Poezia – kjo materie e prekshme që shpirti i poetit e kthen në materie hyjnore

Intrevistë me poetin Ferik Ferra

Nga Anton Çefa

I dashur Ferik, i gëzohem kësaj bisede me ju për artin poetik si një poet që u vetëmohove, në kohën kur Fjala e Lirë qe ndaluar, por që gjalliste e njomë dhe e freskët në shpirtin tënd dhe strukej nën hijen e dendur të sirtarëve. Por, kur fitoi të drejtën për të qenë e lirë, ajo u shpall para lexuesve me gjithë hijeshinë e saj, e bukur dhe dinjitoze . Heshtja e gjatë, që “ka tingull guri”, siç e kam quajtur në një nga poezitë e mia, e kishte stolisur atë me dhuntitë e një arti të pjekur. Deri atëherë i vetvetes u bëre poeti i të tjerëve. Kjo datoi në vitin 2000, me botimin e përmbledhjes së parë poetike “Duke kapërcyer shekullin”. Mbas atij botimi, ju i dhuruat dashamirëve të poezisë pothuajse nga një vëllim poetik për çdo vit, dhe vazhdoni me të njëjtin ritëm, edhe pse tanimë i moshuar.
Pyetje: Poezia është arti më i vështirë për t’u përcaktuar. Më duket se poeti ynë hermetik i heshtjes 50-vjeçare, Zef Zorba, i ka dhënë zgjidhjen më mbushamendëse kësaj çështjeje, kur ka thënë: “Si të na shkojë mendja me përkufizue të pakufizueshmen? E pikërisht poezia asht e pakufizueshme.” Me gjithë këtë, ajo është arti që është çanësuar më shumë se çdo art tjetër. Poeti nobelist italian Salvatore Quasimodo(1901-1968), duke bërë fjalë për poezinë lirike ka shkruar: “Kur poezia fillon të thotë pushon së qeni”, duke nxjerrë në pah natyrën evokuese e sugjestionuese të saj; ndërsa poeti amerikan Archibald MacLeish (1892-1982), në esenë e tij poetike “Ars Poetica”, e ka përforcuar këtë mendim, duke thënë: “Poezia nuk duhet të thotë, por të jetë”. “Ajo që mund të shpjegohet nuk është poezi”, ka shkruar poeti i madh irlandes William B. Yeats (1865-1939). . Cili do të ishte përkufizimi i poezisë simbas përvojës suaj?,
Përgjigje: Të përkufizosh poezinë në mbështjelljen e nji formule për t’i dhënë formulës nji pamje algjebrike nuk është e mundur ose më mirë të themi është e pamundur.
Ç’është poezia lind pyetja? është grumbull shekujsh, ndoshta edhe më tutje se Gilgameshi, që përjetësia e ka marrë nën sqetull dhe shpirti i njeriut e kthen atë nga materia e prekshme në materie hyjnore. Flas për atë poezi që hyn në tempullin e pavdeksisë, se ka edhe poezi që kanë jetë fare të vogël e treten si bora e maleve nën rrezet e nxehta.
Vizitoja muzeun e Luvrit. Mona Liza “banonte” në nji sallë të veçantë me një xham katër gishta të trashë para portretit. Sytë e vizitorëve rrotulloheshin nga të gjitha anët sikur kërkonin diçka që s’e kapnin dot. Ajo vinte nga vinte Vinçi, kishte ndaluar në rrugë dhe na shikonte me at buzëqeshjen e saj pa na i hequr sytë, katër shekuj para. Po ç’është kjo buzëqeshje, kuriozitet, mospërfillje, dashamirësi, ambëlsi, vanitet, dashuri, e kënaqur nga jeta, e zhgënjyer, ia vlen jeta me gjithë ëndrrat e saj a po jo. Arti i Leonardos kishte kapur majën me atë buzëqeshje, të cilën na e la ta shpjegojmë ne që deri sot nuk arrijmë ta zbërthejmë.
I dashur Anton, kjo është poezia, kur kujton se e prek, ajo të rrëshqet nga duart e mendjes e s’e kap dot as atëherë e as sot dhe as në të ardhmen. Materia hyjnore s’ka kohë e s’ka kufij. Bokaçio thonte sa më shumë kalon koha vijnë e bëhen më brilante tercinat e Dantes. Kjo është poezia, ajo çka mbetet në duart e çdo shpirti, lumturia e atij që e ka krijuar, e pavdekshme si drita. Kishte shumë të drejtë i ndjeri Zef në këndvështrimin e tij. Poezia nuk thotë, nuk i tregon kurrë “këmbët e veta”, por nuk duhet që poezia të mos thotë asgjë, ruajna, o Zot nga absurdi! Tani që po u përgjigjem pyetjeve tuaja kam në dorë poezitë e Silvia .Y. E shkreta poete, pati nji jetë të turbulluar, e të them të drejtën, e vështirë poezia e saj, duhet ta lidhësh kokën me shami, si i themi ne shqiptarët.
Pyetje: Poezia juaj, në përgjithësi, është realizuar në kapërcyell mes epikës dhe lirikës. Në dukje parësia i takon epikës, por janë hovet shpirtërore të shprehura shpesh përmes një figuracioni të ndërlikuar, që i japin tonin lirik motiveve. Cili është mendimi juaj lidhur me këtë çështje?
Përgjigje: Un linda dhe u rrita në Krujë. Shtëpia ime është në pikën më të lartë të qytetit. Në mëngjes kur zgjohesha nga gjumi gjeja në xhamin e dritares sime kalanë, kodrat e Krastës, fushën e Krujës dhe kaltërsinë e Adriatikut. Syri prekte me një rreze të vetme nga mali, kodrën, fushën e detin e anasjelltas. Ne si shqiptarë lindim epikë, por ndryshon shpirti nga shpirti dhe epika në lindje gjen lirikën në jetë, pak a shumë poezia ime, e miqve të mi, poezia jonë shqiptare.
Pyetje: Esteti i talentuar dhe analisti i aftë Defrim Cani, që e ka shoqëruar poezinë tuaj që nga botimi i vargut të parë deri tek i sotmi, ka shkruar: “Poezia e Ferrës ka një ‘ingranazh’ me shumë hallka, e cila mbahet fort pas elementeve fondamentale të strukturës poetike dhe të origjinës simboliste, pavarësisht sa të dukshëm e bën atë poeti.” A mund të na i tregoni dhe të na i bëni sa më të dukshme për lexuesin këto hallka poetike?
Përgjigje: Po, është një libër i shkruar posaçërisht për fenomenin poetik timin në një studim të imët, të një zëri të veçantë të studimit dhe të kritikës së letërsisë në Shqipëri. Autori (Dëfrim Cani) e ka titulluar librin “Dielli i vështirë’ – dhe koha e poezisë”, të cilin unë e konsideroj një titull emblematik, pasi brenda tij ka metaforën e diellit të vështirë, për të cilin unë do të flas më poshtë, në një çështje tjetër të intervistës, dhe kohën, një nocion po kaq i diskutueshëm për letërsinë artistike.
Studiuesi e ka quajtur vargun tim “ingranazh” me shumë hallka, dhe këtë ide e ka ezauruar në të gjithë shtrirjen e vargut. Po ashtu, studiuesi ka një qasje të imët dhe për figurën në poezinë time, veçmas mbi simbolin si një kryefigurë. Besoj ka të drejtë, ashtu si e ndjej dhe unë. Ngado të sillemi, poezia që na vjen në buzë dhe që e shkruajmë shpejt e shpejt dhe ajo që rrin gjatë deri kur gatuhet, ka një simbol të thellë, ndryshe ajo nuk do t’i rezistonte kurrë kohës. Na ka ndodhë mua dhe ty, kujtdo poeti, që një poezi ka fjetur brenda nesh vite të tëra dhe pastaj është shkruar. Unë jam i mendimit se simboli që ka brenda ajo poezi e ka ruajtur gjatë atë brenda poetit.
Në hallkat e tjera të vargut, studiuesi ka vërejtur zgjedhjen e fjalës, ritmin, strukturën e komunikimit, strukturën poetike, ekonominë e shprehjes, gjithmonë nën nji petk poetik. Ndoshta kjo ka të bëjë me pasurinë e madhe leksikore që ka fjala gege, e cila zë vend shumë në poezinë time, veçanërisht në poezinë që është shkruar deri në vitin 1990. Fjala është gjëja më e rëndësishme në poezi. Besoj se dhe marrëdhënien që ajo krijon me bazën simbolike të poezisë, për të cilën flet autori, kjo ka rëndësi, për të kuptuar pastaj dhe metaforën, që zakonisht e ka çdo poezi dhe krijim letrar.
Ndërsa për kohën në poezi, mendoj se studiuesi përmes poezisë sime është përpjekur të shtojë koncepte fondamentale mbi nocionin kohë në letërsi, të cilën ai e konsideron një të “tashme” të përjetshme, d.m.th që një poezi e mirë duhet ta ketë këtë kohë edhe po të lexohet mbas 100 a më shumë vitesh. Kjo lidhet natyrshëm me aftësinë e poetit e të shkrimtarit për të sjellë apo “ndërtuar” metafora universale, ashtu siç kanë bërë poetët më të mirë të botës dhe ata shqiptarë.
Pyetje: Po ky estet, fillesën e botimit të poezive pas rënies së diktaturës e ka shpjeguar me Mitin prej Antigonës, ose me “të drejtën për të qëndruar”, a edhe më përtej me “çështjen e refuzimit”. Si e shpjegoni ju këtë fakt të jetës dhe të veprimtarisë suaj letrare?
Përgjigje: I dashur Anton, kjo është e vërtetë, mbasi Antigona shkëlqeu në vuajtjen dhe kalvarin e Edipit. Qe njëra nga vajzat, e cila nuk e braktisi kurrë babanë e saj, deri në vdekje. Unë besoj se pak a shumë dhe unë dhe ti e kemi pasë fatin prej poeti të njëjtë. Më vjen mirë që studiuesi ka marrë në referencë nji mit antik, jo për mua apo dhe të tjerë si unë, por për të respektuar dhe nderuar poezinë, letërsinë në përgjithësi, që në afër 50 vjet është masakruar, është dhunuar, është skllavëruar, e çfarë nuk i kanë bërë letërsisë. E kam fjalën për atë letërsi, që nuk iu bind rregullës ideologjike të kohës.
Poeti i mirë, shkrimtari i mirë, gjuhëtari i mirë dhe cilido i çdo fushe qoftë nuk duhet të lëkundet dhe të përulet para presionit dhe të poshtërojë dijen e vet, mendimin e vet. Ky është dhe një pakt për të mos u nënshtruar. Është një pakt burrnor, i njour nga shumë poetë të huaj dhe shqiptarë. Dhe pse kaluam gati një gjysmë shekulli, poezia ime dhe jotja, por dhe e shumë të tjerëve, arriti të dalë në dritë. Ajo ka pasur të drejtë të qëndrojë, të përkojë me një “disidencë” të heshtur, mbasi ajo nuk e pranoi rregullën dhe imponimin. Dhe heshtja në kësi rastesh është sfidë dhe rezistencë. Dhe studiuesi Defrim Cani këtë çështje e ka pleksur me një mit antik, i cili është modeli sipëror i të drejtës për të qëndruar.
Pyetje: Krimitaria juaj dëshmon për një vlerësim të traditës, në të njëjtën kohë ajo është sa tradicionale aq edhe novatore, sa klasike aq edhe moderne, si në përmbajtje ashtu edhe në formë. Çfarë mund të na thoni për këto dy kahje të poezisë tuaj?
Përgjigje: Tradicionalen e mësuam në djep. Kuptohet, ishin këngët që na vënin në gjumë, këngë djepi, po ato rima folku u rritën bashkë me ne. Mandej shkolla. Vitet e para në “Këndimet” simbas klasave të fillores. Kështu nisi mësimi i vargut vertikal, të cilin e kishim të detyruar për ta mësuar përmendësh. Autorët e këndimeve kishin shkruar poezi të mrekullueshme, të cilat e përgatitnin nxënësin me një dashuri të pafund për jetën, për artin, për dijen, nëpërmes të një metodike pedagogjike adapte për moshat. Ata na mësonin për atdheun, për lirinë, për botën që na rrethon si afër nesh ashtu dhe larg nesh. Kjo valë na mbeti në shpirt për gjithë jetën, e megjithëse ndjekim zhvillimin e vargut horizontal, si i thonë, hap mbas hapi ajo dashuri e parë për klasiken nuk na hiqet nga shpirti. Bile kemi një repekt të madh për ata poetë që frymën e mënyrën poetike moderne e shkruajn me vargun vertikal, kam parasysh midis të tjerëve Mendelshtajnin.
Pyetje: Lidhur me ndikimin e traditës, poeti i shquar modern Thomas Eliot ka thënë: “Asnjë poet, asnjë artist, vetëm nuk e ka kuptimin të tejdukshëm. Rëndësia e tij, të çmuarit e tij është të çmuarit e marrëdhënies së tij me poetët dhe artistët e vdekur . . . Me kënaqësi flasim për hollësitë e ndryshimit të poetit nga paraardhësit e tij, veçmas nga ata menjëherë para tij; orvatemi të gjejmë diçka që mund të izolohet me qëllim që të kënaqemi me të. Ndërkaq, nëse i qasemi një poeti pa këtë paragjykim, shpesh do të vërejmë se jo vetëm pjesët më të mira të veprës së tij, por edhe ato më individualet mund të jenë mu ato me të cilat poetët e vdekur, stërgjyshërit e tij, e kanë siguruar pavdekshmërinë e tyre në mënyrën më të fuqishme. Dhe nuk e kam fjalën për periudhën impresioniste të rinisë, por për atë të pjekurisë së plotë.” A jeni i një mendimi me Eliot-in?
Përgjigje: Po jam dakord me Eliotin. Paraardhësit nuk janë vetëm mësuesit tonë po edhe ata poetë që pavdekësia i ka marrë në ndërtesën e vet. Danteja kishte nji adhurim për Virgjilin me të cilin bëri atë udhëtim në “Komedinë Hyjnore”. Le të mos nisemi nga Homeri, kur Platoni na thotë se nuk bëjmë gjë tjetër vetëm se kthejmë nga njëra anë në anën tjetër të gojës vargjet e mjeshtrit të madh të antikitetit. Mësuesi është mësues, dhe ai do të ketë vendin e tij sa herë që do t’i drejtohemi atij si në rini dhe në pjekuri.
Pyetje: Cilët prej poetëve të traditës, tanë ose të huaj, vlerësoni më shumë dhe mendoni se kanë ndikuar në formimin tuaj poetik?
Përgjigje: Krahu verior pesëqindvjeçar i gjuhës e i poezisë (krah nga jam edhe unë), kuptohet duke u nisur nga eposi e deri te Martini, Arshiu, Zorba, Reshpja e Çefa, kanë vendin e vet në zemrën e poezis sime. Kuptohet, vendin e parë e zë Fishta, mandej Mjeda, Koliqi, Gaspër Pali, gjithë gama e Veriut, që më mësoi atë që e ka emrin poezi dhe më mban gjallë shpirtin poetik. Duhet t’i njohim merita edhe Jugut me vargun e shtrirë, sidomos te Lasgushi, Asdreni, Asllani e të rinjve si Pogoni e Arapi etj. Nuk po shkoj më larg se dy gjigantët Dante e Shekspiri, mandej radha është aq e madhe si në klasikët ashtu edhe tek modernët, në shkolla e në rryma. As sot nuk di kë të vë më parë, kush na bie në dorë dhe nuk e lexojmë me gjithë vëmendjen tonë!
Pyetje: Në një analizë timen vite më parë, ju kam cilësuar si një poet veprimtaria e të cilit lidhet me Dy Shkollat Letrare Shkodrane, të cilat i ka studiuar dhe klasifikuar Koliqi. A pajtoheni me mendimin tim ?
Përgjigje: Është një mikst letrarësh e përkthyesish pa harruar Frano Alkajn e Dom Lazër Shantojën, është djepi i artë i vargut tonë poetik, që sa më shumë shkon koha aq ma shumë bën dritë e zë vend në mjeshtërinë poetike, në gjuhën e psikologjinë e vendit.
Pyetje: Si poet që gjatë gjithë periudhës së sundimit të diktaturës keni shkruar në heshtje, ju lidheni gjithashtu me poetët e disidencës së heshtur shkodrane: Zorbën, Perdodën, Krroqin, Gerën (pjesërisht), Shllakun dhe mua. A mendoni se me ata keni afri edhe në çështje që lidhen me veprimtarinë poetike dhe mjeshtërinë artistike si tematikën e motiveve, gjuhën, mesazhet, metrikën, figuracionin, etj.?
Përgjigje: Plotësisht. Shkruam në heshtje, nuk kishim me kë ta matnim vargun, nuk kishim komunikim midis nesh, ndoshta shumë rrallë. Nuk dinim se ku kishte arritur njëri ose tjetri. Ndoshta ky moskomunikim, kjo heshtje shkrimi ishin ato vargje që prisnin një kohë tjetër, një stinë tjetër. Vargjet tona e pritën atë ditë. Ato e ndjenin që do të vinte ajo ditë. Ne ishim aq shumë afër njëri- tjetrit në mendime, në gjuhë, në stil, në figuracion. Na afronte moskomunikimi. Ne e gjenim rrugën në errësirë, sepse ishte drita e vargut tonë që na çonte aty ku duhej. Paraardhësit tonë na i kishin ngulur piketat e ne duhej t’i gjenim ato. Ishte ajo shkollë disa shekullore që na çonte në drejtimin e duhur.
Pyetje: “Çdo vepër duhet të vlerësohet si e zbrazët dhe e pavarur kur nuk ka domethënie të thellë, një diell të brendshëm, por synon vetëm të kënaqë ose të dëshmojë se autori i saj është i shkathët.”, ka thënë De Rada. Si mund të përcaktohet shkurt ky “diell i brendshëm” në poezinë tuaj?
Përgjigje: Pa diell s’ka jetë. Ai duhet të jetë kudo, po në radhë të parë në shpirtin e njeriut, të njeriut që shkruan. Un nuk mund të them, nuk kam se si të flas për diellin e brendshëm të poezive të mia. A ka me të vërtetë diell në poezinë time? Këtë duhet ta shohin e ta gjejnë ata që e lexojnë.
Pyetje: Në “Credo-n” tuaj, të shkruar në vitin 1961, keni shprehur kënaqësinë që ndjeni për rrezatimin e një dielli mëngjesor dhe për dëshirën që zemra juaj të ngjitet në lartësitë diellore, por keni ndjerë edhe nevojën që “sytë me i ruajtë t’mos bien n’këtë gardh shkëlqimi.” Një shpjegim më i plotë për Credo-n tuaj poetike, në përgjithësi, dhe për frikën nga “gardhi i shkëlqimit”, në veçanti, mendoj se do të ishte i dobishëm për një lexues të zakonshëm.
Përgjigje: Po i referohem tingëllimit tim “Credo”. Dëshira e madhe e imja ishte që kredoja t’i kushtohej artit, vargut. Dëshiroja që vargu të kishte diell duke iu referuar atij. Po më e madhe ishte dëshira për të mos e tepruar me atë kërkesë, mund dhe t’i afrohesha aq shumë sa mund të digjesha në atë gardh shkëlqimi. Deri në kufijt e të mundurës, por gjithnjë me dëshirën e diellit, pa e tepruar ambicien, ndoshta ashtu siç e kishin dëshiruar paraardhësit e mi.
Pyetje: Në poezinë “Në diellin e vështirë”, keni shkruar për vështirësitë që krijonte koha e diktaturës, “kur agimet binin në prita të çdo dite / po zemrat shkulnin gardhet e çdo prite / e jeta kapej në diellin e vështirë”, një simbolikë që lidhet sa me jetën, aq edhe me kushtet e krijimtarisë poetike. Për hir të lexuesve të rinj, që nuk e kanë jetuar kohën e diktaturës, do të ishte i nevojshëm një koment sqarues për këto “prita”, shkuljen e tyre dhe për simbolikën e diellit të vështirë.
Përgjigje: Sa nga ata që shkruan e punuan me dëshirën e lirisë, nuk pyetën se çdo t’i gjente po të zbuloheshin se kishin shkruar vargje e prozë ku nuk flitej për partinë, për jetën që po lulëzonte, jo në një stinë po në gjithë vitin. Realiteti duhej të hidhej në vargje se ndryshe priste gijotina. Pat nga ata djem trima që shkruan të vërtetën e gjetën burgun, torturën, vdekjen. Disa dolën hapët e disa u mbyllën në burgun që i bënë vetvetes. Jeta ishte ekstremisht e vështirë, ku në çdo hap duhesh t’i hapje sytë për të mos rënë në pritë, se ndryshe e paguaje tepër, aq sa nuk ta priste mendja. Burgu ishte afër derës së shtëpisë, në fillim përçmimi, pastaj dënimi në lagje, pastaj hekurat, burgu dhe a do të dilje gjallë se po të vdisje në burg, për familjarët ishte nji këngë iso, që nuk mbaronte kurrë, ata mund të internoheshin ose depërtoheshin diku në malësi ose afër kënetave. Dielli i bukur që jep jetë, dritë ngrohtësie, shpresë, kthehej në nji kalvar të përditshëm, sa vinte puna të mallkoje veten dhe ta prisje ditën e re e ta masje atë me vuajtjen e përditshme, dhe çdo diell dite, agimi kthehej në diell të vështirë, që duhej ta bartje në shpinë çdo ditë. Ky ishte “Dielli i vështirë” i atyre ditëve, i atyre kohëve.
Pyetje: Në përgjithësi, është pranuar që në procesin krijues poetik merr pjesë edhe nënvetëdia. Për Pipën, poezia në hullinë e procesit krijues është “ankth i pavetëdishmes instinktive për me dalë në pastërtinë e mendimit, në shpirtin e kthielltë. Pse poezia kjo asht: krymbi qi bahet flutur, e dheshmja qi bahet qiellore, errësina qi bahet dritë.” A jeni i këtij mendimi dhe nëse po, a mund të na e ilustroni me ndonjë fakt konkret ?
Përgjigje: jam i një mendjeje me të ndjerin Arshi. Ngacmimi më vjen si një prekje jo në portë po në derë. Në atë moment zgjohet gjithçka. Hapet dera dhe çdo gjë hyn fluturimthi. Nënvetëdija zotëron deri caqet më të largëta të shpirtit. Ajo fillon të “vjellë” brumin me të cilin gatuhet buka poetike. Ka raste që ajo është e momentit, sikur preket një tast pianoje po ka dhe raste kur trokitja mund të ketë goditur para, jo disa javësh, muajsh apo viti, po para disa dhjetëra vitesh në vetëdije. Kështu ndodhi me një poezi timen me titull “Semaforët”. Makbethin e kishim lexuar e komentuar aty kah viti 1952-53, po ajo goditje ose prekje ta quajmë, erdhi më 2014. Gjatë kësaj kohe ajo kishte fjetur për vite e vite të tëra. E kam shkruar me një frymë fillim e mbarim brenda disa minutave. Çfarë nuk ban nënvetëdija! Nënvetëdija është zgjim vullkani, zgjimi nga “koma” poetike, pastaj vesh pulovrin e kohës kur lind me shpresën e rritjes e të mosplakjes.
Pyetje: Është thënë se kur prania e nënvetëdijes është e gjerë, poezia lirike fiton edhe një funksion parathënës, parafolës, profetik. Mitologjia greke, në figurën e Orfeut ka çanësuar një kuptimësi tejet të vlertë të poezisë, në kohën kur ajo nuk ishte ndarë ende nga melodia. Aq e magjishme ishte kënga e tij e shoqëruar me lirë, sa që qetësonte kafshët e egra, i bënte pemët të përkuleshin për ta dëgjuar, shkëmbinjtë të afroheshin, tallazet e detit të qetësoheshin … Kur xhelozia e grave që e dashuronin e copëtoi kortarë-kortarë dhe kokën ia hodhi në lumin Ebro, ajo nuk u mbyt, por qëndroi mbi valë dhe vazhdoi të këndojë. Më vonë ajo u shndërrua në orakull. Epistemologjia ia njeh rolin njohës mitologjisë. Edhe Frojdi e psikanalistët tjerë pas tij kanë parë tek mitet dukuri të nënvetëdijes. Duke u nisur nga përvoja juaj krijuese, a i njihni lirikës këtë rol parathënës?
Përgjigje: Lirika është mbretëresha e poezisë. Ajo kap të gjitha anët e shpirtit me një ngacmim të atillë, sa bën të lëvizin gurët dhe drunjtë. Miti në themel të lirikës krijon një gjendje shpirtërore, sa e prek tjetrin deri në thellësitë e shpirtit. “Ajkuna vajton Omerin”. Kush nuk ndjeu dhimbjen e nënës që në rreze të hanës e vajton të birin në bjeshkët e Jutbinës. Spektri lirik këtu është i pakapshëm, miti, nata, vdekja e 12 vjeçarit, hëna që zverdhet edhe më në lotët e nënës, kërkesën e nënës për t’i ruajtur të birit varrin, veç ta shihte gjallë e duke çetuar me agët. Epika legjendare kthehet në lirikë legjendare, për t’iu afruar mitit, që me Orfeun nuk ka ngjashmëri .
Kur Fishta dëgjoi poezinë e Prendushit, qëndisjen e flamurit kombëtar nga vajza shqiptare, e cila dha frymën në momentin e mbarimit të qëndisjes, atij iu mbushën sytë me lot. Dikush i tha: Atë Gjergj, si kështu ty, që s’të kanë bërë me lot sa e sa ndeshtrasha të prekesh kaq thellë. Atë Gjergji iu përgjegj: kjo poezi bën të qajë edhe arushat e malit.
Nënvetëdija e kishte kryer efektin e vet, lirika në këtë rast kishte prekur thellë shpirtin e epikut të madh të letrave tona, i cili ishte edhe lirik. Kur lirika kthehet në mit dhe miti vishet me lirikë, poezia ka hapësirë të pafund e kohë të pafund.
Pyetje: Në procesin krijues të poezisë dhe të çdo arti, momentin e zanafillës e përbën frymëzimi. Mendohet se ai ka origjinë hyjnore. Poetë dhe estetë tanë dhe të huaj i kanë njohur vlera hyjnore frymëzimit poetik, e kanë trajtuar atë si dhunti të blatuar prej së larti. Homeri i pari ka shprehur mendimin e vet mbi poezinë si dhunti shpirtërore. Poeti dhe esteti ynë De Rada ka shkruar: “Poezia është një privilegj si dhe Profecia, nuk bëhet sipas vullnetit të njeriut. Vizioni i veprimit hyjnor për ndryshimin e fateve të njerëzve është një dhunti e Profetëve, përgatitja për jetën e lartësive u përket Poetëve të lindur.” Për Fishten, Poetin tonë Kombëtar, që na ka lënë edhe një trashëgimi të vlertë lënde estetike, poeti është “i lindur”. Ndërsa Lasgushi, poeti i fluiditeteve më të brishta lirike, ka thënë: “Poezia është divine”. Estetë të tjerë mendojnë që frymëzimi është një atribut psikologjik që e kanë njerëz të veçantë, si edhe atributet e tjera të kësaj natyre. Cili është mendimi juaj ?
Përgjigje: Është divine poezia, pa dyshim që është divine poezia. Ajo është shpirti dhe materia bashkë, por pa një shtysë (ngacmim) ajo nuk fluturon nga shpirti për të marrë rrugët e hapësirës e për të hyrë në shtëpinë e përjetësisë. Çdo gjë i jap jetës, tha Esenini, po lyrën jo. Këtë ma ka besuar mua zana (frymëzimi) divinja. Këtë e kanë disa njerëz e quhen poetë, të cilët në botë janë shumë e të rrallë janë pak.
Pyetje: Lidhur më këtë çështje, më kujtohet që kur u ndamë prej njëri-tjetrit në vitin 1954, në Derjan të Matit, ku jetuam dhe punuam bashkë vetëm katër muaj, i kushtuam njëri-tjetrit si kujtim nga një poezi; të cilat mjerisht “i dogji” koha. Kujtesa ime riprodhon sot nga poezia yte vetëm këto vargje:

“Po shkoj,
e vetmitar qendroj përmbi rrugnajë,
tue t’ përshëndetë ngadalë e zemërthye
e n’zemër ndjej nji vaj të pashpërthye
qi tash largimi ngjallë,
se ndamja therëse mërriti.”

Këto pak vargje të një 19-vjeçari, me kumtin e zymtë të ndarjes dhe nënvetëdijen e pasigurisë për të ardhmen, me një tekst leksikor të hijshëm, në të cilin zotëron ajo rimë oksitone me një “y” të theksueme, mbasi në prozodinë gege diftongjet nuk lexohen të plota, dhe me atë kadencë ritmike që i shkon përshtat aq natyrshëm motivit, dëshmojnë se poezia yte që heret kishte filluar të merrte krahë për fluturim hapësirave të mirëfillta të qiellnajeve poetike. Si e shpjegoni këtë pjekuri poetike të hershme?
Përgjigje:Të falënderoj nga zemra që i ke ruajtur në kujtesën tënde ato vargje të asaj poezie, që shkrova në prag të ndarjes sonë!
I dashur Anton, si ty ashtu edhe mua Zoti na dha dhuntinë vargut. Më vjen keq që këtë poezi s’e kam të gjithë, se siç e di, më 1956, unë i eliminova shumë poezi, ndoshta edhe këtë. Pata një moment pasigurie me frikën se po të binin në dorë të “dikujt” puna do të shkonte ndryshe, ndoshta shumë keq. Do të mundohem ta shtie diku këtë poezi, që tani ka mbetur vetëm me gjashtë vargje, dhimbja e ndarjes me një mik. Sa për efektin e saj, ç’të them më shumë. Megjithëqë kishim pak eksperiencë poetike, po … e kishte dhënë dozën tamam.
Pyetje: Me që e kemi fjalën për prozodinë, vihet re që më së shumti, sidomos në poezi të tilla si sonetet, poezitë strofike, po edhe në vargjet e lira, ju përdorni prozodinë gege. P. sh., këto dy vargje të nxjerra nga soneti “Në kapërcyell të qiellit”: “Ngec kundërshtimi yt në një gjuhë të mekur” dhe “Tërmeti ndjehet poshtë deri në themele”, vetëm simbas prozodisë gege, ku nuk numërohet ë-ja fundore, janë 11 rrokëshe, çka e kërkon soneti, ndërsa në atë toske dalin 13 rrokëshe. Pyesim: cila prozodi ju duket më e natyrshme dhe më e përshtatshme për poezinë, prozodia gege apo ajo toske?
Përgjigje: Pa dyshim prozodia gege. Në botimin e dy vëllimeve me poezi të zgjedhura nga ç’kam shkruar, botuar me rastin e urimit të 80 viteve, e gjithë poezia është gegënisht. Unë nisa ta shkruaj vargun gegënisht, po kur erdh rasti i botimit të parë më sugjeruan standardin, e kështu gegënisht mbetën fare pak vargje. Tani unë i jam kthyer gegënishtes letrare, po për këtë do të flas më poshtë. Poezia gege është e bukur, epike, lirike, satirike, sepse e kursen “ë-n” dhe e ndihmon apostrofi, duke i dhënë atë forcë, që Lasgushi e quan energji të brendshme, “potencë”. Kështu në vargjet me rimë gegënishtja ka nji avantazh të pa treguem, forcë magjike do ta queja unë.
Pyetje: Që nga viti 1945, filloi të zbatohet një politikë kulturore e gjuhësore e mënjanimit të kulturës gege dhe të gegënishtes letrare, që zëvendësoi politikën e mëparshme të Komisisë Letrare Shqipe të afrimit të dy dialekteve, e cila vlerësonte variantin letrar të Elbasanit, si urë për të shkuar drejt një gjuhe letrare të njësuar. Politika e re u kurorëzua me Kongresin e Drejtëshkrimit në vitin 1972. Askush, nëse do të flasë me ndershmëri, nuk mund të mos pranojë që në këtë Kongres ka munguar liria e fjalës. Kongresi vetëm i vuri vulën një gjendjeje që ishte praktikuar më parë, duke e mbuluar “teorikisht” me një mantel të ashtuquajtur “koine”- një gjuhë e njësuar sui generis, me ndonjë element të gegënishtes. Rrjedhimi social-psikologjik i këtij Kongresi qe jashtëzakonisht i rëndë. Veç faktit të përshpejtuar të miratimit të toskërishtes si standard gjuhësor, ai krijoi një përçarje të re në popull, duke ia shtuar përçarjes së madhe të luftës së klasave. Me keqardhje konstatohet sot se për çdo toskë mbahet i drejtë e shkencor mënjanimi i gegënishtes. Si e mendoni të ardhmen e këtij standardi dhe të gjuhës letrare shqipe?
Përgjigje: Në vitin 1972, u mblodh Kongresi i Drejtshkrimit, i cili sanksionoi diktaturën mbi gjuhën shqipe, duke vendosur dialektin e Jugut, pa marrë parasysh se ç’të mira kishte dhe çfarë i mungonin këtij dialekti për ta vendosur në themel e deri në tavan si gjuhë letrare. Veç kësaj, nuk u mor parasysh që pjesa më e madhe e popullsisë shqiptare fliste gegënisht dhe as nuk u pyet, qoftë edhe për kortezi. Gjithashtu, nuk u mor në konsideratë se çfarë të metash kishte ky dialekt kundrejt gegënishtes letrare, e cila kishte jo pak po rreth gjashtëqind vjet që shkruhej e flitej dhe që gëzonte një gramatikë e sintaksë përfekte.
Do t’i duhej kësaj gjuhe, të quajtur standarde, të bënte kurban në gramatikë, në leksik, në rregulla ortografike, në atë të shkretën zanore “ë”, që merrte një hapësirë të pa kufizuar. Me ndonjë përjashtim të rrallë si Mjeda e Migjeni, për autorët e tjerë të Veriut nuk bëhej fjalë më veç për diskreditim. Kështu, me nji të rënë të kalemit, u fshi çdo gjë sikur nuk kishte ekzistuar. Thuhej se në gegënishte kishin shkruar autorë reaksionarë, dekadentë me një gjuhë të rëndë, të cilën nuk e fliste më Shqipëria. Dëgjohej vetëm gjuha e bukur e zyrave, të cilën e fliste gjithë Shqipëria dhe Kosova. Kosovarët për t’ iu bashkuar atdheut bënë si bënë dhe e pranuan standardin.
E gjithë kjo që ndodhi mori vulën e formës së prerë. Të ndjerit përkthyes të Iliadës iu desh të shtonte jo pak, po 340 vargje, se në gegnënishte nuk e kuptonte kush, po duhej kthyer në standard. Erdhi një moment që gjuha letrare gege u hodh në grumbullin e harresës si shumë gjëra të tjera. “O ha këtë supë o hidhu nga dritarja!”. Standardi u kthye në gjuhën e ditës, e gjygjit, e urdhërit, e gazetës, e poezisë, prozës letrare e shkencore, etj.
Nuk përmendej se në dialektin e Jugut patën shkruar në “Hyllin e Dritës” Faik Konica, Lumo Skendo, Eqren Çabej, Spiro Konda, Namik Resuli e të tjerë. Lavrohej pa asnjë diskutim fjala e bukur shqipe gege dhe toske. Po gjatë këtyre kohëve u bënë përpjekjet serioze shkencore nga Komisia letrare e Shkodrës të afroheshin dy dialektet, duke u mbështetur tek gjuha e Elbasanit. Ndërsa sot po ndodh ajo që nuk pritej. Disa akademikë- senatorë, një ditë u hodhën përpjetë të revotuar se po cenohej standardi, dhe bile pati edhe urdhëra nga dikushi që të merren masa ndaj atyre që nuk respektonin standardin.
Me interes vërejmë se sot në Tiranë po tretet standardi me gjuhën e bukur që e flasin vajzat dhe djemtë e rinj, një gegënishte të përzier me pak standard, që po shkon gjithnjë drejt Veriut, po pa influencën e asnjë dialekti, me diksionin e Shqipërisë së Mesme, një shqipe e re që na i lë me gojë hapët senatorët akademikë, të cilët nuk pushojnë së mallkuari me nostalgjinë e zemrës, që i karakterizon. U ruajt infinitivi dhe gjuha mori bukuri, sa çuditem se si ndodhi kjo.
Jeta dhe dëshira u jep të drejtë atyre që e kanë. U krijua gjuha letrare e Tiranës, që e flasin ato që vijnë në Tiranë, të rinjtë e të vegjëlit, gjuhën që rrjedh dhe shkon drejt burimit nga ka ardhur, në formë të re, të ëmbël, të hijshme, të saktë, me të gjitha kohët gramatikore, ku fjalori shtohet e pasurohet me fjalë të rralla, me stil të rrjedhshëm, duke e lënë pak nga pak standardin në hije.
Ka disa autorë që shkruajnë në gjuhën letrare të Veriut, midis të cilëve jam dhe unë. E nisa vargun tim në gegënisht, kalova në botimet e para në standard, siç e thashë më lart, po në përmbledhjen e poezive të mija të zgjedhura do t’i gjejsh të gjitha në dialektin verior, me përjashtim kur vargjet u takojnë ngjarjeve ose ndeshtrashave në Jug.
Pyetje: Arshi Pipa lidhur me problemin e gjuhës letrare ka shprehur mendimin që shqipja të përfaqësohet me dy gjuhë letrare, toskërishten dhe gegënishten. Dukuri që e kanë edhe popuj të tjerë. Veç të mirave në fushën e gjuhësisë dhe të letërsisë, duke begatuar lakmueshëm shqipen, kjo gja do të ishte një faktor psikologjik pozitiv shumë i fuqishëm, sepse do të shmangte situatën përçarëse që përmendem më lart. Si ju duket një mendim i tillë?
Përgjigje: I ndjeri Arshi e mendonte drejt. Ai ishte me origjinë nga Jugu po u rrit në Shkodër dhe kuptohet se qëndronte mes ishujve gjuhësorë. Kjo nuk ia prishte qejfin askujt, po jeta na çoi diku tjetër, që ndoshta nuk do ta mendonte kush. Kryeqyteti lind e rrit atë që Komisia gati një shekull më parë parashikoi me shumë largpamësi.
Pyetje: Çdo poet ka një marrëdhënie të veçantë me fjalën. Tek poezia juaj qëmtohet një respekt i thellë në disa rrafshe për këtë element themelor ndërtimi: respekt për fjalën si strukturim gjuhësor i njëmendtë, si bartëse e kuptimësisë së parë; për fjalën si kumt që shqipton një ideal në jetë; respekt për fjalën si ligjërim poetik që sublimon të bukurën; respekt për fjalën si mjet çlirimi, pasurimi dhe fisnikërimi shpirtëror vetjak dhe si mjet përçimi të vlerave humane tek të tjerët. Refleks i këtij vlerësimi është edhe përdorimi nga ana juaj i një fjalori tejet të pasur që arrin të aktivizojë edhe fjalë që vështirë pajtohen me poezinë. Çka është për poetin fjala, cili është roli i saj në krijesën poetike?
Përgjigje: Fjala për poetin asht jeta e poezisë. Ajo qe e para dhe e para mbetet. Zoti veç gjuhës, fjalës, ia dha dhe fjalën shenjave, gjuhën shenjave. Po poezia pa fjalën nuk ekziston, nuk ka jetë. Poezia pa fjalën nuk shkruhet. Ajo me fjalën lexohet, recitohet, prek shpirtin aty ku nuk arrin ta prekë shenja, po duhet të zgjidhet si kokrrat e pjekuna të frutave, të vendoset si gurët e themelit, si tullat në mur, pa teprime, ashtu si duhet, ashtu si thuhet, po gjithnjë nga arkitekti i vargut. Kësisoj ajo merr bukurinë që ka të mshefur brenda vetes, del në dritë, jep ato reflekse drite nëpër të gjitha kohët.
Pyetje: Gjithsesi, ndjenja është më e thellë se fjala, dhimbja është më e thekshme se gjuha. Është shprehur mendimi i pafuqishmërisë së gjuhës për të zbuluar në plotninë e vet shpirtin poetik. Lasgushi, poeti i brishtësisë më të epërme të fjalës shqipe, e ka vënë në dukje këtë fakt aq sa i është drejtuar gjuhës me epitetin “o mos-e kuvenduar”:

“Ti ndrin në thelb të jetës si dritë e përvëluar,
O gjuhë e zemrës sime, o mos-e-kuvenduar”.

Në këto dy vargje, ai na ka dhënë atributin e gjuhës si kumt, si burim drite (dijeje, informacioni), dashuri-dhimbjen e tij për të dhe njëkohësisht pafuqishmërinë, paaftësinë e saj për të depërtuar në skajet më të hijesuara të shpirtit. Këtë “mos-kuvendim” e pati poetizuar më parë mësuesi dhe udhëheqësi i tij i parë shpirtëror e artistik, Naimi: “E ku shkruhen në kartë / fjalët e gjuhës së zjarrtë ?” A hasni vështirrësi për këtë pafuqishmëri të gjuhës dhe si çliroheni prej saj?
Përgjigje: Në jetë nuk thuhen të gjitha, sepse jeta nuk mjafton. Shumë vargje mbesin pa e parë dritën, sepse nuk arrin të thuhen, shumë fjalë pra nuk arrin dritën, o nga mosdashja jonë, o nga pakujdesia jonë, o sepse nga ndonjëherë kushtet dhe momentet të detyrojnë të mos thuash çdo gjë. Kështu ndoshta do vinte fjala e Lasgushit – O mos-e-kuvenduar që për ne që shkruajmë do të ishte nji fatkeqësi e madhe. Po dialektika e jetës e ka edhe mos kuvendimin, kjo do të ishte një hapësirë e re për brezat që vijnë, ku ato do të mund të plotësonin atë që ne nuk kemi arritur ta kuvendojmë në vargje e në letra, në prozë e në poezi.
Pyetje: Një i urtë ka thënë: “Të mos jesh kurrë i kënaqur me atë që krijon”. A e keni provuar shpesh këtë ndjenjë ?
Përgjigje: Ne, i dashur Anton, nuk na hiqet pena nga dora. I shohim e i rishohim vargjet e mundohemi t’i përsosim. S’jemi të kënaqur me ato që krijojmë, as me sasinë, as me cilësinë. Këtë gjë ne do ta bëjmë sa të jemi gjallë. Ndoshta moskënaqja me atë që kemi bërë është bërë shtysa jonë e përditshme.

Duke ju falënderuar për përgjigjet e çlirëta dhe të një niveli të lartë kulture, ju uroj shëndet, mbarësi e suksese në rrugën e pasurimit të poezisë sonë me vlera të reja!

Intervistoi Anton Çefa/

Botime
1.Duke kapërcyer shekullin
2.Në diellin e vështirë
3.Nata e vdekjes së dytë
4.Ëndrra e bregut tjetër
5.Nata pa agim
6.Flautet e dimrit
7.Pellgje dielli
8.Katër shekuj para Krishtit
9.Sytë Kast (dy botime)

Në gjuhë të huaja
1.Diell i vështirë (anglisht)
2.Diell i vështirë (italisht)
3. Diiell i veshtire (rumanisht)
4.Perënditë e heshtjes (greqisht)

Shumëkush s’e ka ditur ç’është poezia moderne

                      Para Migjenit, shumëkush s’e ka ditur ç’është poezia moderne

Migjeni zë një vend kaq të rëndësishëm në historinë e letërsisë shqipe, saqë vazhdimisht jep shkas t’u kthehesh krijimeve të tij të mrekullueshme, kaq të begata, me vlera të shquara artistike, saqë lexuesi e studiuesi nuk mund të mos niset për një lexim të ri. Këtu e gjej nxitjen që më shtyn të shpejtoj për të hedhur në letër ca mendime qysh sot, në përvjetorin e 99-të të tij, pa pritur jubileun e madh.

Është i vërtetë konstatimi i kritikës, se për jetën e veprën letrare të Migjenit është shkruar më shumë se për çdo shkrimtar tjetër shqiptar dhe këtë e ka merituar. Por disa studiues kanë konstatuar njëkohësisht se për dhjetëra e dhjetëra vite me radhë, deri nga fundi i viteve ‘80, me përjashtime të pakta, në shkrimet për veprën e tij janë thënë jo vetëm shumë të pavërteta, por ka pasur më shumë ujë dhe përsëritje të të dhënave të mirënjohura dhe pak mendime të reja. Për të mos pasur mëdyshje për këtë pohim, po citoj nga një analizë objektive të mendimit kritik për Migjenin, të studiuesit prof. Ali Aliut: “Bibliografët mund të shënojnë me qindra emra autorësh, shpesh të profileve dhe vokacioneve të ndryshme, që kanë shfaqur mendimin e vet mbi veprën e Migjenit.

Dhe pasi të bridhet edhe një herë nëpër këtë det të gjerë shkrimesh, mund të vërehet se, të shumtë dhe të ndryshëm janë motivet nxitës që kanë vënë në lëvizje mendimin kritik lidhur me veprën dhe fenomenin “Migjeni”, në traditën tonë kulturore shpirtërore. Natyrisht, në këtë shtrirje të gjerë të mendimit kritik mbi veprën e Migjenit, para së gjithash bie në sy teprica, inflacion fjalësh. Është shkruar shpesh dhe shumë, por është thënë rrallë dhe pak diç e re për të.

Në shumicën e këtyre shkrimeve dhe në të shumtën e rasteve, zakonisht është përsëritur, përtypur dhe stolisur i njëjti mendim: qoftë edhe atëherë kur “i pari” ka thënë dhe ka bërë një vlerësim jo të saktë ndoshta edhe të gabuar”.(1980) Kurse studiuesi tjetër kosovar, Sefedin Fetiu, e pat konkretizuar qysh më 1984 më qartë orientimin e shumicës dërrmuese të shkrimeve të kësaj periudhe: “Në fushën e letërsisë dominonte maniheizmi ideologjik, kriteret politike e të tjera jashtë letrare dhe shumica e autorëve, i theksojnë dhe i forcojnë disi tepër elementet që e favorizojnë Migjenin në një situatë të tillë. Ç’është e vërteta, vepra e Migjenit nuk kishte nevojë për kurrfarë mistifikimesh, sepse vlera e saj i imponohej vetvetiu publikut lexues me mënyrën e trajtimit e të formësimit. Kjo vlerë imanente mbizotëronte në horizontin e pritjes dhe nuk varej nga ndihma e jashtme, nga parulla, propaganda dhe gjykimet deklarative. Shkrimet kritike të kësaj fazë rreth veprës së Migjenit, në pjesën më të madhe kanë dalë nga vështrimi i Dh. Shuteriqit me tendenca utilitariste e me elementë të kritikës ideologjike te revista “Literatura jonë”.

Në vitet ’80 kishte shumë shkrimtarë e artistë që ishin lodhur nga metoda sunduese shuteriqiane e sociologjizmit vulgar, nga direktivat partiake, nga ideologjizimet e politizimet absurde dhe prireshin drejt ndryshimeve e reformave demokratike. Kjo duket nga njëra anë në krijimin prej tyre të disa veprave letrare të përsosura, të ngjizura jashtë normave të “socrealizmit” enveriano-zhdanovist dhe nga ana tjetër, në diskutime, herë vesh-më-vesh e herë publikisht, ku shfaqej pakënaqësia nga këto norma.

Në këtë periudhë, dy herë është hapur diskutim në Seksionin e Shkencave Shoqërore, kur u paraqit për miratim platforma e hartimit të vëllimit të tretë të historisë së letërsisë shqipe. Gjatë diskutimit u kundërshtua titulli i propozuar nga Redaksia dhe IGJL : “Historia e letërsisë së realizmit socialist, (1944-1988)” ngaqë në këtë periudhë ka pasur mjaft vepra të denja, të talentuara letrare, që nuk karakterizoheshin nga parimet e “socrealizmit”, shkrimtarësh të mirënjohur si S. Godo, D. Agolli, T. Laço, I .Kadare, S. Andoni, Q. Buxheli, N. Prifti, F. Arapi etj. Gjithashtu, u shpreh mendimi që ajo të ishte histori e letërsisë kombëtare, domethënë edhe e shqiptarëve të Jugosllavisë, ashtu si edhe e letërsisë së arbëreshëve të Italisë, madje edhe e diasporës sonë, ku janë krijuar vepra dinjitoze në gjuhën shqipe, të cilat kritika jonë i pat vlerësuar si vepra të dobishme, ndonëse dihej se nuk kishin të bënin me “socrealizmin”.

Autorët e projektit dhe kryesia e ASH i mbylli diskutimet dhe u pranua të quhet “Histori e letërsisë së realizmit socialist”. Por pas vitesh e ndryshimesh politike, në vitin 1998, kur ishte paraqitur për miratim po ky variant i vonuar mjaft kohë i “Historisë së letërsisë të realizmit socialist” (1944-1988), u përsërit në diskutimet propozimi që të quhej “Histori e letërsisë kombëtare”.

Kryeredaktori i përhershëm i kësaj “gjelle” të thartuar dhe Kryesia e ASH, e konsoliduar politikisht, duke bërtitur me egërsi, la në fuqi propozimin e kryeredaktorit, i cili, pasi ishte larguar nga Lidhja e Shkrimtarëve, komandonte Akademinë e Shkencave. U desh edhe pak kohë që me këtë titull të botohej nga ASHSH vëllimi i tretë i “Historisë së letërsisë të realizmit socialist”.

Sidoqoftë, ndonëse kohët kishin ndryshuar, patën mbetur pa u dhënë zgjidhje shkencore mjaft problemeve mbi veprën letrare të Migjenit, që kishin lindur prej kohësh. Dhe drejt këtyre problemeve u përqendrua tashmë jo vetëm vëmendja e ca punonjësve të IGJL, por edhe e mjaft studiuesve të tjerë sidomos nga Kosova, por edhe nga diaspora, që vlejti për të rikujtuar atë vorbull të pavërtetash, paragjykimesh e përsëritjesh, që e kishin gozhduar hulumtimin e veprës së Migjenit pas “dobisë” dhe “aktualitetit”. Stuhinë e kësaj vorbulle e pat paralajmëruar prof. Skënder Luarasi, qysh në botimin e parë pas lufte të veprës së Migjenit, kur pat shkruar: “Në këtë botim kemi dhënë pak shënime e komentime, ato më të domosdoshmet, duke dashur që të mos influencojmë njeri në mendimet e tij të lira për Migjenin. Vetë vepra do të shpjegojë veten e saj”.

Por ja që s’ishte e lehtë të zbatohej ky kriter e të zbulohej e mbrohej e vërteta, veç të tjerash, edhe nga dëshira për t’u vënë në shërbim të monizmit, duke mos përfillur veprën, duke u distancuar prej saj në shërbim qëllimesh pragmatiste e dogmash të ulëta. Prirje të tilla nuk ishin taze; ato ishin shfaqur e tek-tuk shfaqen gjatë gjithë rrugës së kërkimit të së vërtetës, e cila është e vështirë, prandaj edhe Niçja u drejtohej lexuesve të ardhshëm të tij: “Përpiqi të më lexoni drejt!”. Sikur e pat ditur se do ta lexonin shtrembër edhe kur të lidhej me veprën e Migjenit. Shumë pjesë kishin humbur asaj rruge që duhej të shpinte te e vërteta e Veprës dhe e Jetës së Migjenit. Shumëkush desh vetë të gabohej, apo e mashtruan, apo e detyruan, apo s’kishte asnjë mundësi tjetër, siç pat qenë koha – kjo mbetet një e fshehtë në ndërgjegjen e secilit, që desh të afrohej e s’mundi me Migjenin. Por kohët ndryshojnë në drejtime të ndryshme, edhe për mbarë, por jo menjëherë, se edhe koha, na pëlqen ose jo, ka ligjet e saj. Veç koha sjell edhe mundësi për t’u ndriçuar mendja e njeriut.

Dhe prandaj ka vite që jam përpjekur t’i afrohem përherë e më shumë Migjenit, e nuk mund të mos kujtohesha edhe në 99- vjetorin e lindjes së tij, duke i përshëndetur gjithë lexuesit e studiuesit e tij të mos e harrojnë. Guxoj ta shpreh këtë mendim ngaqë kam frikë se një gazetar i mençur, vetëm pak përpara, shkruante i shqetësuar fort në një gazetë se është një fakt i tmerrshëm që ka njerëz, të cilëve u pëlqen heshtja për Migjenin, por nuk tha se cilët janë ata; janë ata që s’u mjaftoi t’i prishnin varrin, ta mbyllnin muzeun më të merituar të qytetit që e adhuronte Migjenin, që guxojnë të ringjallin edhe ndonjë gënjeshtër të vjetër, bajate kundër poetit “Diell”, akoma sot, që tashmë kur Shqipëria bëhet gati të hyjë në hapësirat e tolerancës humane të qytetërimit europian. Këto fjalë s’kisha për t’i thënë për ata që e duan dhe e nderojnë poetin modern shqiptar, më të madhin të shek. XX, po të mos u kumtoja një mesazh të freskët me myzhdenë, që e kemi pritur kushedi sa kohë. Tani vërejmë një kthesë në studimet e dy dekadave të fundit drejt pasurimit të trajtimit shkencor të veprës së Migjenit, siç janë punimet e B. Sutës, S. Hamitit, A. Kapuranit, K. Petritit, A. Aliut, S. Fetiut, R. Qoses, I. Kadaresë, K. Jorgos, A. Nikollës, M. Zeqos, S. Bejkos, N. Paplekës etj.

Këto vitet e fundit, megjithëse ka ende që heshtin ose vazhdojnë të gënjejnë, kam venë re se një varg studiuesish e kritikësh janë angazhuar të hartojnë monografi të tëra dhe artikuj e ese me brumë, që edhe kur përsëritin ca të vërteta të mirënjohura, pas kërkimesh të vazhdueshme e këmbëngulëse, po sjellin në mendimin kritik shqiptar plot të vërteta të reja, plot hipoteza e përgjithësime, të cilat shpërndajnë tymnajat e ndërtuara kundër veprës e jetës së Migjenit në të kaluarën, ndriçojnë vlera të shquara estetike të krijimtarisë migjeniane, që kanë pas munguar deri sot në studimet tona. Në të tilla studime spikat fryma pluraliste, e çliruar nga dogmatizmi e skemat e plakura, spikat vërtetësia shkencore dhe sidomos përgjithësimi i përvojës estetike të veprave konkrete poetike e prozaike të Migjenit. Qoftë konkluzionet ose hipotezat e reja të këtyre studimeve janë fryt edhe i zotërimit të teorive moderne estetike, që janë përdorur jo si modele absolute për imitim, por si nxitës kërkimesh të mirëfillta shkencore për të zbuluar e njohur më mirë estetikën migjeniane. Një lajm i gëzueshëm ky!

Poezia

Poezia është gjini letrare, ku porosia e poetit zakonisht shprehet me vargje. Poezia ndërthur figura stilistike siç janë rima, metafora , krahasimi , hiperbola , etj. Konsiderohet se poezia është lloji më i vjetër i krijimtarisë letrare. Shembuj të hershëm të krijimtarisë poetike janë "Epi i Gilgameshit (1700 p.e.s.), pjesë të Biblës dhe veprat e Homerit. Poezia është forma tradicionale e artit të shkruar në të cilin gjuha njërëzore përdoret për ato cilësi estetike në të, ose në vend të përmbajtjes së saj. Poezia ndahet në poezi lirike, epike dhe epiko-lirike. Varësisht nga preferencat e poetit poezia në disa raste e përdor rimën, por autorët modern nuk kujdesen shumë për rimën. Me poezi autori shpreh ndjenjat por edhe vështrimin e tij për ndonjë dukuri apo ngjarje me një gjuhë të fuqishme artistike. Në fillimet e letërsisë, në kohërat e lashta, çdo shprehje kosiderohej si poezi. Vetëm më vonë, Aristoteli në veprën et tij Poetika, ndau poezinë në tri gjini: në poezi lirike, poezi dramatike dhe epopeja. Kjo ndarje qëndron akoma dhe sot. Në fillim poezia u paraqit si nevojë ritmike për të memorizuar dhe përcjellur gojarisht tek të tjerët mitet fetare në shum civilizime të lashta duke krijuar kështu epopenë. Poezia shkon gjithëmonë duke u përsosur kështuqë paraqiten forma liturgjike më të shkurta si psalmi dhe himni e më vonë, elegjia dhe tragjedia.

§Lloje
Poezia lirike përfshin përjetimet emocionale dhe ndahet në disa lloje të shprehjes së mbresave dhe të stilit letrar si elegjia, epitafi, poezia erotike, ballada etj.
Poezia epike (greqisht: epos - këngë) dallon rrënjësisht nga ajo lirike dhe përfshin këngët ku mungon subjekti i autorit. Vend kryesor në poezinë epike zënë epopeja, këngët mitologjike etj.


Pra poezia Perbehet nga vargjet.Vargjet perbejne strofat te cilat mund te jene:

Srofe distik ( strofa eshte e perbere nga dy vargje).
strofe tercina(strofa eshte e perbere nga tri vargje).
Strofe katrena(strofa eshte e perbere nga kater vargje)Etj..
-Poashtu poezia mund te kete rime dhe rimat mund te jene :

Vargu i pare me vargun e dyte dhe vargu i trete me vargun e katert.
Vargu i pare me vargun e katert dhe vargu i dyte me vargun e trete.
Vargu i pare me vargun e trete dhe vargu i dyte me vargun e tret.

Arti i të shkruarit

nga Sulejman Mato

Poezia lind nga dashuria për të rijetuar jetën në vargje.

Octavio Paz

Fjala poezi vjen nga geqishtja e vjetër "poesis" që do të thotë "bëj", "krijoj", "thur". Ajo ndryshon prej prozës prej organizimit ritmik të lëndës gjuhësorë. Gjuhëtari A.Xhuvani poezinë e krahason me muzikën:“Poezia,- thoshte ai,- është një harmoni poetike që tregon një ngritje, një naltësim të veçantë të shpirtit, sikurse muzika." "Poezia është e dashuruar me çastin dhe kërkon ta rijetojë atë në vargjet e saja duke e ndarë kësisoj nga koha në vazhdim e duke e kthyer në një të tashme të fiksuar. Poezia lind nga dashuria për të rijetuar jetën në vargje",-thotë O. Paz ,- por edhe për ta konsidëruar atë moment, si "e tashme e fiksuar. Në kohën që shkruaja, - vijon ai,- nuk e vrisja mendjen se po bëj gjë.. Unë kërkoja hyrjen për në të tashmen: doja t'i përkisja kohës sime dhe shekullit tim. Pak më vonë, ky obsesion u bë një ide ngulmuese: Unë doja të isha poet modern, kërkimi im për modernen kishte filluar."
Poeti grek, T.Patrikios thotë: "Poezia është një kombinim i zemrës me mendjen.” Shekspiri ka një thënie tjetër, për të gjithë ne që shkruajmë: “Ne jemi materiale me të cilat ndërtohen ëndrrat."
Poezia krijon temporitme të veçanta si dhe intonacione të caktuara.Në dallim me prozën, ku ligjërimi është i lirë për të shpjeguar gjithçka, gjer në imtësitë më të thella, intonacioni i një poezie ndjek rregulla të caktuara, duke e periodizuar sintaksën poetike.
Në një studim shkencor në fushën e mjekësisë ku trajtohet ndarja e proceseve të punës në koren e trurit, autori i këtij studimi e konsidëron poezinë si një instinkt dhe e vendos atë krahas instinkteve të tjera, në një kënd të kores së trurit.
Ja çfarë quan ai instinkte dhe çfarë vendi zënë ato në koren e trurit:
-Instinkti gjenetik,-Filogjenitura,
-Nostalgjia -Instinkti i vetëmbrojtjes
-I violencës, barbarisë dhe shkatërrimit
-Instinkti i pronës -Instinkti i kohës
-Instinkti i ambicies, i boshllëkut dhe xhelozisë
-Instinkti i reflektimit dhe i dyshimit
-Instinkti i kujtesës, i fakteve, i kureshtjes dhe afeksionit
-Instinkti i dashurisë për të largëtën (kozmopoliten)
-Instinkti i kujtesës dhe i fjalëve
-Sensi i gjuhës-Talenti në pikturë dhe në muzikë
-Talenti në matematikë dhe talenti i gjithanshëm
-Alegoria-Ideologjia-Keqdashja-Vëzhgimi.
-Organi i poezisë -Sensi i moralit
-Organi i imitimit -Organi i imagjinatës
-Ndjenja fetare-Karakteri, -Perversitetet, -Indipendenca.
Në këtë ndarje, poezia konsiderohet "organ" ndërsa, talenteve e tjera, i muzikës dhe i pikturës, quhen "talente".
Më këtë duam të themi se poezia është diçka më e qenësishme dhe instiktive. Ajo ekziston te çdo njeri, si minerali në brendësi të tokës. Mjafton një emocion, një mbresë, një gëzim ose hidhërim i veçantë dhe tek ne lind dëshira të shprehemi me një koncentrat fjalësh të zgjedhura. Ndoshta kjo është ajo që quhet poezi në kuptimin e përgjithshëm të saj.

Shpesh reklamohet me të madhe: “poezisë i ka ardhur fundi”, se poezia është diçka anakronike, se të rinjtë që shkruajnë poezi janë demode, sentimentalë dhe romantikë, jashtëkohorë...Madje ka rrethe shoqërore të cilët i qesëndisin poetët. Kjo ndodh pasi shumica syresh nuk kanë idenë çdo të thotë poezi. Ata poezinë e barazojnë me bejtet e rëndomta popullore apo me shkaravinat sentimentaliste të disa individevë të patalentuar. Kjo ka bërë që ata të mos dinë të vërtetën rreth thelbit të asaj që quhet "poezi". Poezia, siç thamë më lart, është organ i ndijimit.Ajo ka lindur së bashku më njeriun dhe do të vdesë së bashku me njeriun. Borges, thoshte: "Një revistë lexohet për t'u harruar, gjithashtu edhe një disk dëgjohet për t'u harruar, është diçka mekanike, jetëshkurtër. Ndërsa një libër lexohet për t'u kujtuar" (kupto këtu edhe një libër me poezi S.M.)

Koncepti "poezi" është shumë i gjerë. Poezia, me një* vështrim, rrok pafundësinë e oqeaneve, kozmosin, ndjesitë e panjohura që ndodhin në thellësitë e shpirtit njerëzor.

Në ndryshim nga proza, poezia është një ligjërim emocional. Ajo bazohet mbi disa rregulla fikse, të cilat modifikohën dhe përshtaten kohë pas kohe.Poezia tradicionale u përshtatet rimave dhë ritmeve të brendshmë rreth një linje. Ndërsa poezia e lirë është një meditim i lirë, që i përshtatet vetëm ritmit të saj të brendshëm. Poezia klasike i jeptë një rëndësi të veçantë rimimit , rimës, aksentit, pauzës... Kjo lloj poezie ka për bazë melodikën e veçantë, një melodi me metër të caktuar, masa e së cilës jepet qysh në vargun e parë. Në fund të këtyre vjershave tradicionale ka asonanca ose rima, të cilat ngjajnë me një jehonë ritmike.

Ritmi kthehet në kohë në intervale të rregullta dhe me akcentë të rregullta. Në poezi ka dy akcente, tonike dhe ritmike.

Poezia klasike ka forma të caktuara vargjesh. Poezia me dy vargje quhet "distik", trevargëshi është quajtur "tercinë". Edhe trevargëshi është përdorur në poezi, qoftë në formën e marrë nga populli, qoftë në formën e tercinës danteske, qoftë në formën e "hajkut "tradicional japonez.

Në formën popullore e gjejmë tek L.Poradeci e ndonjë tjëtër.

Ja një shembull nga Poradeci:
£ mora shoqezën përkrah ,
e matmë rrugën ca nga ca,
sikur na ndillte larg diçka.

(E mora shoqezën përkrah) Ky lloj vargu kohët e fundit ka mundur të gjejë përdorim përsëri tek disa poetë, si influencë e hajkut tradicional japonez. Më i apasionuari në lëvrimin e këtij vargu është poeti
Milanov Kallupi.

Përdorim të gjerë në poezi ka pasur dhe ka poezia strofike (me katër, pesë, shtatë dhe tetë vargje) me rimë të altërnuar (të kryqëzuar) apo të puthur, pranë e pranë.

Strofa është një bashkim vargjesh me rimime të alternuara (ABBA, ABAB, dhe shumë rrallë sipas rimës së puthur (AA BB).Në këto poezi gjatësia e vargut nis nga katër rrokje gjer në gjashtëmbëdhjetë, por vargjet më të përdorshme janë pesërrokëshi, tetërrokëshi dhe dhjetërrokëshi.

Poeti që nuk di të ndalet, ai është Zeqir Gërvalla

Agim Vuniqi

Poezia që shkruan Zeqiri është vërshuese, e bënë njeriun të dal nga shtrati i ëndërrave dhe mendimeve, e bënë të gjykoj më me realizëm, aty është edhe qëllimi i autorit, ai rrëfen, dialogon me më të dashurit, komunikon me historinë, sa bukur e shfrytëzon metaforën për të ndriquar ngjarjet historike, por mu atëherë emocionet ngriten; lexuesi edhe ngrihet, edhe përmallet, dënesë, rebelohet, klithë, dhe të gjitha i bënë në heshtje, po.., vërtetë dhemb kjo gjendje, është e vështirë, thuase e paqëndrueshme. Ai shkruan për biografinë shqiptare "Pak biografi", pastaj hymnizon malësorin në poezinë "Portreti i një malësori", dmth në të dy rastet i korinizon ndjenjat, thjesht bënë luftë me veten por edhe me ne lexuesit, të cilët, ne, e përjetojmë thellë gjëmën, jetojmë jasht vendit por ëndërrojmë shqip, e vështrojmë nga afër zhvillimn e fëmijëvë dhe vazhdimisht bëjmë monolog, athua gabuam, athua kishim zgjidhje tjera, pse jetojmë të vuajtur duke shënuar ngjarjet, e duke mos marrë pjesë në to, a e kemi kuptuar drejt botën, shoqërinë, familjen, apo kemi mbetur lypës të fatit..eh mallkim i rëndë, lypës i fatit...

Nuk ndalet me kaq poeti, ai rikujton fjalët e Rexhep Elmazit, fjalët e shkruera me aq dhimbje për Rexhepin janë edhe të tijat, ai flet për kohën, niset nga vdekja këthehet në lindje, gjykon bukur për tokën, aty fillon dhe mbaron lindja, është e vërtet që mbarimi nuk ka kufijë, është përshkrim i gjithësisë, i yjeve, i planeteve, i lartësisë mendore, jo i përkufizimeve mendore, i të pakufishmes e cila nuk dijmë kur fillon e kur mbaron, nga shenja - (minus) apo + (plus), nuk dihet pra fillimi i jetës-lindja dhe kur përfundon nisja-është vdekja, si duket bota nuk ka as fillim as mbarim, nuk ka "0" të cilën njeriu e supozon si fillim, por natyra e demaskon e rrëzon edhe si teori... Fjala e Rexhepit dhe e vet autorit nuk është përmbyllëse, është e hapur dhe e vazhdueshme, nuk e dijmë kur ka filluar bota dhe kur do të mbarojë, për atë besojmë në përjetësi.. besojmë në kodin jetësorë ashtu siç e spjegojnë librat e shenjtë, tjetër spjegim më të arsyeshëm tash për tash nuk ka. Poeti i këndon edhe luleve dhe saktëson atë që kanë thënë filozofët, aq sa mësojmë, lexojmë më tepër-dijmë më pak, ngase vetes i hapim horizonte të reja të dijes-mos dijes, dhe asnjëherë nuk kemi përgjegje të saktë, akoma merremi me hipoteza, aludojmë të gjejmë formulat e jetës së njeriut, hulumtojmë florën e faunën, lulet, zogjët, pra vet ekzistenca e njeriu lidhet me bashkëshoqërimin e njeriut me natyrën "Koha e luleve", ai me të drejtë madhëron rolin e nënës e cila jep jetën, madhëron femrën si krijesë, ai nuk ndalet flet, dënesë qan, na rikujton të gjithëve sa është e vlefshme fjala nënë, për atë edhe vendin Shqipërinë e quajmë nënë, se pa te nuk do të ishim as ne, si shqiptarë, dhe poeti nuk do të këndonte aq bukur shqip, duke na dhuruar këto poezi për ta ngushlluar veten, për të besuar në lulzim të sërishëm, në amshim..., poeti nuk e merr përgjegjësinë, ai ua len lexuesve (neve) me poezinë "Nuk di"

PAK BIOGRAFI

…Im atë
U lind në perëndim të diellit
E unë - në mesnatë
E ti - me yllin e parë të mëngjesit…

E tërë dita e madhe
Është para teje, bir.

Gjyshi betohej në shpatë
Babai - në pushkë
Unë - në libër
E ti… ku ta di!

Toka biro,
gjakon njerëz të rinj.

----------------------------------------

PORTRETI I NJË MALSORI

Në shpinë - një barrë
Në kraharor - një varrë
Në sy - një lot
Në zemër - barot…

Këmbëzbathur ecën
Rrugës zikzake të malit:
“A t´ja zë pritën hasmit -
A t´i blej abetare djalit?“

----------------------------------------

FJALA E TIJ
Rexhep Elmazit

Do të vijë një kohë
Që do ta dënoj një kohë
Edhe për vdekjen time:

Do të vijë një kohë
Që do ta ndriçoj një kohë
Edhe me fjalën time:
Do të vijë një kohë
Që do ti lidhë të gjitha kohët
Edhe me lindjen time.

------------------------------------------

KOHA E LULEVE

Koha e luleve - zëri I zogjve
Ku po të dhemb, o Nënë!
Malli yt - deti i lotëve…
…Natë e errët pa yj e hënë!
…për diell yj e hënë
Vera do vijë
E fruta do piqen, o Nënë!

-----------------------------------------

NUK DI

S´di
Një natë ka kaluar
Apo një shekull vetmi
S´di
Zëri im apo zëri yt
Del nga kjo thellësi
S´di
Unë bie apo trungu im
Lulëzon përsëri!...

Ç’kodifikime të një teksti poetik Diku, kudo Frederik Rreshpja

Riza Braholli

Ç’kodifikime të një teksti poetik

Diku, kudo

Frederik Rreshpja

Për të hulumtuar e shpalosur vlerat e një poezie, për të shkuar drejt një kuptimësie sa më të mundshme të saj, duhet që më së shumti t’i qasesh nga brenda, t’i shestosh strukturimin që nga njësitë tingullore dhe deri te fjala, vargu, njësitë e objektivuara dhe ato të munguara e deri te poezia si analoge e një qenieje poetike. Një poezi që na ka grishur drejt përsiatjesh të thella, emocionale e përgjithësimesh filozofike, është edhe poezia e poetit Frederik Rreshpja:

Diku, kudo

Shi, ti fëmijë i vockël që qan prej mija vjetësh

Për ditën tënde të pangushëlluar!

Shfaqet dhe zhduket Itaka

Nën pasione vetëtimash.

Zot, jam tmerrësisht i vonuar!

Tani duhej të isha diku përtej shiut.

Tek dritarja, fëmija lakuriq,

Më vështron me sytë prej uji.

Përditë më duhet të nxitoj drejt diçkaje që nuk është,

Por nuk jam një Odise i shpikur.

Eh, Itakën time e kam shpikur vetë,

Se kam nevojë për ishuj.

Më vështron me sytë prej uji,

Te dritarja, fëmija lakuriq.

Bien Itakat e legjendave,

Pas bregut madhështor të vetmisë^.[1]

Kjo poezi është analoge e një qenieje, që na shfaqet si “objekt,” i vendosur në kohë e hapësirë pa limite kohore dhe hapësinore në udhëtimin ciklik e metafizik të qenies, drejt së paarritshmes dhe përsosjes.

Që në titullin “Diku, kudo” vëmendja e lexuesit drejtohet në kahe hapësinore e kohore; në pikëpjekjen e të dy këtyre shenjimeve. “Diku, kudo”, ndajfolje vendore, shënojnë dy caqe: përveçuese dhe tërësore, duke krijuar një raport alogjik e kundërthënës ku, një çast apo një vend i vetëm diku, shfaqet si një pikë e veçantë, por edhe pjesë e së tërës: të papërcaktueshmes e të përgjithshmes kudo, të cilat mund të jenë shenjime hapësinore, por edhe kohore. Mendojmë se me vendosjen e këtyre piketave, subjekti poetik cakton pikat e orientimit të mendimit dhe udhëtimit të tij artistik, qenies njerëzore në kohë e hapësirë. Procedimet analogjike të mjeteve poetike, që përdor subjekti poetik, të çojnë në krijimin e një atmosfere udhëtimi, në një lëvizje të gjithkohshme në këto koordinata, diçka të ikshme e të lëvizshme, por dhe të pakapshme, ku ka më shumë rëndësi udhëtimi se mbërritja. Dhe, një pjesë e mirë e kësaj simbolike, nëpërmjet zhvillimit rizomatik^[2], risemantizohet drejt një kuptimësie të re.

Përveç titullit që janë përcaktime hapësinore, por njëherësh dhe kohore, shqyrtojmë dy vargjet e parë të strofës së parë:

Shi, ti fëmijë i vockël që qan prej mija vjetësh

Për ditën tënde të pangushëlluar!

Shfaqet dhe zhduket Itaka

Nën pasione vetëtimash

Paraprakisht duhet theksuar që në fillim se poezia është ndërtuar nga katër strofa katërvargëshe. Secila strofë në vetvete është ndërtuar me vargje të lirë, por të katër strofat, simetrikisht, nga ana sintaktike, janë ndërtuar me nga dy vargje që plotësojnë një mendim poetik të caktuar, i cili ka lidhje kontekstuale e përmbajtësore me mendimin e dy vargjeve më pas, që edhe ato kanë një mendim të vetëm poetik. Dhe e tërë strofa (secila nga strofat) në vetvete ka një unicitet përmbajtësor e artistik i cili e ruan këtë koherencë e logjikë ndërtimi me të gjithë strofat e tjera, duke krijuar një qenie unike poetike në funksion të mesazhit poetiko-estetik e përmbajtësor.

Le ta shohim më në imtësi dyvargshin e parë. Kemi dy elemente sintagmatikë që shënojnë caqe kohorë; dhe mendojmë se loja poetike ndërtohet mbi këta nocione kohorë. Vini re: mija vjetësh dhe për ditën tënde. Edhe këtu, njësoj si në titull, kemi një raport midis të përgjithshmes dhe të veçantës. Kemi një metaforizim hiperbolik të kohës në të cilin kryhet veprimi “...qan prej mija vjetësh.” Pra koha është një kohë mitike dhe zgjerimi i kohës, paralelisht sjell edhe zgjerimin e hapësirës, duke e zhvendosur piketën po në një përmasë mitike, “...prej mija vjetësh”, duke derivuar në një pikëprerje të diakronikes me atë sinkronike, kohës vertikale me atë horizontale: fjala ditën, e vendosur në kallzore, përveçon e shquan njërën nga ditët e mija vjetëve. Pra, kemi dy raporte të ngjashme, dy izotopi: hapësinore e kohore që piqen me njëra – tjetrën deri në shkrirje, njëjtësim. Sipas studiuesit I. Rugova (...) në poezinë dhe në romanin modern koha si fenomen i perceptuar gjithnjë e më shumë vjen duke u shndërruar në hapësirë, që lidhet drejtpërdrejt me teoritë e relativitetit e cila e nxjerr të pandashëm raportin Kohë – hapësirë. Kjo tendencë krijuese në letërsinë moderne merret si destruksion i kohës në kuptim thjesht objektiv^.[3]

Kështu që, nisur edhe nga shenjat e tjera dhe kombinacioni që krijohet mes tyre, pohojmë mendimin e nënvizuar më lart se kemi të bëjmë me qenien si veçanti të unit poetik në raport sinkretik me qenien njerëzore universale, si dhe rrugëtimin e kësaj qenieje në një qark ciklik hapësinor, kohor e iluziv të kthimit në botën e pafajësisë foshnjore drejt kërkimit të botëve, në udhëtimin drejt Itakës së tij. Sipas Gëtes: “Çdokush kthehet gjithmonë te vetvetja”. E nëse fjala shi është, njëherazi, nje metonimi e unit poetik, por dhe një animim, sintagma “...ti, fëmijë i vockël,” është një ravijëzim i mëtejshëm metonimik i subjektit poetik të shenjuar me shiun; dhe, vetëm me këtë varg, arrin të krijojë një sfond e një realitet poetik metafizik e abstragues në kufijtë e imagjinatës.  

Mendojmë se loja poetike e subjektit, me të folurin në vetën e dytë, është një teknikë e hollë që e ndihmon poetin të distancohet nga vetja e ta shpërfaqë atë sa më dimensionalisht, duke e dyzuar veten dhe duke e vënë përballë, për ta eksploruar nga brenda dhe jashtë, me tërë sinqeritetin, naivitetin e vërtetësinë e mundshme. Ai është fëmijë i vockël, ...që qan. Pse fëmijë, pse i vockël dhe pse ...qan? Të tria fjalët në vetvete, në vlerën e tyre arketipale, por dhe në marrëdhënien sintaktike që ato kanë, mbartin brishtësi, dhimbje, por dhe pafajësi, dëlirësi, pastërti, bukuri, sinqeritet. Gjithashtu shprehin dhe fatin e njeriut: është i vockël para botës së madhe, para të panjohurave të saj. Ai është fëmijë; dhe kush më shumë se poeti është një fëmijë...? Ai mbetet fëmijë i i vockël dhe i përjetshëm, sidomos para pafundësisë së botës të nuancuar si materie e metafizikë, kohë, hapësirë e histori. Ndërkohë përcakton dhe vendin që i takon atij në kohë e hapësirë. Dhe parë nën një këndvështrim filozofik, rrugëtimi i njeriut gjatë ciklit të jetës së tij fillon qysh fëmijë. Ai është fillimi dhe caku i fundit të udhëtimit.

Më tej, shiut i bëjmë dy lexime:

a. fenomen natyror;

b. analogji e qenies.

Në leximin e parë, folja qan, që shenjon një veprim njerëzor, (derdhja lotë prej një hidhërimi apo dhembje të madhe) kthehet në një metaforë foljore dhe i jep shiut një ngarkesë të re semantike, ndërsa në leximin e dytë, kur shiu metaforizon qenien njerëzore, kjo folje ingranohet në tërësinë sintagmatike, me metaforën shi dhe me metoniminë “... ti, fëmijë i vockël”. Por ky veprim njerëzor e më shumë fëmijëror, si efekt i dhembjeve të mëdha, plotësohet me sintagmën pasuese e përcaktuese kohore “...prej mija vjetësh.” Ai bën fokusimin dhe ndriçimin e plotë të objektit që i drejtohet, pra unit, duke e vendosur në gjithkohësi, element ky që i jep përmasa mitike si qenie universale.

Le ta shtjellojmë më tej. Cila mund të jetë një ditë e pangushëlluar për njeriun? – Emrin ditën, siç thamë dhe më lart, poeti e vendos në kallzore, duke e përveçuar, e shenjuar në një nga ditët e mijëra vjetëve. – Ajo është një, dhe e pangushëlluar; dhe një ditë e tillë mendojmë se aludon për një gjëmë të madhe apo vetë vdekjen. Ngushëllimi, si akt, kryhet pikërisht pas një fatkeqësie. (Dihen eufemizmat që përdoren për vdekjen në traditën shqiptare: iku, na la, ajo ditë që mos ardhtë, e nëmura, etj.) Pra, dita e pangushëlluar, është një metonimi që ndërtohet nga zhvendosja kuptimore eufemike e fjalës vdekje, edhe pse ajo nuk është e pranishme në mënyrë të drejtpërdrejtë.

Por për një kuptimësi më të plotë, vargu i parë ka nevojë edhe për vargun e dytë eliptik “...për ditën tënde të pangushëlluar.” Kjo sintagmë shkakore dhe eufemike, vjen si përmbyllje e logjikës poetike, porse duke lënë një hapësirë mungesore, që të çon në një situatë medituese rreth subjektit e përtej subjektit. Vini re, shprehja na çon, jo vetëm në një konstatim, që përcakton dikë, diku, por dhe na krijon një gjendje të tendosur, sa trishtuese, aq dhe kërshëritëse.

Dy vargjet e tjera “...Shfaqet dhe zhduket Itaka / Nën pasione vetëtimash,” duket se krijojnë një thyerje të vijimësisë logjike e kuptimore me dy vargjet e para. Kamera e poetit, lëviz në mënyrë të papritur, duke ndërruar planet e fokusuar. Ai lë në mes dialogun me shiun dhe shfaqet në një pozicion rrëfimtar, ku çdo fjalë mbart një lëvizje të papritur: shfaqje e fshirje imazhesh, caqe hapësinore, kohore e mitike. Përveçse si objekt tematik koha dhe hapësira, në këtë poezi, luajnë një rol dinamik në procesin e shndërrimit dhe lëvizjes. Vëmë re se foljet në kohën e tashme “Shfaqet dhe zhduket,” një sintagmë kundërthënëse antonimike, krijojnë imazhe të ikshme, të paqëndrueshme midis qenies e hiçit. Gjithçka shikohet e konceptohet nga një çast kohor i tashëm, por që dhe ai vetë është pjesë e simultanes, së tërës.

Por simboli më i dallueshëm që bën pikëprerjen e hapësirës me kohën është Itaka.

Në simbolikën e artit botëror Itaka ka hyrë si objekti apo vendi i cili vepron mbi subjektin me një rol thirrës, ndjellës i dheut, i nënës, atit, gruas, fëmijës dhe ku shpërfaqet përpjekja e njeriut, Odiseut, për rikthimin drejt këtyre qenieve e objekteve, me mallin e tij, përpjekjen, sakrificat për t’u kthyer edhe me shpirt ndër dhëmbë. Por vërejmë se ky veprim intencional i veprës së Homerit, siç do ta shikojmë dhe më poshtë, në mënyrë edhe më të plotë sintetike e sinkrete, transfigurohet dhe i largohet modelit homerian, duk u risemantizuar. Ai ndërmerr një udhëtim brenda mikrobotës së qenies njerëzore, ku Itaka është caku i nisjes, por dhe i mbërritjes të udhëtimit të njeriut, duke përfunduar udhëtimin e tij ciklik, që ka përcaktuar jeta dhe fati për njeriun.

E shoqëruar me vargun më pas “...Nën pasione vetëtimash”, kjo lëvizje bëhet më dinamike e më me potencialitet, duke u kthyer në një kohë subjektive^[4].

Po pse “...nën pasione vetëtimash?” Përpjekja mbinjerëzore për t’u rikthyer, është lufta brenda qenies. Shiu, si metaforë e qenies poetike, nuk mund të kuptohet pa vetëtima, po dhe qenia s’mund të kuptohet pa pasione. Pranëvënia paralele metaforike këtu, jo vetëm që është shprehëse e mendimit poetik, por vërejmë se është në harmoni dhe sintoni me të gjithë shprehjen si shenjim më i gjerë formal e përmbajtësor. Aq më tepër kur Itaka, është një cak kohor dhe hapësinor, simbol që ç’kodifikohet si caku i nisjes dhe i mbërritjes të udhëtimit ciklik drejt plotësisë së qenies.

Dhe ja, ku vijmë në strofën e dytë:

Zot, jam tmerrësisht i vonuar!

Tani duhej të isha diku përtej shiut.

Tek dritarja, fëmija lakuriq,

Më vështron me sytë prej uji

Vargu i parë: “Zot, jam tmerrësisht i vonuar!” bëhet mbartës edhe i kuptimit dhe domethënieve të atyre që thamë më lart (në strofën e parë, duke i dhënë kuptim metaforës “Shi, ti fëmijë i vockël që qan prej mija vjetësh”), por mbart edhe ankthin e qenies, njeriut dhe bëhet e dukshme përpjekja dhe dëshira për të shkuar diku, pra, për të udhëtuar; ku? “...diku përtej shiut,” përtej të mundshmes. Në këtë strofë vëmë re se ndryshon këndi i shikimit. Subjekti shfaq një anë tjetër të vetes. Nëse në strofën e parë subjekti i drejtohej shiut e nëpërmjet shiut vetvetes në vetën e dytë, në këtë strofë, dialogu ndërtohet me Zotin; ku Zoti vjen me konotacionin e një thirrori, në të cilin ai mbështet ankthin e tij. Kështu pra, logjika poetike na çon në përplasjen e qenies mes vetes, në përpjekjet dhe pamundësinë e unit poetik për të arritur diku, përtej shiut, caqe e limite këto të pafundësisë e pamundësisë, që japin edhe gjendjen plot dhembje, ankth e trishtim të subjektit.

Por subjekti këtu na shfaqet i munguar, i shprehur nëpërmjet foljes jam: “Zot, jam tmerrësisht i vonuar!” Folja jam, në kohën e tashme, bëhet njëherazi dhe përcaktues i një pike hapësinore, që vjen si nëntekst, p.sh. këtu. Nëse do të merrnim përgjegjësen e saj, sipas dhe kuadratit semiotik greimassian, në vargun tjetër, ai shpreh dhe njërën nga modalet duhej, e cila na çon te izotopi hapësinor diku përtej shiut, sipas: këtu – diku, pra, duhej, në të pakryerën, që na shfaq ankthin e vonesës, (i vonuar) ndryshimit, e lëvizjes nga një pikë A në një pikë B.

Shikojmë se ndajfolja kohore tani, si dhe folja jam, që shprehin të tashmen, i përgjigjen pikës hapësinore diku përtej shiut. Pra, të jesh këtu mos të jesh diku përtej shiut, përbën ankthin e palëvizshmërisë, që e bën gjendjen dinamike, sepse ka një dëshirë apo detyrë që duhet përmbushur, të shkojë: diku, përtej shiut. Fëmija lakuriq është shtysa, ai që i jep detyrën, që, edhe pse duket se është statik, me vështrimin e tij me sytë prej uji, ai e nxit subjektin drejt shndërrimit. Subjekti është i ndërgjegjshëm për atë çka duhet të realizojë: të shkojë diku, përtej shiut. Por sintagmat me foljet jam dhe duhet, krijojnë një raport të gjendjeve të ankthit, të dëshirës dhe pamundësisë duke e shndërruar në një gjendje tërësore komplekse e të paarritshme. Ai është në ankth, sepse nuk mundet, por që ndërkohë e di që duhet të shkojë përpara për të realizuar udhëtimin e tij ciklik i shtyrë nga sytë prej uji të fëmijës lakuriq. Pra, jemi në një situatë absurdi e sizifiane, ku nuk ka rëndësi maja e synuar, por rruga për të shkuar tek ajo.

Po pse lakuriq? Dendësia e shtresimi i ngjeshur shumëkuptimor na e bën të detyrueshëm përqëndrimin në çdo semë e segment të vargut. Sintagma metaforike fëmija lakuriq, shfaqje e njeriut në fillesën e tij të jetës, (ashtu siç vjen njeriu në këtë botë, me të dy kuptimet gjegjëse: fizike e metafizike) është pikërisht njëra pjesë e dyzuar e komplekse e qenies, pjesa e dëlirë e pafajësisë dhe pastërtisë, është caku prej nga është nisur dhe vendi për ku vrapojnë dëshirat e tij. Kjo metonimi mbart një sërë valencash kuptimore si pafajësia, fillesa e jetës, brishtësia; dhe fuqia e saj, që qëndron pikërisht te të qenit foshnjë e porsalindur, sepse e rrit, si shprehinë poetiko – estetike, edhe atë përmbajtësore. Është pikërisht pamundësia fizike që nëpërmjet syve të saj, kthehet në një fuqi të parezistueshme. Çfarë nuk do të bënim për sytë e ujshëm të një fëmije, që ata të mos mbushen me lot. Nga ana tjetër vetë metafora “...me sytë prej uji”, për nga delikatesa, brishtësia, lëvizja dhe ndjenja që mbart, përveçse një dimension të thellë human, i jep edhe një harlisje estetike të freskëte shkëlqimtare.

Por sytë me vështrim prej uji shfaqen te dritarja. Dhe, dritarja, e cila bën pjesë në izotopinë hapësinore, shndërrohet në një objekt kufizues të diku – së nga ku ai niset, por dhe ku mbërrin. Pra ka një sendërtim të nocionit hapësinor diku; por, nëse do t’i drejtoheshim simbolikës së figurave gjeometrike, që rëndom përdoren në artin viziv, dhe për rrjedhojë edhe në atë poetik, katërkëndëshi i dritares shpreh simbolikisht kuadratin e plotësisë, (...) si një simbol të vetvetes^[5].

Po dhe sintagma metonimike përtej shiut, ndahet në dy pika hapësinore: shiu, dhe ndajfolja përtej, e cila shërben si një mjet ftillues e ndriçues i papërcaktueshmërisë së ndajfoljes diku, por që paradoksalisht na lejon që të shohim vetëm me sytë e imagjinatës drejt pamjesh mungesore, duke na thirrur në lojën e tij poetike me të gjitha aftësitë tona konstruktive e abstraguese, për të zbuluar këtë palmpsest vlerash e shprehish artistike të ngjeshura. Vetë kjo sintagmë, përtej shiut, është një piketë e udhës në të cilin do të lëvizë subjekti poetik dhe, në një farë mënyre, na jep idenë e hapësirës, lëvizjes dhe udhëtimit, por që gjithmonë mbetet një hapësirë e kohë e papushtuar, e paarritshme e iluzive, duke arritur në përgjithësime filozofike e universale, përtej një leximi të ngushtë e duke na u shfaqur kështu si një poet gjenuin, intutiv, por dhe me një mendje depërtuese me abstragim të thellë.

Nuk ndodh shpesh që qëllimësia e poetit të përkojë me kuptimësinë e përftuar nga lexuesi apo kritiku, por na bën përshtypje dhe na duket se na ndihmon, përgjigja e tij në një intervistë dhënë gazetës “55”: (...) Kush ju pret atje përtej shiut? – Pikërisht Itaka, shiu, mjegullat. Pikërisht ajo botë që unë kam synuar gjithnjë e që bie në sy në punimet e mia. Ai shi që kërkova unë nuk ra asnjëherë. Kjo duket e trishtë, por jo. Unë jam pajtuar gjithmonë me fatin tim. Historia e Odiseut është historia e njeriut fatkeq. E njeriut pa një të dielë...^[6] Padyshim që këtu ne shohim vetëdijësimin e Rreshpjes për atë që krijon, por edhe krijimin si pjesë e pavetëdijes, si nevojë e subjektivitetit të tij për t’u objektivuar në imazhe, fjalë. Por, gjithashtu, tregon se kjo poezi, përveç aventurës për të kërkuar metaforikisht të dielat e tija, për një jetë ndryshe, ka mundësi për një sërë leximesh të tjera, të cilat e pasurojnë me shtresa të reja poetike e kuptimore.

Te strofa e tretë,

Përditë më duhet të nxitoj drejt diçkaje që nuk është,

Por nuk jam një Odise i shpikur.

Eh, Itakën time e kam shpikur vetë,

Se kam nevojë për ishuj,

kemi dy frazime sintagmash që, në vetvete, shprehin nga një mendim të caktuar, por që dhe me njëra-tjetrën ndërtojnë një raport alogjik. Edhe pse duken si mendime të copëzuara që s’kanë lidhje me njëra-tjetrën, është ky raport alogjik që dedukton në bazë të korelacionit të të dy nëntekseve që rrjedhin prej të dy dyvargëshave të strofës, ndarë nga pikëzimi, drejt një domethënie të caktuar.

I qasemi vargut të parë: “Përditë më duhet të nxitoj drejt diçkaje që nuk është.” Kjo sintagmë është e defigurativizuar; siç e shohim është një pohim i thjeshtë pa asnjë element simbolik. Por, parë si e tërë, është një figurë mendimi, figurë që e merr vlerën konotative nga alogjizmi naiv dhe absurd midis nocionit të veprimit (nxitimit) në mënyrë të vullnetshme e të vetëdijshme, drejt asgjësë, pra duke na çuar drejtpërdrejt në një situatë absurdi: “...të nxitoj drejt diçkaje që nuk është.” Vini re: ...më duhet të nxitoj, është modalja vepruese me funksionin e një “detyre” që ka marrë, por, ...drejt diçkaje që nuk është. Raportet ndërtohen sipas një qëllimi të caktuar artistik, midis shtysës, dëshirës, pamundësisë, por dhe ngulmimit për të shkuar te e pambërritshmja si filozofi e akt sizifian, qëllim iluziv e i gjithkohshëm universal i qenies. Përtej skajeve të logjikës, është një vetërrëfim i hidhur e paksa ironik, gati një absurd i vetëdijshëm ekleziast, nën pushtetin e njohjes të së vërtetës së hidhur për përkohshmërinë dhe iluzivitetin që mbart qenia në vetvete dhe ky udhëtim odisean i tij.

Po a nuk shkon poezia, arti drejt të vërtetave më të mundshme...?! Në vijimësinë e logjikës artistike, duke u kthyer në një mendim poetik të mirëfilltë, ky ndërtim kalon nga e pavetëdijshmja tek e vetëdijshmja, nga e kufijshmja tek e pakufijshmja. Por assesi vargu i parë nuk mund të jetë i plotë pa vargun e dytë mohues që pohon qenësinë e të qenit një Odise i vërtetë, “...Por nuk jam një Odise i shpikur.” Për një deduksion të saktë na duhet që dyvargëshi të lexohet e të shqyrtohet si një mendim i tërë. Vargu i parë është një pohim që plotëson mendimin e nisur në vargun para tij, me anë të lidhëzës kundërshtuese, por dhe mbaron i pikëzuar si vazhdim i këtij vargu paraardhës.

Më tej, nëpërmjet mohimit, ai pohon se nuk është një Odise i shpikur dhe njëjtësohet me figurën mitike, me atë çfarë është thelbi i kësaj figure: shpirt i aventurës dhe i përpjekjes njerëzore për të arritur atje ku e thërret detyra e atdheut mallit dhe familjes edhe nëpërmjet të së pamundurës, dhe siç e thamë, duke shkrirë subjektiven e ngushtë te universalia, të kufishmen që realizohet në të pakufishmen e kohës. Njeriu është një Odise që gjithë jetën do të rreket në rikthimin drejt Itakës së tij. Vini re: ”...Eh, Itakën time e kam shpikur vetë, / ...”. Edhe këtu procedimi poetik ndërtohet po mbi alogjiken. Nga një anë ai, nëpërmjet mohimit, pohon se është një Odise i vërtetë dhe përkundër kësaj kemi pohimin gati delirant, që, Itakën e tij e ka shpikur vetë. Le të ndalemi këtu pak më gjatë për një hetim e konkludim më të thellë të strukturimit sintaksor, i cili i jep vlerë kuptimësisë. Është në natyrën e procedimit të tij poetik që i copëzon mendimet, imazhet, duke thënë gjëra që, në pamje të parë, duken sikur janë larg njëra-tjetrës. Me to ai pastaj ndërton mozaikë, të cilët, të shtresuar dhe me hapësirat mungesore, e bëjnë të gjithë tekstin të njëzëshëm e koherent, por duke e dendësuar shprehjen artistike. Kjo bën që përqindja e lëndës së thatë e të koncentruar në tekst, ashtu siç ndodh te verërat e mira, të jetë në një masë të lakmueshme.

Në këtë strofë kemi dy frazime sintagmash që në vetvete shprehin një mendim të caktuar, por që, me njëra–tjetrën, ndërtojnë një raport alogjik. Vargu i parë që pohon me anë të mohimit, duke krijuar një figurë të përmbysur, qenësinë e të qenit një Odise i vërtetë, e plotëson me mendimin e nisur në vargun para tij, me anë të lidhëzës kundërshtuese, por dhe mbaron i pikëzuar si vazhdim i këtij vargu paraardhës. Pra, sipas këtij ndërtimi, logjika të çon te një pohim i fshehur se Odiseja nxitonte drejt diçkaje që ishte, diçkaje të prekshme, të arritshme, por që sot po këtij Odiseu mitik, tashmë modern, i duhet të nxitojë drejt diçkaje që nuk është. Pse? Përgjigjja jonë është qenia, subjekti poetik që kërkon udhë të reja në kohë dhe hapësira të ndryshme. Njeriu është po ai, Odiseu, por ai ka një Itakë të shpikur vetë. Një qëllim që është tjetër, udhëtim tjetër,  se ka nevojë për ishuj. Pra ka nevojë për ide, iluzione shpresa... Vini re si lëviz procedimi e transfigurimi artistik, nga sendet e prekshme, materja, në një perceptim e konkludim poetik me gjendje e imazhe metafizike, pra nga konkretja te abstraktja.

Dy vargjet: “Itakën time e kam shpikur vetë / Se kam nevojë të domosdoshme për ishuj”, strukturohen si figura të mendimit, ku thelbi figurativ qëndron te konotacioni i mendimit që shfaq në kohezion harmonik me artikulimin e së tërës, duke marrë e dhënë. siç ndodh në një proces biologjik në një trup të gjallë. Mendimi, në fakt, në raport me mendimin e mohimit pohues më sipër, ngjan me një përçartje: “Por nuk jam një Odise i shpikur.” Siç e thamë dhe më lart, nga një anë kemi pohimin se është një Odise i vërtetë dhe në anën tjetër kemi pohimin që “Itakën time e kam shpikur vetë.”

Akrobacitë e kësaj loje poetike me fjalën i qëndrojnë logjikës dhe ideve të mesazhit që kërkon të përcjellë dhe i gjejmë të plazmuara në deduksionet e strofës së fundit.

Më vështron me sytë prej uji,

Te dritarja, fëmija lakuriq.

Bien Itakat e legjendave,

Pas bregut madhështor të vetmisë.

Vërejmë ripërsëritjen e sintagmës fëmija lakuriq që e vështron me sytë prej uji. Ka një ngulmim te kjo sintagmë, por e ripotencuar me veprimin dhe këndin hapësiro – kohor. E gjithë fraza sintaktike është ndërtuar si një inversion i pastër mbi tre detaje: veprimi më vështron..., objekti hapësinor te dritarja... dhe personazhi fëmija lakuriq..., që plotësohet si figurë me metaforën ...me sytë prej uji. Mendojmë se theksi bie te veprimi. Jo më kot, e jo vetëm për arsye ritmike, vargu fillon me këtë folje, veprim që bie mbi subjektin poetik. Ç’mbetet pas këtij vështrimi? Heshtje mungesë, që fton lexuesin të bëhet pjesë e “fajit”, fatit, dhimbjes apo qortimit? Kjo pafajësi, ky realitet i së vërtetës së qenësisë i zhvlerëson Itakat e legjendave si elemente të materies, duke tentuar drejt një zeroje absolute, (sipas një shprehje të shkrimtarit M. Zeqo për F. Rreshpjen) drejt hiçkohës gri, që është e vërteta pas bregut madhështor të vetmisë. Potencimi i saj vjen nëpërmjet zhvlerësimit të legjendave e miteve nëpër një udhëtim imagjinar ekzistencial. Abstragimi është i thellë, tonet janë drithërues dhe imazhet montohen e ngërthehen me mendime filozofike, që rrjedhin nga tërësia poetike; udhëtimi brenda qenies është një rrekje drejt përftimit së të vërtetave mbi kuptimin e jetës, shpresës e kotësisë, fatit dhe vdekjes, pra absurdit ekzistencial, që Sartri e thelbëson me lirinë e qenies, me dënimin e saj për të qenë e lirë. Mesazhi lexohet te mungesa, një metafizikë që shfaqet si nënteks dikotomik i tërë këtij udhëtimi odisean drejt një Itake aq shumë të ëndërruar e shndërruar në qëllim të jetës, ...drejt ishujsh që njeriu i krijon vetë, për të arritur diku, si nevojë iluzive e lëvizjes dhe e ekzistencës së qenies. Dhe ky është dhe thelbi iluzor i qenies poetike që na transmetohet nëpërmjet kësaj loje metaforike dhe vetironike, që rreket gjithnjë drejt metafizikës së qenies.

Gusht 2013

---

[1] F. Rreshpja: Në vetmi, Arbëria, Tiranë, 2004, f. 66

[2] Shih A. Tufa: Letërsia dhe procesi letrar në shekulli e XX 2, Rizoma, shblu, Tiranë, 2009, f. 45.

Në librin “Rizoma (1976) Zhil Delëz dhe Feliks Guatari veçojnë dy tipa të kulturës, karakteristike për kohën tonë: kulturën “drunore” dhe kulturën “rrënjore”.

.... Delëzi dhe Guatari janë të bindur që frymës së kohës i korrespondon më shumë një tip tjetër i kulturës, kultura e “rrënjës” apo “rizomës”.  ...(Rizoma është një lloj i veçantë rrjeti rrënjor i nëndheshëm i bimëve zhardhokë, që shërbejnë si rrënjë për vetveten si p.sh. patatja)

[3] I. Rugova: Strategjia e kuptimit, “F. Konica”, Prishtinë, 2005, f. 80

[4] Shën. Im: Sipas I. Rugovës te kapitulli Poezia dhe koha, te libri Strategjia e kuptimit, “F. Konica”, Prishtinë, 2005, f. 78, koha subjektive ka të bëjë me koncepsionin dhe percepsionin e subjektit poetik.

Gjithashtu, duke iu referuar Studiuesit Emil Shtajger, ai mendon se këtë kohë duhet ta lidhim drejtpërdrejt me ekzistencën njerëzore dhe me vetë njeriun. Pra, në interesin tonë, ajo që quhet koha ekzistenciale, që shfaqet me tridimensionalitetin e vet, sepse lidhet me ekzistencën që ka fillimin dhe mbarimin e vet, me të kufishmen që realizohet në të pakufishmen e kohës.

[5] Aniela Jaffe: Simbolizmi në artet vizuale, përkth. Neli Naço, Korçë, 2003, f. 21. Autori shkruan: Dr. M – L. von Franz-i e ka shpjeguar rrethin si një simbol të vetvetes. Ajo shpreh totalitetin e psikikës, duke përfshirë këtu marrëdhëniet midis njeriut dhe plotërisë së natyrës.

[6] F. Rreshpja: Shiu që unë prita; gazeta “55”, 23 nëntor 1997, f. 7.