NJI LULE VJESHTET

Përgatitë për Shën Valentinin nga Fritz RADOVANI:

Poezia e At Gjergj Fishtës asht për Ata, që dishrojnë me dijtë çka asht Dashunia...

Janë plot 70 vjetë që “poetët, shkrimtarët, akademikët, profesorët, doktorët e mësuesit” i këndojnë e i thurin vargje e vepra “gjithkujtë”, përveç, Dashunisë për Njeriun! 

Ata mund të jenë “ma të mëdhenjtë e botës”, por jo, për Dashuninë! Ata i përkasin vetëm Urrejtjes!

Dashunia asht VETEM Kjo:

 

                                                   AT  GJERGJ FISHTA O.F.M.

NJI  LULE  VJESHTET

Kjo ndoshta asht poezija ma lirike e mbarë këtij libri, n’ atë kuptimin e ngushtë qi merr fjala. Asht nji lirikë qi zbulon shumë ndiesi të botës së mbrendshme të Poetit. Subjekti i saj paraqitet mjaft i pacaktuem. 

Mbas mendimit tim Poeti në ketë karm – në ketë trajtë si paraqitet sot hartimi – nuk pat nji vehtje të caktueme.

 Ai ndoshta – shka ka të gjitha gjasët – së parit desht të shprehë ndiesit e dhimbjës për këtë apo atë vehtje të caktueme, por, në përshkrim të hartimit, erdh tue e çveshë prej çdo veçansije, e kështu e idealizoi aq sa, ai  Shpirt i lum, për të cillin s’ ishte kenë toka por Qielli, i bahet qendër n’ atë ravë të thepisne, qi shekulli e nji dishir Lirijet ia kishin shtrue gjallimit të tij. N’atë vorr zemra do t’ i ndezej, si Lekës së Madh në vorr t’ Akilit, kah punët e mbara e kah burrnija, e prej, se kishte me shkepun hovin kah punët e mëdha.

Engjulli i Zotit, qi brij vorrit do t’ i sillte fuqitë mizore, do t’ ishte njiheri edhe Zana frymzuese e Poetit. E atëherë, pa u frigue do të prehte zhgjetat e zjarrta, për t’ ia lëshue njerzimit kundër vesit, e do të ndertojë kangët kreshnike për t’ i diftue botës se shka vlejnë armët në dorë të Shqiptarit. Kështu, shohim se me kangë të veta do të ndertojë mbi atë vorr nji përmendore vertetë të madhnueshme, së cilës nuk do të kishte se shka me i ba rryma e moteve.

Zanat do t’ ia rrethojshin vorrin me lule e do të rritshin për rreth selvija. Shtegtari i lodhun, ulë me pushue do t’ i uronte paqë e qetësi e do t’ u flitte për té të bijvet, qi kanë me nxjerrë kangë e me i gdhenun  emnin mbi lisa, tue e ba kështu të pavdekëshme.  At Viktor Volaj O.F.M. (1941)

***

N’ atë rrahe t’vdekunve mbrenda vorrit t’ errshem

Tash pluhun jé. Ata dy sy t’ janë errë,

Ku qiella prirej me sa hana e diella

Terthores s’ eper m’ sharte vrejnë t’ njerzimit!

T’ janë sosun fjalët e ambla e plot urti,

E ai zâ t’ asht kputë, i cili bite n’ zemer

Si kumbë liret t’ tingllueshme, qi prej s’ largu

Ndihet tue ra, kur dora e prekë e mësueme!

Ehu! Po; “vdekja, qi baras n’ derë t’ pallateve

Trokllon, si n’ trinë t’ kolibavet,” ku i vorfni

Me lot njomë buken, ty edhe ajo ké dera

T’ troklloi, e ti kalove, porsi vesa

E natës kalon, kur dielli bjen me shndritun

Mbi kobe t’ dheut. Sot permbi vorr t’ kanë bijtun

Hithat e madergona! Nji Kryq dëllijet,

Qi e pershpirtshme nji dorë ta vu té kryet,

Nder to ka humb, as tjeter send trishtimin

E vorrit nuk t’ a zbutë, posë vajit  t’ trishtueshem

Të hutit t’ natës, qi nëpër curra t’ malit 

Dhimbshem në rreze t’ hanës rrin tue gjëmue!...

Ai grumbull gurësh, qi n’ vorr t’ randon persipër,

Vetë gjaksorit t’ pashpirt, qi mbyti nieriun,

Lugat i duken, n’ hikje kah t’ bjen nget vorrit,

Edhe t’ përqethët atë botë, i shkon n’per zemer.

Po, a thue, krejt vdekja n’ asgjasend t’ përpini

E, posë se do kocijsh edhe ‘i grusht pluhun, 

Nuk t’ la tjeter? Jo! N’ prehen t’ Amëshuemit

Pjesa ma e mirë e jotja ka fluturue

Me gzue n’ dritë t’ qiejvet, ku pushon dëshiri

I njeriut t’ drejtë, si drita m’ sy të kthjellët.

Po, po, se pertej vorrin shpirti i njeriut

Gjallon perjetë! Ky mendim i ambel

Vdekjen e zbutë e vorrin ban t’ pelqyeshëm.

Kur zemren faji  s’e grisë. Prej këtij mendimi

As vetë per ty s’ lotova shumë, kur ndjeva

Se vdiqe: Se n’ ma  t’ miren lule t’ motit

E le ti ketë shkreti, ku shuen e Drejta

E paudhnija, ku sundon mizore;

Ku i zhyemi m’ vese sod me dorë dhunuese

Vesin shinon me Theta t’ zi, e selija

N’ rrashta t’ pergjakshme t’ njerzvet n’ kambë, ku mbahet. 

Ehu! Po, se Shpirti i yt, i kulluet si rrezja

E diellit, qi perfton lulet e erandshme,

Kur bora dehet, s’ mujt me e bajtë qelbsinen

E randë t’ ktij sheklli t’ zi; por fletët i rrahi

Kah jeta e dytë, ku Ai qi rruzullimin

N’ themel e dridhë veç me ‘i vetimë t’ qerpikut:

Amshon n’ lumni shka Atij t’ i ket perngja.

S’ kjé toka, jo, per ty kjé qielli!

E tash, qi vetë jam tue ravisë këto karta,

Ti, kushedi, nëpër vërrije t’ amëshueme

Shkon tue kerkue per lila e drandofille,

Qi s’ dinë me u fishkë e ndreq me ta kunora,

Per me u lulzue; mandej, nder t’ zjarrtat valle,

Qi nëpër vërrije rrinë tue këndue t’ Parrizit:

Ku, fletët e arta bashkë kryqzue me Engjëj,

Këndon Zotit lavde nëpër ylbera t’ qiellit;

A, marrë krejt n’ t’ pam t’ s’ hyjnueshmes faqe t’ Zotit,

Porsi m’ pasqyrë t’ kulluet shqyrton shestimin

E rruzullimit, vu prej s’ eprës Mendje,

E cila n’ t’ kenun sendet thirri t’ tana

Prej hijeve t’ thellueme t’ asgjasendit,

kur bani Ajo furinë me heshtë t’ thellimit, 

E me ‘i fuqi t’ pamatun prapi terrin

E pakthellimit, qi atje n’ t’ skajshmet megje

T’ këtij shekulli ndihet tmershem tue gjëmue,

Kah per ledhe plandoset t’ rruzullimit.

E aty, n’ atë dritë plot ambelsim dashunije,

Qi porsi lum‘ i kjartë prej Atit t’ Dritave

Gjithkah dikohet nëpër verë t’ Parrizit,

Shpirtnat e lum krejt n’ rreze tue përshi,

T’ kthiellta ti i prirë t’ vertetat, t’ cilat Hyji

Deshi t’ muzgëta njeriut me ia lanun t’ shkrueme

Nder fletë t’ hyjnueshme t’ t’ amëshuem Ungjillit.

Oh! Sa e sa herë, kur n’ mbrame shuen natyra,

E tjeter s’ ndihet, veçse rryma e përronit,

Qi përmallshem gurgullon nëpër rrâjë e curra,

Unë, lodhë mbi letra t’ t’ dijshemve t’ kahmotit,

Mbas t’ cilve fjalen rrij tue lëmue shqiptare,

Dal në dritare me kundrue shatorren, 

Qi i Lumi t’ kthielltë ia vuni rruzullimit,

E këqyri hyjt, qi thue, se aq sy Zotit

Flakojnë mbi dhé – kushdi, per me felgrue

Nierin, qi egrue ma fort prej tmerrit t’ territ,

Perbluen punë t’ mbrapshta: - e atë botë mendoj per ty.

E, ku t’ a shoh ma t’ flakshem tue xhixhëllue

Nji yll, aty selinë unë them me vete,

Ti do t’ a késh, e sytë m’ atë yll pa nda

I nguli, e m’ bahet si me t’ pa. Me emën

Unë t’ thrras atë botë nëper terr. Nji vaj bylbylit,

Qi permallshem nder gemba rrin tue kja

Fatin e vet, a ndoshta, zogjt e dashtun,

Jehonë m’i bahet t’ grishunit; e m’ duket

Se bisedoj me ty!.. Nuk vdiska i miri,

Jo kurr; e sidomos nja’, i cili nji zemer 

E len mbrapa m’ e ankue. Prej vorrit t’ errët,

Gjumin e vdekjës ku ai ban, na i flet mendimit,

Ambël edhe na nzitë kah punët e mbara,

E n’ mendjen tonë gjallon. – Kur Aleksandri

Prej Bregut t’ Matës ngallnjyes u kap kè vorri,

Ku shuen idhnimi i Prijsit t’ Mirmidonëve,

Qi atje nën Shé vorfnoi me aq djalë Ekuben,

Iu ndez aty flakë zemra kah lumnija.

Mbi atë vorr, po, u betue me ngulë flamurin

N’ skaj t’ dheut, e prej selisë me i zdrypë mbretnit;

E atëherë perpara tij tanë bota shuejti.

Mue edhè, qi shekulli e nji dëshirë Lirie

T’ thepisun raven m’ ia kanë shtrue gjallimit,

Mue, po edhe zemra mbi vorr tand t’ pervujtun

M’ ndizet kah punët e mbara e kah burrnia.

Permbi vorr t’ and, po, nxâ të fortë me e mbajtun

Besen e dhanun – e miqesin e zanë;

Per Fé e per Atme n’ ballë me i dalë rrezikut:

Të ligështit doren me ia ngjitë e t’ fortin

Mos me e gledhue; kur t’ jet me u thanë e drejta.

Mos me i shmangë sytë prej cakut, n’ t’ cilin mendja

Dishron me u kapë, as kurrë mos me u ligshtue

Nder sa t’ vishtira, qi t’ na sjellin motet.

Po, po! Se pré’ atij vorri kam me shkepun

Hovin kah punët e mëdha. Ai Kryq dëllijet,

Mneren e vorrit qi ta zbutë, Ai qanderr

Ka me m’ kenë nder salvime; Engjëlli i Zotit,

Qi rojës besnik fuqit t’i  pruen mizore,

Gjumin e vdekjës në vorr mos me t’ turbullue,

Dér qi të shkimen n’ qiellë e hana e dielli

E t’ ngele moti e shekulli mbarë t’ rroposet,

E t’ vijë dita e gjyqit t’ rruzullimit, 

Ai ka per t’ m’ kenë Zana. E atëherë, pa u tutë

Zgjetat e mprehta e t’ zjarrta kam me i mprehë,

Qi kundra vesit do t’ ia lëshoj njerëzimit:

Atëherë unë kangët kam me i ndertue kreshnike,

Me t’ cilat botës unë do t’ ia la të shkrueme

Se shka vlejnë armët besnike n’ dorë t’ Shqiptarit.

E me kangë t’ mija ‘i permendar t’ madhnueshëm

N’ vorr tand kam per t’ ndertue, të cilin moti

Me fletë të ngrita kot ka per ta rrahë;

Pse, si curr, qi n’ mes t’ detit rreh tallazi,

Edhe ai ashtu do t’ mbesë nder gjire t’ motit

Qi bumbullojnë mbi faqe t’ rruzullimit.

E atëherë prej bjeshkve kanë me u djergun Zanat

E me të njoma vjollca e drandofille

Vorrin kanë me t’ vallue, e kanë me rritë

Me shumë kujdes per qark selvia t’ blerta; 

E shtegtarit mundqar, qi n’ ato hije

Ka me zanë vend, me ndalë pak gja t’ dihamet.

Kanë me kallzue se sa pjesë qielli vrâni

Vdekja n’ atë vorr. E atë botë i largët shtegtari

Të lehtë dhéun ka me t’ urue, e t’ paqta e t’ buta

Shinat e boren: e, kur n’ male t’ veta

T’ dredhojë ké stani, fëmijës ka me i kallzue

Shka ndjeu per ty. E fëmija e tij asobote

Emnin tand kanë per t’ këndue, e vrrini e bjeshka

Gjithmonë i ri, tue njehë furit e mnershme,

Ambël prej emnit tand kanë me jehue.

Me maje t’ briskut kanë me shkrue mbi lisa

Me shkrola t’ njohtne veç e prej barijve:

Kanë me u rritë lisat, perse sopata as rêja

S’e prekin landen, ku asht ravisë ai emen:

E tue u rritë lisat kanë me u rritun shkrolat;

E kështu ma t’ kjarta mbas disa qindvjetëve

Nipat ma t’ vonët kanë me i këndue, e emni,  

Sa t’ bjerë dielli tokës ka me t’u kndue.

                          1909.

***

Shënime nga Fritz Radovani (F.R.): Ma shumë se katerdhetë vjet kishin kalue kur më ra në dorë edhe njëherë ky libër për me e lexue.

Tash, edhe e kopjova.

Kujtojshe nga Prof. Gasper Ugashi një mendim:

“Lahuta e Malësisë’ asht vlerësue edhe nga të huejt për vlerën e madhe që ka si poemë epike, por koha do të vlerësojë Mrizin e Zanavat si kryeveper të Lirikave në letersi shqipe e njëkohësisht, poezinë – Nji lule vjeshtet – si kryevepër të krejtë krijimtarisë së At Gjergj Fishtës. Ajo poezi zenë vend në letersi botnore edhe për një arësye tjetër, pse mbrenda saj ka shpërthye shpirti i At Fishtës në drejtim të një “ylli”, që asht i padijtun por i kuptueshëm...”.

---------------------------------------------------------------

Subject:	RE: Nje lule...
From:	Fritz RADOVANI (fritzradovani@hotmail.com)
To:	floribruqi@yahoo.com;
Date:	Friday, 13 February 2015, 10:26

I dashtun Flori...

Po Ua dergoj te parit kete qe perfundova tashti. Mundeni me e botue. 

Ju uroj Jete te lumtun dhe plot Dashuni, si thote At Fishta... 

Shume shndet Fritzi.

Melbourne, 14 Shkurt 2015.  

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Kush është Fritz Radovani?

Fritz Radovani u lind në Shkodër me 6 janar 1940. Në bombardimin e bamë nga Aleatët me 13 tetor 1943 në Tiranë, ìu vra i ati Kol Radovani, major i policisë shqiptare dhe u rrit me t'ëmën. Në vitin 1956, në Shkodër ka përfunduar shkollën e mesme Pedagogjike. U emënue nga Ministria e Arsimit në Burrel, në fshatin Macukull. Për arsye shëndetësore u kthye në Shkodër dhe u emënue disenjator në Kabinetin Pedagogjik, ku punoi 4 vjet. Mbas katër vjetësh për arsye të shkurtimit t'organikës kaloi mësues në lagjen Liria po në Shkodër. Gjatë asaj kohë pra, në vitin 1965 ka përfunduar Liceun artistik me korrespondencë në Tiranë. Nuk ìu dha e drejta me vazhdue shkollë të lartë për arsye biografie. Në vitin 1968 në periudhën e Revolucionit Kultural, mbas arrestimit të dytë të vëllaut të madh, u transferua në fshatin Kosmaç, mësues në klasat fillore. Në vitin 1969, u largua nga arsimi (po për arsye biografie) dhe u emënue piktor në fabrikën e Tekstilit Shkodër. Aty nuk vazhdoi vetëm dy vjet me titull “Piktor” dhe kaloi në organikën e asaj fabrike si punëtor reparti stampimi deri me daljen në pension të parakohshëm në vitin 1992.

Që nga viti 1967 nuk ka pas të drejtë as me marrë pjesë në ekspozita pikture.

Që nga viti 1945 dhe deri në vitin 1998 (tue përjashtua vitet 1961–1964) ka pas vazhdimisht një njeri të familjes në burgjet e kampet e shfarosjes, prandej edhe ka qenë gjithmonë i përfshimë në “luftën e klasave” të pushtetit komunist. Në vitet 1945 janë arrestuar dy dajat Paulin e Mikel Prennushi. Paulini ka ba 5 vjet burg e 5 vjet internim. Mikeli ka ba 10 vjet burg. Në vitin 1946 është arrestuar axha i nënës At Mati Prennushi, Provincial i Françeskanëve të Shqipërisë, i cili është pushkatuar me 11 mars 1948. Në vitin 1948 është arrestuar daja tjetër prift Don Kolec Prennushi, i cili mbas hetuesisë ka vdekur në vitin 1950. Në vitin 1950 është arrestuar vëllau Alfonsi, dhe është dënue 8 vjet burg me grupin e studenteve të Gjimnazit Shkodër. Eshtë arrestuar prapë në vitin 1967 dhe është dënue me grupin e klerikëve të Tiranës, me 10 vjet burg për pikëpamje fetare tue u përfshi në nenin e “Agjitacionit e Propagandës kundër pushtetit”.

Në vitin 1991, në muajin janar u zgjedh Kryetar i Sindikatës së Fabrikës Pëlhurave të Shkodrës, në periudhën e lëvizjes antikomuniste në Shqipëri. Po këtë kohë u zgjedh edhe anëtar i Kryesisë BSPSh (Bashkimi i Sindikatave të Pavaruna Shqiptare) në Shkodër, për sektorin e propagandës dhe marrëdhënieve mes besimeve. Ka kontribuuar në përmbysjen e qeverisë komuniste të Ramiz Alisë, tue organizuar mbledhje, mitingje, greva dhe në radio “Shkodra” e gazeta, me artikuj kundër komunizmit. Nuk u pajtue asnjëherë me demagogët dhe komunistët e konvertuem në “demokrat” e “socialist”, për këtë arsye edhe nuk kam ba pjesë asnjëherë në asnjë parti politike të djathtë as të majtë. Kjo e ka shtye që në vitin 1997 me u larguar nga Shqipëria ilegalisht, mbasi u kercnue me vrasje. Në vitin 1998 u kthye në Tiranë dhe në vitin 2000 ka emigruar në Australi. Edhe këtu nuk kanë munguar veprimet kundër tij nga metastazat e Sigurimit famëkeq të komunistëve të Tiranës. Falë Shtetit Australian që i ka siguruar jetën.

Këtu ka përfunduar në vitin 2002 librin “Një monument nën dhe” dhe ka vazhduar punën për një botim të dytë të librit “At Pjetër Meshkalla S.J.”, i botuem për të parën herë në Shqipëri në vitin 1993. Në vitin 1992-1993 është bashkautor i librit “Martirizimi i Kishës Katolike Shqiptare 1944-1990”, libër i cili i është dhurue Papës Gjon Pali II, me rastin e vizitës në Shqipëri me 25 prill 1993. Kam përfundue edhe librin “Gurt’ e Parë” dhe është futë në “labirintet e demokracisë përparimtare”, me mujtë me i dhanë rinisë një punë tjetër modeste nga ana eme. Dy të fundit janë dorëshkrime. Përveç “publicistikës” tashti kam në dorë edhe një libër të vogël (xhepi) për mësimin e bazave të para të GJUHËS SHQIPE (Gegërishtja e sotme), për nxënësit e rritun këtu në Australi që kanë përfunduar shkollat e ulëta e nuk njohin Gegërishten

Anketa

Mendimi juaj eshte shume i rendesishem per ne, ne sipas keshillave tuaja do te mundohemi qe te ofrojme permbajtje sa me adekuate dhe te permirsojme faqen tone e cila eshte edhe e juaja.

Ju lutemi ndani nje minute te jepni mendimin tuaj.

Me respekt

Agjencioni Floripress(ptcflomed@yahoo.co.uk)

Emri *

Mbiemri *

Vendi *

Profesioni *

E-mail

Telefoni (nese jeni te interesuar te kontribuoni me materiale)

A mendoni qe kjo faqe ka informacione te vlefshme? *

 PO

 JO

 Nuk e di

A ju pelqen dizajn i thjeshte i faqes? *

 Shume

 Ashtu

 Pak

 Aspak

Deshironi te kontribuoni me materiale? *

 Po

 Jo

 Me vone

Komenti juaj *

Vdekja

Vdekja është ndërprerja e plotë e jetës së një organizmi të gjallë. Gjendja e vdekjes njerezore ka qenë gjithmonë e errët nga misteri dhe bestytnia. Përkufizimi i saj i saktë mbetet kundërshtues, duke dalluar sipas kulturës dhe sistemeve ligjore.

Vdekja trupore dhe ajo qelizore
Funksioni normal qelizor merret me prodhimin e energjisë së lirë të nevojshme për shkëmbimin e lëndëve, prodhimin e strukturës së proteinave dhe enzimave, mirëmbajtjen e lëndëve kimike të qelizave, dhe riprodhimin e qelizave. Gjatë funksionimit normal, qelizat kanë nevojë për oksigjen, fosfat, kalcium (C, H, N, O, P, S), lëndë ushqyese, adeninë trifosfat, e cila nevojitet si burim i energjisë së lirë, mbrojtjen e cipës qelizore, dhe një gjendje të vazhdhueshme veprimtarie që kërkon marrje oksigjeni. Vdekja qelizore mund të ndodhë nëse ndonjëri prej këtyre funksioneve ndërpritet.

Biologjikisht, vdekja mund të rishikohet si një organizëm i tërë ose vetëm disa pjesë të tij. Në të vërtetë, është e mundshme që disa organe, ose disa qeliza të vdesin, por organizmi në koklavitjen e tij të vazhdojë të jetojë. Anasjelltas, disa qeliza mund të jetojnë për një farë kohe pas vdekjes së organizmit të cilit i përkasin (gjë që bën të mundshme marrjen e organeve dhe transplantimin). Disa biologë hamendësojnë që funksioni i vdekjes është të lejojë Zhvillimin (evolucionin), apo të mundësojë ushqimin e qënieve të tjera të gjalla, më shpesh të llojeve të ndryshme, nga të cilët janë grabitqare në jetë (gjahu) ose pas vdekjes (kalbja).

Vdekja për njeriun
Vdekja Është një nga proceset më të natyrshme, siç është gjumi, e ngrëna, dashuria.. Vdekja është një mirësi jashtëzakonisht e madhe që duhet të pajtohemi me të, nuk duhet t’i frikësohemi; Vdekjes nuk i ikën dot askush; Duke parë barazinë te vdekja njerëzit kanë vënë barazi edhe te jeta.

Kemi vdekje: 1. të kënaqshme, kur njeriu vdes në vendlindje, pranë fëmijëve dhe i moshuar, siç është vdekja natyrore, proces i zakonshëm; 2. vdekje të mjerë, larg vendit, familjes, 3. të pikëlluar, kur njeriu vdes në lule të rinisë, 4- vdekje tragjike, kur njeriu vdes i ri, njeriu i mençur, i dashur, vdes në mënyrë metafizike…

Vdekja merr me vete atë që duam më së shumti, e kjo është jeta!
Nuk ka shtëpi pa derë. Vetëm vdekja s’ka derë. Nuk ka sëmundje pa ilaç as problem pa zgjidhje.
Vdekja është fund i natyrshëm
Vdekja për njeriun
Shenjat e afrimit të vdekjes natyrore
Kur është vdekja natyrore e afërt
Kur ndodh vdekja natyrore
Duhet vertetuar spse nuk e dime sakte
Shkaqet që çojnë në vdekjen natyrore të njeriut]

Përshkrimi fizik i vdekjes
- Në çastin e vdekjes: 1.Zemra pushon së rrahuri.
2.Lëkura shtrëngohet dhe zbehet.
3.Sistemi muskulor shtendoset.
4.Bie temperatura e trupit.
- 30 minuta më vonë: 1.Lëkura bëhet si dyll dhe merr ngjyr vjollc.
2.Buzët, gishtat e duarve dhe të këmbëve cungohen dhe zbehen ose bëhen të bardhë pasi gjaku largohet.
3.Gjaku tërhiqet në pikat më të ulta të trupit duke lënë njollë vjollcë – të zezë.
4.Duart dhe këmbët kalojnë në të kaltërt.
5.Sytë fillojnë të tërhiqen në zgavra.
- 4 orë më vonë: 1.Rigor mortis fillon të veprojë
2.Zbehja e lëkurës dhe pozicionimi i gjakut vazhdojnë
3.Rigor mortis fillon t’i shtrëngojë muskujt për rreth 24 orëve të ardhshme, pastaj do të riveprojë dhe trupi do të kthehet në gjendje të butë.
- 12 orë më vonë: 1.Trupi është plotësisht nën rigor mortis.
- 24 orë më vonë: 1.Trupi tani ka temperaturën e ambientit që e rrethon.
2.Tek meshkujt sperma vdes.
3.Koka dhe qafa tani kanë ngjyrë të gjelbërt, blu.
4.Ngjyra e mësipërme vazhdon të shpërndahet në pjesët tjera të trupit.
5.Ka aromë të fortë të mishit të kalbur.
6.Fytyra e personit në të vërtetë tanimë fillon të bëhet e panjohëshme.
- 3 ditë më vonë: 1.Gazrat në inde formojnë fluska të mëdha në lëkurë.
2.I tërë trupi fillon të fryhet dhe ënjet. Ky proces përshpejtohet nëse trupi gjendet në mjedis të ngorohtë ose në ujë.
3.Lëngje rrjedhin përmes gojës, hundës, syve, veshëve, rektumit dhe përmes uriterit.
4.Qimet e trupit akoma rriten.
- 3 javë më vonë: 1.Lëkura, flokët, thonjtë bien me lehtësi nga trupi.
2.Lëkura zbërthehet dhe hapet në shumë vende për shkak të shtypjes së gazrave të brendshme dhe prishjes së vetë lëkurës.
3.Shkatërrimi do të vazhdojë gjersa të mbetet vetem skeleti, që mund të zgjasë një muaj në kohë të nxehtë, dhe dy muaj në kohë të ftohtë. Dhëmbët janë shpesh e vetmja gjë që mbetetm vite dhe shekuj më vonë, sepse zmalti i dhëmbëve është substanca më e fortë në trup. Kocka e nufullës është më e ngjeshur, që e bën zakonisht edhe këtë të mbijetojë një kohë të gjatë.

Të mësuarit e modeleve jo agresive

Nga teoria e të mësuarit dhe ajo e modeleve normative, rezultonte që sjelljet agresive mund të mësohen, pra edhe mund të çmësohen. Vëzhgimet psikologjike kanë treguar se, duke prezantuar fëmijëve modele jo agresive të sjelljes, ata mësojnë jo vetëm si të sillen, por edhe si të mos sillen. Në këtë mënyrë, normat shoqërore zvogëlojnë sjelljet e dhunshme. Problemi është se në shoqëri vlerësohet pozitivisht suksesi dhe fitorja mbi të tjerët, ndërsa agresiviteti ndodh të pranohet si një mjet për t’ia arritur këtij suksesi të dëshiruar. Nga ana tjetër, vrasja dhe dhuna janë mjete që na prezantohen shpesh në “lojën e jetës”. Kështu, modeli normative ekzistues i agresivitetit, nënkupton që duhen ndryshuar rregullat e kësaj loje të jetës. Janë norma të tjera shoqërore, të një bote paqësore dhe që nuk i kundërvihen ligjit, ato që nuk e shohin agresivitetin si një rrugë për arritjen e qëllimit. Si të tilla ndihmojnë modimin e sjelljes së duhur njerëzore në shoqëri dhe, prandaj duhet të zënë vend dominues në ekranet e TV, rubrikat ë radiove, faqet e gazetave dhe të gjithë masmedias.

Kështu, në një nga studimet psikologjike rekomandohet se, po të duam reduktimin e agresiviteti në shoqëri duhen dekurajuar djemtë nga agresiviteti qysh në moshë të vogël, si dhe të shpërblehen ata për sjellje të tjera, pra të shoqërizohen ata më tepër se vajzat. (Eron 1980). Pra ideja është që, nëse duam të eliminojmë agresivitetin duhet të ndryshojmë, në radhë të parë qëndrimet e shoqërisë ndaj dhunës, duke mos e quajtur atë si një mjet për arritjen e qëllimeve personale. Një tjetër studiues, Moyer, ka identifikuar tetë lloj agresivitetesh të shfaqura në shumë forma tek speciet e gjalla, pra edhe tek sjelljet njerëzore.I pari është agresiviteti grabitqar, pra ai që shikohet nga vetë sjellja si motiv i sulmit. Është, pikërisht, ai lloj agresiviteti që drejtohet ndaj viktimave tona natyrore dhe që rrjedh nga thellësia e së kaluarës sonë, pra nga përvoja e të parëve tanë për të gjuajtur. Tani, në sjelljen normale ky agresivitet shihet thjeshtë si gjueti.

Megjithatë për Moyer-in edhe ky tip agresiviteti, ka implikimet e veta ligjore. Kështu, edhe sot ndodh që një numër individësh deviantë dhe anormalë, mundet që i shohin të tjerët si qenie në nivel më të ulët, prandaj dhe justifikojnë “gjuetinë” e tyre. Ata që mund të jenë narcis, që i shohin të tjerët jo si të barabartë dhe në mungesë të parametrave morale i grabisin ose dëmtojnë ata. Po kështu dhe psikopatët nuk mund t’i shohë dot me sytë e të tjerëve, pra nuk i sheh ata si të barabartë me veten. Si njerëz pa norma dhe kufizime morale, ata mund t’i plagosin e vrasin lehtësish të tjerët.

Së dyti është agresiviteti nga ndërmashkulloriteti, si dhunë fizike ose sjellje nënshtruese e shfaqur tek meshkujt, në marrëdhënie me njeri tjetrin. Si implikime ligjore të këtij instinkti mund të jenë nivelet e larta të dhunës të konstatuara në këtë kategori njerëzish. Shkak mund të jetë perceptimi i tjetrit si rival në burimet ekzistuese të kufizuara dhe si kërcënim i egos nga një ego më e fortë. Së treti janë agresivitetet e krijuara nga izolimi. Kështu, ka reagime të programuara biologjikisht tek ne për të vepruar në mënyrë agresive ndaj çdo forme izolimi apo bllokimi të dhunshëm që na bëhet. Implikimi ligjor i këtij pohimi është se ky agresivitet mund të jetë problem i madhe në mjediset e burgjeve. Nëse individët agresivë vendosen në mjedise që nxitin agresivitetin nëpërmjet dhunës izoluese, atëherë rreziku mund të rritet më shumë.

Së katërti agresiviteti territorial është ajo lloj sjellje kërcënuese ose sulmuese që shfaqet ndaj pushtimit që i bëhet një territori ose dhe sjellja nënshtruese që shfaqet kur ndeshim me pushtuesin përkatës. Ka implikime ligjor, pasi pushtimi i territorit përfshin më tepër se sa pronën. Kështu, edhe besimi se dikush po na cënon statusin mund ta konsiderojmë si pushtim. Ndërsa, humbja e pushtetit në një marrëdhënie, që mund të çojë në abuzim, bie fjala, bashkëshortor, gjithashtu mund të shpjegohet me këtë model agresiviteti.

Së pesti agresiviteti amësor (prej nënës) është sjellja agresive e aplikuar kryesisht nga femrat (por edhe nga meshkujt) kur “okupatori”, apo kërcënuesi është i pranishëm në një mjedis me fëmijët e saj. Ndërlikimi ligjor: kjo sjellje mund të shfaqet tek krimet e kryera në rastet e shpjeguara nga përkufizimi më sipër, (pra kur nëna ndihet e kërcënuar për fëmijët e saj).

Së gjashti është agresiviteti irritues, pra ai që drejtohet ndaj objekteve të cilat e kanë frustruar agresorin, e kanë cënuar, deprivuar apo stresuar atë. Kështu, ai bëhet agresiv ndaj objektit në fjalë, pikërisht për të “zbrazur” apo shkarkuar në mënyrë të pranueshme këtë agresivitetit. Implikimet ligjore të këtij pohimi shfaqen tek ata individë që kanë grumbulluar por nuk i përdorin këto “shkarkime të mundshme”, duke shpërthyer në agresivitet ndaj tjetrit.

Së shtati agresivitet që lidhet me seksin, pra që nxitet nga të njëjtët stimuj që nxitet edhe sjellja seksuale. Kështu, çdo person që mund të evokojë ose ndjellë dëshirën seksuale, njëlloj mund të evokojë edhe agresivitet nëpërmjet xhelozisë. Implikimi ligjor: përveç reagimeve të hapura të xhelozisë së dhunshme, disa individë mund të shfaqin edhe dëshira seksuale të shoqëruara me dhunë, siç janë format e ndryshme të sundimit dhe poshtërimit mbizotërues të partnerit. Duket se ky lloj agresiviteti shpjegon ekzistencën e një numri të konsiderueshëm sjelljesh seksuale të dhunshme, që shfaqen edhe sot, me gjithë përparimin E madh të shoqërisë.

Së teti agresiviteti instrumental shfaqet kur sjellja përkatëse është shpërblyer më parë. e renditëm të fundit këtë tip, por në shumicën e rasteve agresiviteti njerëzor lidhet pikërisht me këtë. Ndërlikimi ligjor ka të bëjë me faktin se një seri krimesh shpjegohen përmes këtij instrumentalizimi të agresivitetit. Pra nëse dikush merr shpërblim në para, ofertë seksuale, etj., për shkak të një veprimi agresiv deviant të shfaqur, ai do vazhdojë të sillet me agresivitet, sa kohë që është i motivuar të përfitojë si shpërblimet e mëparshme.

Teoritë mbi agresivitetin njerëzor

Mbi bazën e këtyre dy drejtimeve filozofike janë zhvilluar edhe shumë teori për shpjegimin e agresivitetit. Shohim, në vazhdim ato më kryesoret. Së pari modeli psikoanalitik i Z. Frojdit. Sipas këtij modeli, tek njeriu ekziston ndjenja e armiqësisë që buron nga forcat dinamike psikologjike, të ardhura nga pavetëdija. Ajo është një pjesë e mendje që drejton aktivisht veprime dhe mendime, por që mbetet e fshehur nga ndjesitë e vetëdijes. Frojdi mendonte se ka shumë instinkte të lidhura me pavetëdije, por dy janë më të rëndësishmet: erosi & thanatosi. I pari i shtyn njerëzit drejt kënaqësisë fizike, siç është seksi, ndërsa i dyti, është instinkt i vdekjes që shtyn drejt shkatërrimit e dhunës.

Kështu, del që agresiviteti të jetë pasojë e një lloj armiqësie të thellë që kanë njerëzit, qysh në fillimet e jetës së tyre, ndaj autoritetit. Prandaj, kur të tjerat na thonë të bëjmë diçka, na duket se ata synojnë të na kontrollojnë dhe të na imponohen, çka na shtyn t’u rezistojmë përmes sjelljeve agresive, ndoshta me, por jo rrallë edhe pa vetëdije.
Forjdi e shpjegon këtë lloj armiqësie me përvojën e fëmijërisë që përfshin marrëdhëniet me prindërit tanë (Frojd 1961). Ai i mendon impulset armiqësore me terma hidraulike, pra agresiviteti ngjitet në pavetëdije, sikundër dhe rrymat e ujit (ose avujve të nxehtë) në një kaldajë. Kur kjo “rrymë psikologjike” është me tepricë, atëherë dhe presioni në sistem do rritet, duke shkaktuar çrregullime psikologjike. Prandaj njerëzit e shëndetshëm dhe normalë e shkarkojnë këtë lloj instinkti agresiv nëpërmjet procesit që Frojdi e quan katharsis, një rrugë e së cilës është agresiviteti i hapur.

Shtysat agresive çlirohen sikundër çlirohen edhe energjitë seksuale të grumbulluara, pra tensioni seksual çlirohet përmes agresivitetit në fjalë. Sipas Frojdit, edhe sjellja agresive që rrjedh nga energjitë shkatërruese e pakëson tensionin e krijuar. Kur ai drejtohet jashtë vetes, katharsisi përfshin dëmtime të të tjerëve, kur orientohet ndaj vetes sjell dëmtime të saj, përmes depresionit, vetëvrasjes, mazohizmit etj. Por instinktet agresive mund të zhvendosen ose ridrejtohen edhe në kanale më të pranueshme, p.sh., në nivel të pavetëdijshëm mund të jemi zemëruar me profesorin ose shefin, por nuk e shprehim këtë armiqësi duke i sulmuar ata verbalisht ose fizikisht. Ne e zhvendosim armiqësinë tek një person i afërt, ku nuk humbasim shumë me anë të kësaj sjellje, si p.sh., një i dashur , babai, nëna, shoku etj. Frojdi mendon se pa këtë zhvendosje dhe pa vetëkontroll, ne do ishin qenie shumë më të dhunshme nga sa jemi në fakt.

Së dyti perspektiva etologjike. Frojdi i shpjegon veprimet e dhunshme me impulset agresive të pavetëdijshme, por etologjia, një degë e biologjisë, studion posaçërisht sjelljen e kafshëve në mjedisin e tyre natyror, duke ofruar një tjetër perspektive interesante për shpjegimin e agresivitetit. Kur zogjtë ndërtojnë fole, rosat ndjekin nënë e tyre, macja ha miun etj, të gjitha këto veprojnë sipas një rregulli që kushtëzohet nga sinjalet e mjedisit. Sipas Konrad Lorenc (1966) shumë sjellje, përfshi dhe ato agresive, janë instiktive. Sikundër dhe Frojdi, ai mendon që instinktet e agresivitetit grumbullohen tek njerëzit, sikundër edhe tek kafshët. Ato çlirohen kur presioni rritet shumë, veçse janë ngacmimet e mjedisit ato që ndikojnë në këtë “çlirim energjish”, p.sh., dhunimi i territorit apo i shtëpisë, dëmtimi i makinës apo futja në oborrin e shtëpisë, ndoshta do të mjaftonin për të çliruar agresivitet njerëzor.

Pyetja e natyrshme që lind në kontekstin e këtij shpjegimi është se pse disa kafshë janë programuar gjenetikisht të jenë agresive? Etologët mendojë se ky është një reagim i lartë adaptues në shumë specie. Pra, kafshët më të forta dhe më agresive, zënë pozitën më të lartë në hierarkinë e grupit. Aftësitë e tyre për të kontrolluar ushqimin, ujin, strehimin, territorin dhe partnerët, u shton shanset për të mbijetuar. Gjithashtu agresiviteti parandalon dhe mbipopullimin, duke ruajtur nivelin e rezervave natyrore të ushqimit dhe duke siguruar mbrojtjen e të vegjëlve. Lorenc mendon se seleksionimi natyral do sillte shuarjen e të gjitha specieve agresive, nëse ai do të ishte i dëmshëm. Por, prania tepër e shpeshtë e agresivitetit në botën e kafshëve, dëshmon për vlerën përshtatëse të tij. Por, duke qenë shumë i zhvilluar, agresiviteti i kafshëve nuk shkon në ekstrem, sepse kështu edhe vetë speciet me mbijetesë më të madhe do kërcënoheshin nëse do vriteshin shumë anëtarë të specieve të tjera më pak ose aspak agresive, të cilat janë preja e tyre.

Prandaj Lorenc propozon idenë e ekzistencës së një lloj frenimi instiktiv ndaj vrasjes. Ai vëzhgoi që betejat më agresive në botën e kafshëve marrin fund kur njëri prej “luftëtarëve e le atë”, apo kur jep shenja të një nënshtrimi ndaj fituesit. Ndërsa njerëzit, përkundrazi, tentojnë ta humbasin këtë frenim instiktiv ndaj vrasjes. Të parët tanë, ndoshta kanë qenë krijesa relativisht dëmprurëse, por ato e humbën forcën e tyre brutale, dhëmbët e mëdhenj dhe kthetrat e forta, që u duheshin për të vrarë. Kështu që betejat mes njerëzve primitivë rrallë përfundonin me vdekje, prandaj frenimi instinkti i vrasjes ishte i domosdoshme për vazhdimësinë e llojit. Mirëpo, kur njeriu zbuloi armën, aftësia për të vrarë në distancë e zëvendësoi aftësinë për të reaguar instinktivisht ndaj ngacmuesve që shkaktojnë agresivitet. Si pasojë, ne u bëmë kafsha e vetme që vret sistematikisht anëtarët e tjerë të species së vet.

Së treti perspektiva socio biologjike. Kuptimi i saj mbi agresivitetin jepet përmes një vëzhgimi klasik nga Barash 1976: “Kur mashkulli i një shpendi grabitqar kthehet në fole dhe gjen një mashkull tjetër, pranë partneres së vet që po ngroh vezët, si bashkëshorti xheloz, sulmon shpendin kërcënues, por sulmon edhe femrën e vet”. Etologët kanë vështirësi për shpjegimin e këtij lloj reagimi tek shpendimashkull, pasi nuk mund të specifikohet faktori mjedisor që të frenojë agresivitetin në këtë rast.

Socio biologët ofrojnë një shpjegim tjetër, që ndërtohet sa mbi bazën e teorisë së evolucionit të qenieve të gjalla, aq edhe mbi konceptin e mbijetesës, bazuar në përshtatjen e individit më të fortë dhe më agresiv, ashtu sikundër e kuptonin këtë çështje dhe etologët. Por ato ndryshojnë në konceptin e përshtatshmërisë. Etologët supozojnë se kafsha e përshtatur është edhe ajo që mbijeton, ndërsa socio biologët mendojnë se kafsha që përshtatet është ajo që trashëgon dhe gjenet e veta tek brezat pasardhëse. Pra qëllimi final i kafshës nuk është dhe aq mbijetesa personale, por mbijetesa e gjeneve të tyre. Suksesi shtazor në arritjen e këtij qëllimi njihet si përshtatshmëri inkuizitive.

Pra, agresiviteti mendohet si një veprim situativisht specifik që maksimalizon përshtatshmërinë inkuizitive të kafshës, prandaj socio biologët thonë që shpendimashkull në vëzhgimin e Barash, sulmoi rivalin e vet ngaqë e shihte si kërcënim për përshtatshmërinë e vet gjenetike. Por ai do sulmonte, siç e sulmoi, edhe femrën vetëm nëse tradhtia e saj do kërcënonte potencialet e tij riprodhuese. Pra, nëse incidenti do të ndodhte para se ajo të bënte vezët, sulmi do ishin intensive ngaqë synonte të ruante femrën mos ia merrnin nga foleja, dhe nëse nuk ekzistonte ndonjë rrezik ngaqë ajo tashmë i kish bërë vezët, atëherë mashkulli nuk do të sulmonte.

Kështu, socio biologët refuzojnë nocionin e instinktit unik të grindjes së shfaqur automatikisht nga sinjalet e mjedisit. Ata ngrenë hipotezën që njerëzit sillen në mënyrë agresive në disa situata, sepse dhuna dhe armiqësia janë ato që shtyjnë përshtatshmërinë tonë instiktive, çka duket sidomos gjatë konkurrencës, e cila stimulon ndjeshëm agresivitetin tek njerëzit. Sipas Smith 1976, për mijëra vjet ne kemi jetuar në grupe të vogla që gjuanim dhe mblidhnim, së bashku, ushqim. Duke sulmuar rastësisht grupet fqinje, njerëzit fitonin territore, ushqim dhe partnerë të tjerë. Ngaqë qeniet më agresive, zakonisht, triumfonin mbi të tjerët, agresiviteti trajtohej si strategji e qëndrueshme evolucionare. Si pasojë, edhe njerëzit e ditëve tona shfaqin instinktivisht veprime agresive, kur vihen në garë për rezervat me vlerë.

Së katërti trajtimi motivacional. Supozojmë se po kalojmë një ditë me probleme, p.sh., nuk kemi fjetur mire një natë më parë, jemi me vonesë në punë, na tërheq vëmendjen shefi dhe gati në shtyp makina në rrugë, ndërkohë që dëgjojmë një “lumë” të sharash nga shoferi. Në nervozizëm e sipër edhe ne shajmë dhe sillemi në mënyrë agresive. Psiko analistë, etologët dhe socio biologët e shpjegojnë këtë me instinktet tona agresive, ndërsa teoricienët e motivacionit besojnë se veprimet tona, në përgjithësi dhe ato agresivët në veçanti, nxiten nga faktorët e jashtëm-mjedisorë. Janë problemet e ditës ato që zgjojnë motivimin ose nxitjen, që na shtyn drejt veprimeve agresive, duke reaguar në mënyrë armiqësore. Analizat e parë në këtë drejtim u bënë nga Dollard & Miller, që mendonin se motivet agresive janë të ngjashme me instinktet tona biologjike, si p.sh., uria, etja, etj. Kjo ngaqë ne ndërmarrim veprime armiqësore për të zvogëluar motivin tona agresiv. Por ndërsa uria dhe etja drejtohen nga faktorë biologjikë, motivet agresive nxiten nga faktorë socialë të jashtëm. Pra, nëse një ditë jo e vështirë nuk do na motivonte të ishim agresivë, atëherë nuk do i shanim dhe nuk do i sulmonim të tjerët. (Dollard etj 1939 dhe Miller 1941) Ndërsa faktori qendror situativ që motivon agresivitetin është frustracioni. Kur kushtet e mjedisit të jashtëm pengojnë synimet për të arritur qëllimet tona-thonë këta autorë-atëherë do të frustrohemi. Kjo zgjon instinktin agresiv, që shprehet në dy mënyra sjellje, ose në formën e një sulmi mbi burimin e frustrimit ose në formë të agresivitetit të zhvendosur tek persona apo objekte të tjerë. Duke përmbledhur këtë teoritë frustracion-agresivitetit, Dollard thotë se “…sjellja agresive gjithnjë parakupton ekzistencën e frustracionit dhe e kundërta, ekzistenca e frustracionit gjithnjë çon në disa forma të agresivitetit.” (1939) Në modifikimit të kësaj hipoteze që iu bë me kohë theksohet se, jo gjithnjë dhe domosdoshmërisht frustrimi shtyn drejt agresivitetit. Pra, ndodh që mos veprojmë në mënyrë agresive, ngaqë mund të reagojmë edhe në mënyra të tjera, si p.sh., të biem në depresion, të frikësohemi, ose të shmangemi. Madje, ndodh që lidhja mes ngjarjeve të papëlqyera (frustruese) dhe agresivitetit të kushtëzohet edhe nga një numër faktorësh të tjerë. Pra, veç pranisë së shtysave situative që përcjellin agresivitetin, ndikon dhe niveli i përgjithshëm i ngacmushmërisë nervore, apo dhe faktorë të tillë si dhimbjet, temperatura ekstreme, zhurmat, izolimi, mbipopullimi, ndotja e mjedisit etj. Pra ka edhe faktorët të jashtëm pengues, me natyrë sociale, që gjithashtu motivojnë agresivitetin.

Teoria e agresivitetin nga irritimi ose zemërimit pretendon që shumë kushte të papëlqyeshme, përfshi dhe rrethanat kërcënuese, përbëjnë një shkak për agresivitet. Pra, ngjarje të rrezikshme çojnë në një lloj zgjimi të lartë emocional, që shpesh quhet zemërim. Ky shërben si motiv që shtyn për veprime të mëtejshme agresive thotë Berkowitz 1983. Sipas tij, ngjarjet e pakëndshme, si p.sh., moszgjidhja e një ushtrimi, pengesat e krijuara nga subjektet e tjerë etj., zgjojnë një gatishmëri për të reaguar agresivisht. Por, mund të jenë edhe ngacmimet situative të pranishme para këtij zgjimi, të cilat kombinohet mes tyre dhe shndërrohen në veprime agresive. Masa e agresivitetit varet nga niveli i pakëndshëm i ngjarjes, si dhe nga prania e ngacmuesve situativë. Sipas Berkowiç & Geen, subjektet e frustruar dhe të penguar janë veçanërisht agresivë kur ngacmimet agresive janë të pranishme në një mjedis të caktuar. Në eksperimentet e veta Berkoëiç konfirmoi efektin e armës, si ngacmues situativ, duke argumentuar se “prania e armëve i bën njerëzit më agresive nga sa janë normalisht, pasi u kujton atyre se mund të vrasin”. Por edhe kur zgjimi ose ndjeshmëria jonë rrjedh vetëm nga faktorë që nuk kanë të bëjnë me zemërimin dhe armiqësinë, kjo mund të “ndezë përsëri zjarrin e agresivitetit”. Vëzhgimet kanë treguar se zhurmat e mëdha, temperaturat e larta, drogat, apo ilaçet, ushtrimet fizike dhe pjesë të caktuara muzikore mund të shtojnë agresivitetin. Por dhe zgjimi seksual, nganjëherë, shton agresivitetin.

Megjithatë janë dy kushte të domosdoshme që ky eksitim të shndërrohet në ndodhi agresive: e para individi duhet të jetë i predispozuar për të kryer agresion dhe e dyta duhet që shkaku i vërtetë i zgjimit të jetë relativisht i paqartë, i dykuptimtë, pra mos kuptohet qartë burimi i nxitjes dhe stimulimit. Nga Zilleneman ky proces është quajtur transferim i eksitimit. Së pesti përmendim teorinë sociale të të mësuarit. Sipas saj, agresiviteti mësohet nga përvoja, mbasi gjatë jetës ne shpërblehemi nëse sillemi në këtë mënyrë. Fëmija më agresiv se të tjerët fiton lojën në garë me shokët, futbollisti i tillë, po ashtu vlerësohet më shumë nga trajneri, kolegët dhe spektatorët. Kjo bën që agresiviteti të shoqërohet nga një refleks i kushtëzuar, i cili ndodh më shpesh në të ardhmen.

Ndër pskologët më të njohur të kësaj teorie përmendet Albert Bandura 1973, që përmes konceptit të refleksit të kushtëzuar parashikonte se njeriu bëhet agresiv kur sjellja e tij armiqësore kushtëzohet pozitivisht. Ai besonte se njeriu mund të mësojë duke vëzhguar, prandaj dhe dy fëmijë që zihen janë një model për fëmijën e tretë që i sheh ata. Po kështu edhe adoleshenti, para se të bëjë krim ka parë gangsterët ose rrugaçët e tjerë të qytetit, ka parë filma, televizion etj,. Kjo e shtyn të ndërmarrë veprime agresive, duke imituar veprimet e një personi tjetër, pra duke modeluar veprimet armiqësore. Bandura gjeti se ne preferojmë të imitojmë më tepër modelin që shpërblehet për agresivitetin e tij, se sa atë që dënohet për të.

Kjo teori evidentoi rolin negativ të dhunës televizive në shoqëri, sidomos për moshat e reja. Megjithëse ka studiues që mendojnë se nuk është bindëse teoria e të mësuarit të agresivitetit në këtë mënyrë, por eksperimentet dhe përvoja jetësore e afirmojnë këtë gjë. Është vënë re që, në shumë raste veprimet agresive kopjohen gati në mënyrë të përpiktë nga modeli. Kështu, statistikat tregojnë që demonstrimi i krimeve të bujshme në TV dhe gazeta është shoqëruar me rritje të numrit të tyre në shoqëri. Kjo tregon se media mund të stimulojë ose stimulon agresivitetin. Argumenti bazë është se, pas dëgjuar vazhdimisht për vrasjet, aksidentet, dhunën, rrahjen etj., të ndodhura këto në rrugë, në punë, në shtëpi, në shkollë, aq më shumë edhe në TV, ku nuk mungojnë dhe efektet artistike, atëherë ndodh që ne të desensibilizohemi, të humbasim ndjeshmërinë humane ndaj dhunës në jetën reale.

Kështu jo vetëm bëhemi më pak të predisponushëm për të ndihmuar viktimat reale, por dhe fiziologjikisht do të nxitemi më pak. Nëse një jashtë planetar do përpiqej të kuptonte qytetërimin tonë duke parë programet televizive dhe filmat, pa dyshim do mendonte se ne jemi agresivë, të dhunshëm, të sëmurë, egoistë, instiktivë dhe seksualë.

Nga studimet e kryera del se sa më shumë të shihet televizori aq më i deformuar dhe i turbullt është perceptimi ynë për realitetin. Statistikat theksojnë, gjithashtu, edhe për lidhje të forta mes dhunës televizive dhe agresivitetit. Banduar zbuloi se fëmijët sillen në mënyrë më agresivë pasi kanë parë një dhunë televizive ose janë njohur me një përshkrim gazetaresk të saj. Dhuna ne TV duket të zvogëlojë dhe prekshmërinë (si ndjenjë) dhe ndjeshmërinë tonë ndaj dhunës reale në jetë, duke prishur dhe corrjentuar edhe perceptimet tona për botën.

Së gjashti kemi modelet normative. Është vënë re se shpesh,e sporti dhe agresiviteti janë pranë njëra tjetrës, ndoshta ngaqë agresiviteti në sport ose në garat e tjerë, është një lloj norme, pra është e vijueshme dhe e lidhur logjikisht me standardet që rregullojnë sjelljet e pjesëmarrësve në to. Norma të tilla funksionojnë në shumë drejtime të aktivitetit jetësor, ndërsa llojet e tyre janë të larmishme në vartësi të situatave.

Përmendim tre lloje normash kryesore, që lidhen me këtë çështje. Së pari norma e reciprocitetit. Gjatë procesit të shoqërizimit ne përpiqemi të kontrollojmë agresivitetin, por disa norma sociale e inkurajojnë atë, në situata të caktuara. Një standard i tillë është norma e reciprocitetit, që parakupton grindjen “flak-për-flakë”, ose aty për aty. Kështu, në një konflikt të zakonshëm rruga më e mirë për t’iu kundërvënë agresivitetit, shpesh do ishte sjellja po aq agresive. Eksperimentalisht, White & Gruber 1982 kanë zbuluar se Rruga më e lehtë për t’i bërë njerëzit agresorë është t’u japësh një shenjë agresiviteti. Së dyti janë norma e nevojshmërisë. Kështu, shpesh në grupe të caktuara shoqërore agresiviteti shërben si normë grupi. P.sh., adoleshentët sillen agresivisht për të fituar reputacion tek moshatarët, sepse kjo është normë grupi. Veprimet e tyre u kundërvihen normave të shoqërisë, por janë në vijueshmëri dhe logjike me normat unike të nevojshme për nëngrupet ku ata bëjnë pjesë Së treti norma e deindividualizimit. Shpesh njerëzit sillen ndryshe nga normat sociale. F. Zimbardo në vitin 1969 mendonte se njerëzit herë pas here humbasin sensin e identitetit personal kur bëhen pjesë e grupit. Ai e quan këtë deindividualizim ose zhveshje nga identiteti. Si të tillë, ata nuk veprojnë më sipas normave sociale, por humbasin vetëkontrollin dhe vetë rregullimin. Kjo i bën të veprojnë tepër emocionalisht, impulsivisht dhe në mënyrë jo tipike për ta. Ndodh që deindividualizimi të rrisë edhe sjelljet pozitive, por zakonisht ai çon në agresivitet, vandalizëm dhe shkatërrim. Raste të tilla janë njohur edhe në historinë e afërt të vendit tonë.

Anonimati është një nga përcaktuesit më të rëndësishëm të deindividualizimit. Sipas Zimbardos, ne parapëlqejmë të sillemi si agresivë kur nuk mund të identifikohemi nga të tjerët, pra dhe nuk vlerësohemi, kritikohemi, gjykohemi ose dënohemi për sjelljet tona. Kur iu kërkua dy grupeve me studente femra, t’u jepnin goditje ekletrike disa femrave të tjera, grupi me femra të paidentifikuara, pra të panjohura më parë, jepte rrymë elektrike me intensitet më të lartë, konstaton ksperimentalisht Zimbardo 1969. Modelet e shpjegimit që ofruam nga teoritë biologjike apo ato shoqërore nuk është se japin zgjidhje përfundimtare. Në situata të caktuara, mund të kenë interes njëra ose tjetra, por në përgjithësi, agresiviteti do interpretohej saktë nëse do merreshin parasysh dy faktorët, si ato biologjike dhe ato sociale. Prandaj shpjegimet e teorive të mësipërme mund të jenë më bindëse nëse do puqen ose konvergojnë me njëra tjetrën.

Së shtati veçoritë agresive të personalitetit. Shpesh ndodh që në situata dhe kushte të njëjta njerëz të ndryshëm reagojnë në mënyra të ndryshme, disa sillen si agresorë, disa të qetë dhe të pa ngacmuar. Siç duket, disa individë kanë veçori të tilla personale që rrallë e humbin toruan apo të nxehen, duke prishur ekuilibrin emocional me vështirësi dhe vetëm në raste të caktuara. Të tjerët nuk presin gjatë, por janë impulsivë e gjaknxehtë, nuk kontrollojnë dot reagimet e tyre. Në dallime të tilla luajnë rol shumë faktorë personalë, prandaj ka dhe disa modele të sjellje. Në psikologji flitet shpesh për dy tipa, Tipin A dhe B të modelit të sjelljes. Njerëzit tepër konkurrues, që vazhdimisht nxitojnë dhe shfaqen veçanërisht irritues e agresivë, shpesh përfshihen nga psikologët në Tipin A të sjelljeve. Tiparet e mësipërme të quajtura modeli i sjelljeve të tipit A i veçojnë individët përkatës nga personat e Tipit B. Secili prej nesh bën pjesë të paktën në njërin prej këtyre kategorive, shprehet Strube në vitin 1989.

Tipi A ka prirje të jetë edhe më agresiv se Tipi B, sjelljet e të cilit që janë më miqësorë e nuk sulmojnë të tjerët kur duan të arrijnë qëllimet e tyre në gara ose gjatë ecurisë në karrierë. Ndërsa Tipi A parapëlqen agresivitetin armiqësor, si prirje për t’u shkaktuar dhimbje, shqetësim apo vuajtje viktimave. Të dhënat e grumbulluara nga Strube etj., 1984, konfirmojnë sjelljen agresive të këtij tipi në abuzimet me fëmijët ose me bashkëshortet. Ka edhe studime të tjera që konfirmojnë se Tipi A ka më tepër predispozicion të hyjë në konflikt me të tjerët në vendin e punës. Studimet flasin edhe për një tendencë atributive armiqësore që shfaqet tek njerëzit. Madje dhe atributeve për qëllime të tjera shpesh luajnë një rol të rëndësishëm në shfaqen e agresivitetit njerëzor. Kështu, kur perceptojmë veprimet e dyshimta të tjetrit si produkte të qëllimeve keqdashëse të tij ndaj nesh, jemi më të predispozuar t’ia kthejmë “me të njëjtën monedhë”. Kjo predispozitë konfirmon edhe një tipar tjetër njerëzor, pikërisht, prirjen për të perceptuar qëllimin armiqësor tek tjetri, madje edhe kur ai mungon tërësisht. Kështu, psikologët në fjalë mendojnë se qenia njerëzore, duke pasur tendencën për të bërë gabime të tilla atributive, prandaj ka më tepër mundësi të jenë agresive.

Kanë qenë sidomos studiuesit Dodge & Coie (1987) që argumentojnë ekzistencën e tendencës atributive të armiqësisë tek njerëzit. Sipas tyre, ka njerëz që përpiqen të përfitojnë pozitivisht nga dyshimi, duke u atribuar veprimeve të dyshimta motive pozitive, ose së paku neutrale. Por, ka edhe njerëz të tjerë që kudo dhe tek të gjithë shohin qëllime keqdashëse dhe agresive, madje dhe kur ato nuk ekzistojnë fare në realitet. Këta hyjnë në konflikt në shumë situata, duke i perceptuar këto si veprime të domosdoshme për të mbrojtur veten në këtë botë armiqësore dhe me rrezikshmëri të lartë shoqërore.

Diskutohet edhe rreth dallimeve gjinore në lidhje me agresivitetin. Të dhënat tregojnë se meshkujt arrestohen më shpesh e më shumë në numër, për krime të dhunshme, madje edhe në opinion ata janë më agresivë. A është ky një paragjykim apo i vërtetë ? Eagly & Steffen 1986 arrijnë në përfundimin se meshkujt, realisht, janë disi më të përfshirë në agresivitet, por ky dallim është i vogël, ndonëse në disa situata është më i madh. P.sh., ata dallojnë më shumë në agresivitetin fizik se në format e tjera, si në fyerje verbale apo qëndrime negative.
Dallime të mëdha mes dy gjinive janë gjetur edhe kur agresiviteti ka qenë i detyruar ose i kërkuar (në disa role sociale), krahasuar me rastet kur ai është i zgjedhur vetë dhe lirshëm. Po kështu, meshkujt dhe femrat dallojnë në qëndrimet e tyre ndaj agresivitetit. Meshkujt ndihen më pak fajtorë dhe në ankth, krahasuar me femrat, që ndihen më të shqetësuara për mundësinë që sjellja agresive ndaj të tjerëve, të rrezikojë edhe ato vetë. Po kështu, vëzhgimet evidentojnë që sjelljet agresive drejtohen më shumë ndaj meshkujve se sa ndaj femrave. Shkaqet e diferencave të tilla janë nga më të ndryshmet. Pjesërisht mund të jetë shkak prania e kromozomit Y tek gjenet mashkullore, apo shoqërizimi i roleve, por pjesërisht, mund të pranohen edhe dallimet fizike apo fuqi mashkullore më e madhe, ajo që lehtëson veprimet agresive (madje shoqëria shpesh i shpërblen këto sjellje). Janë dhe steriotipet tradicionale të shoqërisë për maskilitetin dhe feminizmin, që modelojnë sjelljen e tyre në shoqëri.