Prefa, Xëng, Xhol, Kocinë, Adisabeba, Ram, Poker e Tridhjetenjësh. Atje luhej edhe Pllakatoi, Tavlla, Dominoja, Gjyli, Shahu, Treci, Dama e Partaola. Por mbretëresha e lojërave dhe e Qafës së Rrapit për më shumë se një shekull mbeti Bollota. Bollota është një lojë me tridhjetë e dy letra, që u soll në fshat nga emigrantët e Qeparoit në Francë në shekullin e 19-të. Bollota luhet edhe në Kudhës e Himarë, por jo me rregullat dhe nderimin që ajo ka në Qafën e Rrapit! Kush zotëron më shumë Atu, ka edhe më shumë shanse ta fitojë dorën. Jorgo Dhrami ka shkruar e botuar edhe një rregullore të plotë të Bollotës së Qeparoit. Në përgjithësi, burrat e mirë të fshatit e luanin me karar lojën. Ka patur e ka edhe nga ata që u “tretën” në Bollotë, e sipër shishes së rakisë. Nën hijen e rrapit është mbajtur gjallë kujtesa dhe historia e krahinës dhe e fshatit përmes tregimeve të përditshme të pleqve të mirë e të ndritur të Qeparoit. Pleqtë e Qeparoit kanë kujtesë mahnitëse dhe janë të drejtë e të ndershëm. I kam të gjallë në kujtesën time: xha Bashon (Taso Rusha), Sollo Kolën, Kiço Todhrin, Janko Palin, Petro Xhuvelin, Sofo Kokën, Niko Lekën, Nane Savin, Polo Cakun, Vangjel e Niko Gjikondin, Petro Qesarin, Dhose Polon, Polo Kapetanin, Kleo Lanin, Miço Savën, Koço Lamin etj. Kur qe ftohtë në Qafë, pleqtë uleshin në diell nën Lekaj. Vetëm një “plak” mbaj mend me moshë të re, Petro Aleksin që humbi të dy sytë në ushtri dhe u bë pjesë e përhershme e “kuvendit” të pleqve. Këta burra të moçëm kishin një kod moral të shenjtë dhe parime të larta etike. Kur dikush i kërkonte të devijonte historinë, plaku i urtë Irakli Mërtiri përgjigjej, duke u drejtuar nga Rrapi: “O rrap i moçëm, ç’ke parë e dëgjuar për këtë çështje?!”
Unë kam qenë qysh fëmijë i pasionuar për shkollën dhe për historitë e fshatit dhe krahinës së Himarës. Më duket se s’kam qenë kurrë fëmijë, kaq shumë i shoqëruar isha me pleqtë e ditur që tregonin të shkuarën. Kështu e di historinë e fshatit dhe të parëve të mi, nga gojëdhënat dhe dokumentet. Nëse në ato që ju tregoj do të gjeni ndonjë pasaktësi, ju lutem, të më falni dhe të më përcillni me besim se pasaktësitë e tregimeve të mia nuk e cenojnë aspak të vërtetën që po ju rrëfej.

Cila është origjina dhe kombësia e bashkëfshatarëve tuaj?
Qeparoi në fund të shekullit të 15-të banohej nga një popullsi autoktone që fliste gjuhën shqipe. Kjo popullsi autoktone u zhvillua deri në ditët tona si mëhalla e Pecolatëve. Në mëhallën e Pecolatëve hyjnë: Martajt, Curajt, Gjokondajt, Recajt dhe Dhimëgjokajt. Në shekullin XVI në Qeparo u vendosën edhe ardhës të tjerë nga fshatra të tjera të Himarës apo krahinat e Shqipërisë për arsye nga më të ndryshmet, por që kryesisht lidheshin me faktin se Himara nuk kontrollohej nga Turqia dhe shërbente si strehë e atyre që përndiqeshin nga turqit, ose e atyre që donin të ruanin besimin e krishterë. Nëse një i ri ose e re nga Qeparoi do të dijë se ç’është gjaku i/e tij, të studiojë origjinën e mëhallës së tij. Përveç Pecolatëve në Qeparo janë edhe këto mëhalla: Mërtokaj, Rushatas, Gjikëbitaj, Ndregjinaj, Bogdanaj, Ballëguras, Bragjinas dhe Dhimëgjonas. Mëhalla e Mërtokajve përfshin Polajt, Malajt, Bramajt, Cakajt dhe Savajt. I pari i mëhallës së Mërtokajve ishte shqipfolës nga Progonati. Në Rushataj hyjnë Pecajt (janë shuar), Kocajt, Bocajt, Rushajt, Gjonajt dhe Katiajt. I pari i Rushatasve ishte një shqipfolës nga Zhulati dhe erdhi në Qeparo në shekullin XVI. Gjikëbitajt përfshijnë: Vjerajt, Markajt, Savajt, Kushtajt, Mërtirajt, Dushajt dhe Qirjaqajt. I pari i kësaj mëhalle ishte Bite Gjini. Bite Gjini, Ndre Gjini dhe Xharo Gjini qenë tre vëllezër nga Velça. Xharo Gjini u vendos në Borsh dhe prej tij nisi mëhalla e Xharogjinëve të Borshit, ndërsa Bite dhe Ndre Gjini u vendosën në Qeparo. Nga Ndreja rrodhi mëhalla e Ndregjineve ku përfshihen: Lekajt, Apostolajt (Kacajt), Dhimuçajt, Lanajt, Nikajt. I pari i Bogdanajve vjen nga Zhulati. Ai ishte shqipfolësi Nikë Zhulati. Në mëhallën e Bogdanajve bëjnë pjesë Polajt, Panajt, Shulajt (Zahajt) dhe Kostajt. Dhe tani të shpjegojmë Ballgurasit. I pari i tyre qe shqipfolës nga Ballguri i Korçës. Mëhalla e Ballgurasit fillon në shekullin e 16-të dhe përfshin Ballgurasit e sipërm, që janë: Karmenajt, Zhupajt, Dedajt, Vlashajt dhe Ballgurasit e poshtëm që janë Canajt, Kulumbajt, Todhrajt dhe Janjajt.
Po familja jote nga e ka origjinën?
Ne jemi Bragjinas. Në Bragjinas bëjnë pjesë Bragjinasit e sipërm ku hyjnë Aleksajt, Kokëdhimajt, Thanasajt, Zenajt dhe Nakajt; Bragjinasit e poshtëm ku hyjnë Spirogjikajt, Konomajt, Kapetanajt dhe Qeskajt; Bragjinasit e mesëm ose Papagjikajt ku hyjnë Lanajt, Kostëcalajt, Nacajt dhe Gjinajt. Mëhallën tonë e krijoi Papa Nika nga Tërbaçi. Papa Nika qe prift dhe nën presionin e islamizimit e la Tërbaçin dhe u vendos për disa vite në Kallarat. Më pas erdhi në Qeparo dhe shumë shpejt u mor vesh me burrat e tjerë të rëndësishëm dhe u vu në krye të fshatit. Ja si thotë një këngë e vjetër: Papa Nikë o mjekër Cjapi/ Do të të merretë fshati,/ Sa të kem Nikë Zhulanë,/ Kurrë s’ma mirrni dot fshatnë. Në mes të shekullit XIX drejtuesit e vilajetit kishin urdhëruar që mëhallët e zonës të shkruanin pemët gjenealogjike për të dokumentuar rrënjët e prejardhjes së tyre. Historinë e Bragjinasve dhe të fshatit të Qeparoit e shkroi Nikollaq Polimeri. Ai e plotësoi edhe pemën gjenealogjike të Bragjinasve. Nikollaq Polimeri jetoi në shekullin e 19-të. Në shekullin e 20-të pemën e Bragjinasve e plotësoi Minella Spirogjika. Ai vdiq para dy-tre vjetësh në Athinë, por e sollën dhe e varrosën në Qeparo. Spirogjika do të mbahet mend për kujtesën e tij të pashpjegueshme, pasi mund të riprodhonte e përshkruante ngjarje të ndodhura para 40 vjetësh me detaje e hollësi që të linte pa gojë! Dy vëllezër Bragjinas bënë dy fise, fisin e Kokëdhimajve dhe fisin e Kapajve. Dy vëllezërit i ndërtuan shtëpitë në një mur e themel të përbashkët, shtëpinë që ka sot Spiro Kokëdhima dhe shtëpinë që ka sot Dhimë Caku në qendër të fshatit. Kapajt nuk u shtuan. Kapajt e fundit qenë vëllezërit Kosta e Taso Kapaj që vdiqën më 1950 dhe 1954. Me vdekjen e tyre ky fis u shua. Unë kam emrin e Kostë Kapos ndërsa vëllai im i vogël, Anastasi, ka emrin e Taso Kapos, që ishte avokat me famë dhe që jetoi e punoi në Selanik. Vëllai im i mesëm, Aristidhi ka emrin e gjyshit nga babai. Babai im ishte një burrë i urtë e i ndershëm. Ai ishte i shquar për shpirtin e tij të madh e bujar, por edhe për rakinë dhe këngën polifonike, përmes së cilës ne mësuam e kënduam qindra histori të rëndësishme. Kur ishim të vegjël, me vëllezërit dhe motrën time mblidheshim shumë shpesh dhe këndonim rreth vatrës së zjarrit këngët që i këndonte im atë. Nëna ime është nga Markajt e Kudhësit. Ky i fundit është një fshat shqiptar sa mbahet mend e tregohet historia. Pavarësisht nga ky fakt, të dy vëllezërit e saj dhe dajot e mi i nënshkruan letrat e pensionit grek. Më vjen një ditë dajo Miço, një patriot e enverist i zjarrtë dhe një burrë aq i dashur e i shtrenjtë për mua, i cili më thotë se dua një mendje: “A t’i nënshkruaj letrat e grekut për pension se vetëm unë kam mbetur pa i nënshkruar në Kudhës?!” Më tha se do të nënshkruanin sikur ishin me kombësi greke, por nga kjo, me gjithë gruan do të përfitonin rreth 800 euro në muaj pension. I thashë të dëgjonte atë që kish nevojë: “Ti nuk i bën punë Kudhësit si i vetmi banor me kombësi shqiptare. Nënshkruaj kartërat e grekut se ty të bëjnë punë ato 800 euro! Motra jote e mëma ime nuk do t’i nënshkruajë sa të jetë jeta ato kartëra, kështu që kombësia jote si shqiptar do të ruhet në pasaportën e saj si vajza e Vangjelit dhe Lefterisë që të kanë pjellë edhe ty.”
Pra, sipas jush të gjitha mëhallat e Qeparoit janë me gjak shqiptar?
Nuk kemi shpjeguar akoma vetëm historinë e mëhallës së Dhimëgjonajve. Kjo u krijua nga Dhimë Gjoni. Ky ishte nga Kërshavëza e Korfuzit. Ai ishte peshkatar dhe vrau një person e ra në hasmëri në vendin e tij. Erdhi vetëm në Qeparo dhe u vendos në një shpellë buzë detit në Skalomë. Qysh në shekullin e 16-të, kur ka ndodhur kjo histori, edhe sot, shpella në fjalë quhet Shpella e Frëngut (shpella e të huajit). Dhimë Gjoni, me kalimin e kohës, u njoh me fshatin dhe fshati e pranoi dhe i dha nuse një vajze vendi, me te cilën bëri Gjon Dhimën. Dhe kështu nisi Mëhalla e Dhimëgjonasve me Gumajt, Qesarajt, Kokajt, Kondajt, Merxhanajt, Mëhillajt, Stamatajt. Nga Kokajt e kësaj mëhalle është edhe Xhorxh Teneti (Koka). Vetëm kjo mëhallë vjen nga martesa e një të huaji emigrant nga Korfuzi me një shqiptare. Të gjitha fiset dhe familjet e tjera të fshatit tonë janë shqiptare të pastër prej vendi, prej gjuhe e prej gjaku. Ish-gazetarja e “Shekulli”-t, Lindita Çela, në muajin gusht të vitit 2012 intervistoi Koço Kokën, por nuk i kuptoi mirë dhe i shkroi gabim shpjegimet dhe fjalët e tij për historinë e familjes së Xhorxh Tenetit. Koço Koka e shpjegoi historinë kështu siç është e vërteta. Historia dhe pema gjenealogjike e Dhimëgjonajve u shkrua nga Nine Guma, në fillim të shekullit të 20-të. Ai u vra në luftën italo-greke. Gjatë bombardimeve italiane ra një predhë në shtëpinë e tij dhe e vrau. Pas tij, pemën gjenealogjike të Dhimëgjonajve e ka plotësuar dhe vazhdon ta mirëmbajë edhe sot nipi i Nines, miku dhe bashkëfshatari im Vasil Guma. Nine Guma përmendet edhe sot për bletët e tij. Ai, në vitet ’30 kishte 200 koshere, që i mbante në Harcale.
Po Himara e Dhërmiu a kanë banorë me origjinë greke? 
Para disa vitesh në një shkrim gazete, një djalë i Markaj nga Dhërmiu deklaronte pak a shumë se kishte gjak grek. Petro Marko, në librin “Retë dhe gurët” e ka shpjeguar me fakte të pakundërshtueshme origjinën shqiptare të fiseve të fshatit të tij. Në Himarë njerëzit që kanë udhëhequr idenë se “jemi grekë”, i përkasin fisit të Spiro Milos. Në bregdet e di i madh e i vogël se i pari i familjes së Spiro Milos erdhi nga Progonati dhe u vendos në Himarë rreth vitit 1640. Unë kam jetuar një vit në Progonat e Lekdush dhe e di mirë se ajo krahinë nuk ka folur kurrë një gjuhë tjetër veç shqipes. Edhe Bollano thotë se jemi grekë, por ai nuk e ka shpjeguar ndonjëherë se si janë gjendur grekët në Progonat, prej nga ka ardhur në Himarë familja e tij. E pyeta një herë një plak të fshatit tim se si e shpjegojnë “grekët e Progonatit” se pse është “zhdukur” gjuha dhe çdo gjurmë e kulturës greke atje?! Ai më tha se, “ata” (!) thonë se nën presionin turk u zhduk greqishtja dhe u zëvendësua nga shqipja!! Edhe në Qeparo, ku presioni turk ka qenë shumë më i dobët, është folur gjuha esperanto, por asnjëherë gjuha greke, edhe pse kishte shkolla e meshë në greqisht dhe shumë njerëz e dinin gjuhën greke. Në fshatrat e Himarës nuk jetojnë grekë. Atje jetojnë prej shekujsh shqiptarët që kanë shkuar dhe shkojnë në harmoni e miqësi me grekët.
Këto ditë lexova ditarin e Edurd Lir-it, i cili udhëtoi në Shqipëri në vitin 1848. Nga ato që kish dëgjuar në Greqi, ai mendonte se në Himarë të gjithë duhej të ishin grekë. Kur ai erdhi në Himarë, u habit se nuk kishte asnjë grek. Në Himarë, sipas tij, jetonin vetëm shqiptarë. Midis Himarës dhe Qeparoit shtrihet Gjiri i Porto-Palermos (Panorama e Lashtë), ku sipas gojëdhënës u strehua Odisea, i cili kaloi shumë peripeci në shpellën e Spilesë ku banonte ciklopi Polifem. Në zonën tonë shumë njerëz mund të rrëfejnë këtë gojëdhënë që kërkon një nivel të mirë kulturor, por kurrë s’mund të dëgjosh prej tyre përrallën se Himara është Greqi. Të gjithë këtu e dinë se të thuash “jam grek” është një lloj pune. Edhe ata që thonë se janë grekë, e dinë mirë se nga vijnë e çfarë janë. Të thuash “jemi grekë” paguhet që prej kohës që u krijua shteti grek, gati 200 vjet më parë. Projekti grek për grekëzimin dhe aneksimin e Himarës na ka krijuar historikisht shumë telashe.
A di ndonjë histori nga Qeparoi që ia vlen të tregohet rreth këtyre telasheve?
Do t’ju tregoj diçka për luftën e Lëkurësit që u zhvillua në mes të shekullit të 19-të për të zgjeruar kufijtë e Greqisë me territore të Himarës. Ushtria që luftonte për ne nën flamurin e Greqisë udhëhiqej nga komandant Jorgji Stefani. Jorgji Stefani ishte nga Qeparoi, bragjinas si dhe unë, por nga Papagjikajt. Ai fillimisht donte që të zbarkonte në Qeparo, por nuk e lejoi kapedan Sokrat Leka. Jorgji Stefani dhe ushtria e tij ishin mercenarë të paguar nga grekët. Paratë që pagoi Greqia për këtë luftë i ndanë Anastas Qëndro nga Piqerasi, Foto Gjika nga Qeparoi dhe Muslim Gjoleka nga Kuçi. Këta i ndanë florinjtë me gavetë, ishin shumë para. Sokrat Leka ishte patriot dhe burrë me autoritet. Ai ka bërë edhe kryetarin e vilajetit të shtatë fshatrave të Himarës, edhe anëtarin e Lidhjes së Prizrenit për Kazanë e Gusmarit. Në fund të bisedës, ku Jorgji Stefani i kërkoi Sokrat Lekës leje për të zbarkuar në Qeparo, ky i fundit i tha: “Mallkuar qoftë kjo bisedë që bëmë. Eja të shkundëm shollët që të dalim pa u gjynatartur” dhe hoqi shollat e i shkundi. Luftuan shqiptarët kundër njëri-tjetrit në Lëkurës dhe shtatë djem nga Qeparoi u vranë nën flamurin grek. Luftën e humbi Greqia. Jorgji vdiq në Athinë me gradën kolonel xhandarmërie. Greqia fitoi pavarësinë gati 100 vjet para Shqipërisë dhe programoi helenizimin dhe aneksimin e jugut të Shqipërisë, përfshi Himarën. Nën këtë strategji është punuar për të përhapur gjuhën e ndikimin grek në Himarë dhe gjithmonë janë financuar mercenarë të Megali Idhea-s. Mercenarët e Megali Idhea-s e përdornin si argument kryesor arsyetimin se, derisa Kurveleshi e Labërisa u bënë turke (përqafuan fenë islame), pse të mos bëhemi edhe ne me Greqinë që e lufton Turqinë ashtu si edhe ne? Këta mercenarë kanë shkaktuar shumë incidente, që janë paguar me gjak e sakrifica nga banoret e fshatrave tona nëpër vite.
Mund të na përshkruani ndonjë incident të tillë nga e shkuara?
Çdo fshat ka historitë e tij. Ishte koha e luftës italo-greke kur ndodhi kjo ngjarje që tregohet edhe sot në Qeparo. Fronti i luftës ishte në Gjivlash e në Policë, prona të fshatit tonë. Ushtria italiane u thye. Kur italianët po iknin, Babë Hoxha nga Qeparoi qëlloi nga pas shpine një ushtar dhe e vrau. Babë Hoxha qe njeri shumë i vrazhdë, kish marrë pjesë në çetat e Spiro Milos dhe ishte kontingjent i Megali Idhesë, që kryente ndonjë paudhësi sa herë hunda e tij ndiente se mund të nxirrte ndonjë përfitim. Për këtë vrasje gjithë fshati e dënoi. Fshatarët tanë e varrosën ushtarin nën Karmenaj. Babë Hoxha shkoi dhe iu mburr komandantit grek Petropulli. Edhe Petropulli e përbuzi dhe i tha: “Më vjen keq të harxhoj një plumb për një njeri pa vlerë si ti, sepse është poshtërsi të qëllosh pas shpine një ushtar që po ikën”. Komandanti italian, i cili donte të justifikonte humbjen, raportoi në mënyrë të gënjeshtërt se ishte ndodhur midis dy zjarresh; përpara me ushtrinë greke dhe prapa me popullin e fshatit tonë. Për këtë Qeparoi u bë shënjestër e bombardimeve italiane me artileri nga deti. U vranë shumë njerëz dhe u shkatërruan e dogjën shumë shtëpi. Fshati jetoi 5 muaj nëpër shpella. Edhe shtëpia e Kokëdhimajve u prish dhe Kokëdhimajt jetuan në Shpellë të Luces. Babë Hoxha u fsheh në një bodrum në Athinë. Kur do nisej nga Athina për t’u kthyer në fshat, Thoma Vogli takoi Babë Hoxhën. Ky i fundit iu lut që ta merrte në fshat dhe i kërkoi që t’i priste kokën e t’ia varroste në Qeparo nëse do të vdiste rrugës! Askush nuk pranoi ta sillte Babë Hoxhën as të gjallë, as të vdekur. Ai mbeti përjetë në dhe të huaj.
Kohët e fundit marrëdhëniet shqiptaro-greke janë tensionuar shpesh nga përfshirja e politikanëve dhe klerikëve në deklarata nacionaliste! Kush është komenti juaj? 
Fillimisht dua të them diçka për klerikët e Kishës Ortodokse. Kam një respekt e vlerësim të veçantë për Hirësinë e tij, burrin e ndritur Janullatos. Kam patur nderin dhe kënaqësinë ta pres edhe në shtëpinë time, para 20 vjetësh. Ai bëri shumë dhe ndofta sa askush tjetër për ringritjen e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, në këto vite pas rënies së komunizmit. Por çdo shqiptar ka dy ndjeshmëri të forta në lidhje me fenë ortodokse! Së pari, shqiptarët duan të jenë të sigurt qartësisht se në Kishën Ortodokse të Shqipërisë kanë marrë zgjidhje qëllimet që çuan në themelimin e kishës autoqefale shqiptare, që në këtë kishë shërbesat bëhen në gjuhën shqipe dhe karrierat e hierarkive me kombësi shqiptare zhvillohen në mirëbesim të plotë. Kisha autoqefale e Shqipërisë duhet të rrisë një komunitet priftërinjsh me kombësi shqiptare dhe duhet t’i përkasë këtij komuniteti. Së dyti, qytetarët tanë duhet të besojnë plotësisht se kjo kishë nuk do t’u bjerë ndesh në asnjë rast aspiratave kombëtare e popullore të shqiptarëve për liri, mirëqeverisje, drejtësi e prosperitet. Është një surprizë e madhe dhe e pakëndshme që të dalë një hierark i lartë i kishës, siç lexova në shtyp përpara pak muajve për mitropolitin e Gjirokastrës, e të deklarojë se Himara është greke! Biem dakord që zoti nuk e ka thënë këtë gjë dhe në ungjill nuk është shkruar kështu! Nuk është e lejuar që klerikët e fesë të përzihen me sektet nacionaliste e shoviniste greke a shqiptare qofshin, që nuk i ndihmojnë popujt tanë të zgjidhin hallet e tyre të mëdha. Pavarësisht se këto çështje duhet të rregullohen me kushtetutë, unë dua të shpreh besimin tim se një burrë i lartë si Janullatosi e kupton se është sfida e tij të fitojë e ruajë dashurinë dhe besimin e shqiptarëve që e duan Kishën Autoqefale të Shqipërisë dhe respektojnë aspiratat e atyre që e themeluan këtë kishë. Madhështia e veprës së Janullatosit do të varet pikërisht nga fakti se sa shqiptare do të jetë, do të ndihet e besohet kisha që ai do të lërë pas.
Është naive të besohet se mund të kenë të ardhme planet për aneksimin dhe grekëzimin e jugut të Shqipërisë apo copave të saj qoftë në tokë, qoftë në det. Shqipëria tani i ka kaluar ditët e saj më të këqija. Ajo ka miq e aleatë të mëdhenj, si Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Shtetet e Bashkuara të Europës, është anëtare e NATO-s dhe ka një popull të qartë që i njeh mirë miqtë e armiqtë, të mirat dhe të këqijat. Politikanët e të dy vendeve në qeveri apo në opozitë që u drejtohen ndjeshmërive shoviniste, nacionaliste e fashiste në të dy anët e kufirit shqiptaro-grek, për të fituar vota apo çdo kapital tjetër politik, bëjnë gabime shumë të rënda dhe të pafalshme! Sjelljet gjoja nacionaliste të një qeverie që ka bërë shumë lëshime të panevojshme në dëm të interesave shqiptare dhe që dështoi t’i dhuronte një copë deti Greqisë, o Zot sa qesharake janë! Drejtuesit e Qeverisë tonë sillen si anëtarë të “Agimit të Artë shqiptar” me deklarata e aludime, medemek për pretendime ndaj Greqisë. Qeveria jonë është në të drejtën dhe përgjegjësinë e saj, të shfrytëzojë çdo mundësi për të shfuqizuar ligjin e luftës me Shqipërinë, që Greqia e mban akoma në fuqi! Ne jemi në të drejtën e Zotit të kushtëzojmë çdo zhvillim sinjifikativ të mëtejshëm të marrëdhënieve me Greqinë me abrogimin e ligjit të luftës prej saj. Kjo do t’i lejonte çamët të kërkojnë e të marrin në rrugë ligjore shtëpitë dhe pasuritë e tyre të mohuara padrejtësisht nga shteti grek.
Greqia u çlirua nga Turqia me gjakun dhe sakrificat e përbashkëta të grekëve e shqiptarëve arvanitas dhe normalisht do të ishte një shtet për grekët dhe arvanitasit. Kjo është një e vërtetë historike dhe s’ka asnjë problem ta themi sa herë të na pëlqejë e të jetë rasti. Qeveria greke e ka tradhtuar jo pak herë respektin që duhej të kishte për Shqipërinë dhe shqiptarët. Ajo ka financuar programe nacional-shoviniste, siç ishte edhe programi për pensionet e shqiptareve të Epirit që u zhvillua këta 20 vjet. Unë e falënderoj shumë Qeverinë Greke që i dha këto pensione të çmuara për kohët e vështira që kaloi populli ynë, por nuk e nderoj aspak për qëllimet nga është frymëzuar dhe synon të arrijë me këtë program. Këto nuk i kanë penguar dy popujt tanë të jetojnë në dashuri e në paqe, të marrin e japin mes tyre, të lidhen në miqësi e në martesa dhe të punojnë së bashku. Ne kemi një komunitet të madh arvanitas historikë e shqiptarë të ditëve tona, që jetojnë e punojnë në Greqi në miqësi e harmoni me popullin grek, siç kemi në Shqipëri vëllezërit tanë minoritarë që jetojnë e punojnë bashkë me ne si një popull i vetëm e i bashkuar për të ndërtuar një Shqipëri e një jetë më të mirë për vete e për fëmijët tanë. Politikanët grekë e shqiptarë që kërkojnë të bëjnë pasuri duke prishur këtë atmosferë, bëjnë një krim të madh. Ata është mirë të ndjekin shembujt e mirë të burrave të shquar që nuk kanë munguar në të dy kombet tanë e që kanë punuar për ta përmirësuar lidhjen dhe miqësinë historike mes shqiptarëve e grekëve. Ne jemi dy popujt më të vjetër të Ballkanit dhe kemi jetuar si vëllezër e nuk kemi luftuar kurrë kundër njëri-tjetrit. Kështu do të jetë edhe në të ardhmen.
Historia
“Të moshuarit flasin greqisht, por qajnë dhe këndojnë shqip”
Ka qenë politika për greqizimin e Himarës ajo që e ka bërë këtë pjesë të Shqipërisë që ende sot të përflitet si tokë greke. Duke përfituar nga fakti se ajo ishte zonë e izoluar, sillogjet greke e shfrytëzuan për ta paraqitur si fortesë të Greqisë, thotë Koço Kokëdhima.
Zoti Kokëdhima, si shpjegohet që Dhërmiu, Himara dhe Palasa flasin gjuhën greke?
Në Qeparo nuk është folur kurrë greqisht, por tani, pas një emigracioni të gjatë shumica e të rinjve të sotëm nuk dinë më shqip! Sigurisht që kjo nuk mjafton për të thënë se këta janë grekë. Dhërmiu e Himara kanë gra të moshuara e plaka që nuk dinë shqip, por të vdekurit i qajnë në shqip dhe dasmat i këndojnë po ashtu në shqip, fjalët e urta i dinë e i tregojnë në shqip. Pas vdekjes së Skënderbeut, Himara jetoi për shekuj me radhë si krahinë autonome. Ajo, Himara e madhe, kishte 38 fshatra dhe ishte strehë për gjithë shqiptarët që kërkonin shpëtim nga Turqia. Por ai vend i varfër e shkëmbor nuk mund të mbante qindra mijë njerëz, prandaj dhe u bë eksodi i madh në Kalabri. Himara dërgoi mijëra burra të armatosur që sistemuan në Kalabri ata mijëra e mijëra të ikur me mjete të sajuara, të cilët i shpëtuan Kanalit të Otrantos dhe urisë e mungesës së strehës. Djali i Skënderbeut, Gjon Kastrioti e konsideroi Himarën si mbretëri të vetën, por ai nuk pati sukses. Kur ky i fundit u largua, garda e Skënderbeut ku bënin pjesë djemtë e zgjedhur të Himarës së madhe nuk u shpërnda, por u vendos në Gjilekë të Dhërmiut. Nga vdekja e Skënderbeut për tre shekuj me radhë në Himarë shërbyen misionarët bazilianë të dërguar nga papa e që punonin për t’i bërë ortodoksët e Himarës unitë, d.m.th. ortodoksë të papës dhe jo të patrikut të Stambollit. Në 1630-n misionarët bazilianë hapën shkollën e parë shqipe në Dhërmi për të trajnuar priftërinjtë. Me kohë e nën presionin turk, Himara e brendshme ku bënin pjesë Labëria, Kurveleshi, Lumi i Vlorës e Dukati u bë myslimane dhe u nda nga Himara e bregdetit, që mbeti e krishterë. Pas kësaj, sa herë Turqia ndërmerrte fushata ushtarake për ndëshkimin e himarjotëve, Himara e Dhërmiu nuk i çonin më fëmijët dhe pleqtë e plakat në thellësitë e Kurveleshit por në Gjirit e në Korfuz ku banonin grekë e sundonin venecianët e ku qëndronin me muaj e me vite. Prandaj himarjotët flasin greqisht si gjiritlinjtë e dhërminjasit si korfiotët. Himara dhe Suli ishin dy krahina autonome që luftuan gjithë jetën me Turqinë dhe nuk e njihnin as Greqinë e as Shqipërinë e humbur. Himara që nuk i paguante taksa Turqisë dhe nuk dërgonte nizamë jetoi e izoluar dhe në distancë nga pjesa tjetër e Shqipërisë. Këtë distancë e shfrytëzoi Greqia si të përshtatshme të punonte për ta aneksuar Himarën, ndërkohë që Sulin e greqizoi gradualisht. Shkollat në fshatrat ortodokse gjatë shekullit të 19-të u financuan nga fondet e Zhabës dhe shumë bamirës të tjerë që bënë para dhe i lanë pasuritë e tyre në bankat greke. Në këto shkolla mësohej greqisht. Qeveritë greke financuan sillogun vorio-epirot që merrej “me çlirimin” e Vorio-Epirit. Ato mbollën shumë strategji e ide për ta larguar Himarën nga Shqipëria e për ta bashkuar me Greqinë: një strategji ishte të bënte vend ideja ndër himarjotë se s’jemi as grekë e as shqiptarë; një tjetër e paraqiste Himarën si “krahinën më të lavdishme e më heroike greke” dhe shërbente si bazë për të përligjur privilegjimin e himarjotëve në përgjithësi dhe sidomos të njerëzve që kanë punuar për politikën e grekëzimit dhe aneksimit të Himarës në veçanti. Minoritarët grekë që jetojnë në Shqipëri nuk kanë gëzuar privilegje të veçanta në Greqi, siç kanë gëzuar himarjotët, të cilët nga ana tjetër kanë jetuar të lënë mënjanë e pa kujdes nga qeveritë e Shqipërisë në shumë periudha. Në këto rrethana politike e historike u përdor greqishtja nga shqiptarët e dy-tri fshatrave të Himarës bregdetare.

Pëllumb Xhufi, Asnjë dilemë historike. Himara ka qenë përherë shqiptare

Dokumente vendikase faktojnë përfundimisht përkatësinë shqiptare të Himarës; çfarë ishin himarjotët, dhërmiotët, pajasjotët. Arkivat greke qëndrojnë ende të mbyllura. Hapja e tyre do revolucionarizonte historiografinë. Problemi vetëm politik

 

 

Projekti i greqizimit të Himarës nis që me themelimin e shtetit grek. Studiuesi Pëllumb Xhufi shprehet në një intervistë për televizionin “A1 Report” se çdo spekulim me natyrë historike, mbi rrënjët greke të Himarës është i gënjeshtërt. Ndonëse arkivat greke ende qëndrojnë të mbyllura në këtë drejtim, Xhufi zbulon se zbardhja e disa dokumenteve të hasura prej tij në Venedik, e shteron përfundimisht të vërtetën e historisë etnike të Himarës dhe Bregdetit. Dhe ajo sipas tij vetëm shqiptare.
Sa real është ky projekt 200 vjeçar i Greqisë për greqizimin e rajoneve shqiptare?
Po është real të paktën që nga krijimi i shtetit grek. Veçanërisht kjo zona që ne e quajmë sot e Himarës, apo e Bregdetit është një zonë tepër strategjike, që kush e zotëron, ka edhe Adriatikun, apo kahun lindor të tij. Ky ka qenë një nga projektet e para të shtetit grek, pra aneksimi i asaj që quhet Shqipëria e Poshtme, apo i Epirit. Çfarë ka qenë zona e Bregdetit, çfarë ka qenë Himara? Ka qenë padyshim shqiptare, ashtu siç është edhe sot shqiptare. Ka folur gjuhën shqipe, e thonë vetë himarjotët. Kanë patur heronjtë e tyre dhe si të gjithë shqiptarët heroi i tyre ka qenë Skënderbeu. Kështu i shkruanin Papës himarjotët në vitin 1597 dhe akoma më vonë i shkruanin edhe Careshës së Rusisë që “ne jemi shqiptarë dhe flasim shqip”. “Dhe më të mësuarit prej nesh”-thonë himarjotët- “flasin edhe gjuhën greke dhe gjuhën italiane”. Pra pretendimet e rendit historik që nxiren herë pas here nuk kanë të bëjnë fare. Çështja e Himarës është një problem i politikës dhe i politikës ai bëhet i këtillë që me fillimin e shtetit grek.
Sa aktuale është sot?
Aktuale është sot në kuptimin që është përzgjedhur Himara si një të themi në gjuhën popullore si “Gozhda e Nastradinit”, sepse shënon të themi cakun më verior të pretendimeve historike greke ndaj Shqipërisë. Është një vend në të cilin është investuar shumë nga qeveritë greke që nga viti 1821; janë dhënë para, janë blerë do të thosha familje të caktuara, që jo çuditërisht janë ato të cilat edhe sot përçojnë politikat e Athinës në këtë trevë shqiptare. Rasti i Bollanos, p.sh kryebashkiakut të deridjeshëm të Himarës, është emblematik, sepse edhe paraardhësit e tij kanë qe rnin pensione dhe ishin ata që organizonin edhe në kohën e Zogut, në vitet ’30 këto manifestime si ato që shohim sot. Rrethimi i komisariatit të policisë ka ndodhur edhe në vitin 1936, pengimi i fëmijëve për të shkuar në shkollën shqipe të fshatit nga një tufë njerëzish të paguar, ka ndodhur sot por edhe në atë kohë.
Si mund Shqipëria ta bllokojë këtë revansh grek në Jug dhe çfarë hapësirash kemi ne për fqinjësi të mirë, kur shtetas shqiptarë nga komuniteti çam nuk janë në gjendje të përfitojnë të drejtat e tyre në shtetin grek?
Rruga është që ne duhet të kemi qeveri të cilat të jenë dinjitoze, të zbatojnë Kushtetutën e vendit të tyre, të mbrojnë interesat e Shqipërisë, të jenë qeveri jo të korruptuara që bëjnë agjendat e huaja dhe nuk zbatojnë agjendën shqiptare. Në rastin konkret për Himarën. Ne kemi parë këto vitet e fundit, kryeministra, ministra, të cilët në zhargonin e tyre politik janë shprehur për Himarën dhe himarjotët sikur të jenë minoritarë. Kjo ka ndodhur. Nuk pyetet fare historia dhe historianët as vetë ata himarjotë që sot e kësaj dite thonë: ne jemi shqiptarë.
A ka bashkëpunime mes historianëve shqiptarë dhe atyre grekë dhe pika të përbashkëta që përjashtojnë pretendimet territoriale?
Këto shtetet tona fqinje që kur u krijuan, Serbia, edhe Bullgaria, por sidomos Greqia, në momentin që u krijuan si shtete-kombe, në fillime të shekullit të 19-të, kujdesin e parë ia kushtuan historive të tyre kombëtare. Krijuan Akademi të Shkencave, një klasë historianësh që u vunë të kërkonin dhe justifikonin pretendimet e politikës; të Greqisë së Madhe-Megali Idesë; Serbisë së Madhe-Naçertanies, etj.. Pra historiografia në këto vende lindid si historiografi politike le të themi, që duhet të justifikonte historikisht pretendimet politike të klasave të tyre drejtuese. Nga kjo ka vuajtur shumë edhe historiografia greke. Për fat të mirë, sidomos këto 10 vjetët e fundit në Greqi ka lindur një klasë e re historianësh, të cilët e shohin ndryshe historinë. Mua më kanë folur për një film, që shihet edhe në Youtube-unë nuk e kam parëqë bën një vështrim historik të shtetit grek nga 1821 deri në ditët e sotme, krejt ndryshe nga ç’është parë deri dje. Duke trajtuar arvanitasit, çfarë janë arvanitasit, problemin çam, por edhe problemin e pretendimeve të gjoja helenizmit të zonave të Shqipërisë së Jugut, apo të tjerave si Maqedonisë Jugore etj. Ne kemi historiografinë tonë tashmë; janë bërë punime, studime, prej kohësh, të cilat duhet të inkurajohen. Mirëpo çfarë ka ndodhur? Në këto vitet të fundit u bë një reformë si të thuash e institucioneve tona kërkimore dhe të Akademisë së Shkencave. Pra u katandis Akademia e Shkencave në një klub, pa ndonjë veprimtari konkrete. Iu hoqën institutet shkencore, vetë këto u përgjysmuan dhe sakatuan. Sot ne kemi vetëm rreth 12 punonjës shkencorë si Institut i Historisë, ndërkohë që kemi patur 40 dikur. Ne nuk arrijmë të mbulojmë të gjitha periudhat, për të gjitha problematikat që paraqet historia e Shqipërisë. Nuk kemi fonde, nuk kemi zyra; edhe në këtë zyrë që jam aktualisht duhet të ikim. Kemi vështirësitë tona. Dhe këto vështirësi për këto probleme që pyesni, si Himarës, problemi i Jugut të Shqipërisë, i të ashtuquajturit Epir i Veriut, problemi i Çamërisë, që është problem therës i historisë sonë kombëtare, pra për të gjitha këto, duhet hyrë fillimisht në arkivat greke, ku ka shumë material. Unë mendoj se do revolucionarizohet historiografia shqiptare nëse një ditë do të arrijmë të hyjmë në arkivat greke. Por grekët nuk na i hapin arkivat. Nëse në arkivat tona mund të vijnë lirisht studiues grekë dhe të punojnë, në arkivat greke është e pamundur. Unë që po flas jam si të thuash një viktimë e kësaj politike që qeveria greke nuk lejon shqiptarët në radhë të parë, por edhe të huajt e tjerë që të shkojnë në arkivat greke dhe të punojnë me dokumentet. Kjo është një pengesë e jashtëzakonshme që do t’i jepte zgjidhje shumë problemeve që tani mbeten të zbehta në pikëpamjen e hulumtimit shkencor. Unë kam bërë një kërkim shkencor në Venedik vitin e kaluar. Kam parë një masë të madhe dokumentesh të cilat e ndriçojnë problemin e Himarës do të thosha në mënyrë përfundimtare. Çfarë ishin himarjotët, dhërmiotët, palasiotët. Çfarë ishte pastaj bregdeti Jon në pikëpamje etnike që nuk ka asnjë diskutim që ishte shqiptar.