Shqipja dhe lidhjet e saj me gjuhët e tjera indoevropiane.

Shaban Demiraj, Kodet e Gjuhës

“Gjuha shqipe dhe historia e saj” e Shaban Demirajt, mbetet një vepër me vlera aktuale për Albanologjinë. Edhe pse kanë kaluar 25 vjet nga botimi i parë i saj, ajo zë kreun e vendit dhe mbetet një literaturë e domosdoshme dhe aktuale për këtë lëmi dijesh, jo vetëm për gjuhëtarët e studentët, por edhe për një lexues më të gjerë, i cili kohët e fundit është përballur edhe me përsiatje diletante në këtë fushë të rëndësishme studimesh të historisë së popullit tonë dhe të gjuhës së tij të lashtë.

Prof. as. dr. Mimoza Karagjozi Kore

Libri i prof. Shaban Demirajt “Gjuha shqipe dhe historia e saj” (ribotim) vjen përsëri para lexuesit si një studim i përkujdesur mirë nga prof. Bardhyl Demiraj. Edhe pse kanë kaluar 25 vjet nga botimi i parë i saj, ajo zë kreun e vendit dhe mbetet një literaturë e domosdoshme dhe aktuale për këtë lëmi dijesh, jo vetëm për gjuhëtarët e studentët, por edhe për një lexues më të gjerë, i cili kohët e fundit është përballur edhe me përsiatje diletante në këtë fushë të rëndësishme studimesh të historisë së popullit tonë dhe të gjuhës së tij të lashtë.



Vepra si kjo që kemi sot përpara nesh, si dhe të tjera që pasuan nga ky studiues, së bashku me ato të një plejade gjuhëtarësh të tjerë të këtij brezi (E. Çabej, M. Domi, I. Ajeti, S. Mansaku, R. Ismajli etj.) na kanë bërë për vite me radhë të krenohemi me to, sepse na kanë dhënë argumente shkencore në përballje të vështira që i është dashur të përballojë shkenca e Albanologjisë, vështirësi që vijnë nga mungesa e dokumentacionit historik, veçanërisht për periudhën e Antikitetit.


Kjo vepër ka shërbyer në këta 25 vjet edhe si një burim i rëndësishëm shkencor me të cilin u është dashur të konsultohen edhe një varg albanologësh të huaj. Sqarimi i vendit të shqipes në rrethin e familjes indoevropiane, priret në studim nga një varg faktesh gjuhësore që vërtetojnë se shqipja është gjuhë e kësaj familjeje.


Profesori duke u mbështetur në materialin leksikor, fonetik e gramatikor të shqipes, krahasuar me gjuhët e tjera të kësaj familjeje e duke i përdorur të dyja metodat, si krahasimin e brendshëm edhe atë të jashtëm, është përpjekur në këtë kre të depërtojë në thellësinë e së shkuarës ku bashkëpërkimet dhe afëritë e gjuhëve bëhen më të dukshme. Pas analizës që iu bën njësive leksikore të trashëguara në të gjitha nënsistemet e gjuhës, ai arrin në përfundimin se gjurmët e trashëgimisë indoevropiane janë më të dukshme në sistemin foljor.


Për sa i përket vendit të shqipes në ndarjen e madhe “dialektore” kentum, apo satem, profesori ka trajtuar gjerësisht e në mënyrë origjinale rrugën e reflektimit të bashkëtingëlloreve grykore /k,g, gh/, duke analizuar në mënyrë kritike edhe përfundimet e paraardhësve. Ai arrin në rezultatin e pranuar sot edhe nga albanologë të tjerë se nëna e shqipes i kishte dalluar prapaqiellzoret e thjeshta nga buzo-prapaqiellzoret ashtu siç dallonte edhe tektalet.


Ai pajtohet kështu me tezën e H. Pedersenit rreth ekzistencës së tri serive të guturaleve në gjuhën shqipe. Vlerësimi i drejtë që ka rrjedhur nga analiza e hollësishme që i ka bërë kësaj çështjeje, hedh dritë në vepër edhe në sqarimin e një prej tezave më të diskutueshme të etnogjenezës. Prejardhja e shqipes prej ilirishtes është vënë në dyshim pikërisht edhe për shkak të hipotezës se ilirishtja ka qenë gjuhë kentum, kurse shqipja është gjuhë satem sikurse ka qenë edhe trakishtja.

 Profesor Sh. Demiraj është ndër të parët albanologë shqiptarë që vë në dyshim materialin gjuhësor të sjellë për ilustrim nga ilirishtja, më saktë nga venetishtja e vjetër për të vërtetuar karakterin kentum të saj. Punën për të parë se e ç’karakteri ka qenë ilirishtja ai e përqendroi tek ilirët e Jugut. Po kështu ai tërheq vërejtjen në lidhje me emrat e përveçëm që merren në këtë rast për shqyrtim, sepse lashtësia e tyre nuk është e sigurt.

Mbi bazën e kriterit që ato duhet të dëshmohen të paktën që nga kohët e lashta greko-romake, ai analizon gjerësisht toponimet e hershme Ulqin < Ulkinion / Olcinium dhe Durrës < Durrachion / Dyrrachium. Në kreun që pason, në të cilin profesori sqaron vendin dhe kohën e formimit të gjuhës shqipe, ndalet edhe në shpjegimin e toponimeve të tjera, veçanërisht të atyre që shtrihen përgjatë bregdetit, si: Shkodra, Buna, Vlora, Ishmi, të cilat i ka përzgjedhur mbi kriterin e mësipërm.

Ky studim i çmuar i jep përgjigje të argumentuar edhe arsyeve pse ilirishtja apo më saktë një a disa dialekte ilire kaluan përfundimisht në një gjuhë cilësisht të re siç është gjuha shqipe. Këto arsye, që nuk janë faktorë ekstralinguistikë, autori i quan risi, dhe i ka vërejtur si zhvillime brendagjuhësore, të cilat kanë ndodhur për shekuj me radhë, si: kalimi nga theks i lirë i indoevropianishtes në theks të ngulitur; lakimi në ballë të fjalës dhe metafonia.

 Evolucioni i shkallshëm që u shoqërua edhe me shfaqje të dukurive të tjera, shpuri në krijimin e gjuhës shqipe, historia e mirëfilltë e së cilës, sipas Sh. Demirajt fillon pas shek. VI e.s. Një nga burimet e rëndësishme të studimit të historisë së gjuhës shqipe për çdo gjuhëtar janë marrëdhëniet e shqipes me gjuhët e tjera.

 Pikërisht këtij burimi i është referuar profesori në kreun VI të punimit. Leksiku i një gjuhe është pjesa më e lëvizshme e saj prandaj dhe kriteret e studimit dhe ato të shtresëzimit të tij, autori i bën të qarta qysh në hyrje.

 Në ditët e sotme, për të gjithë ata pseudostudiues që lehtësisht heqin vija paralele të leksemave të shqipes me gjuhët e tjera, ky kre duhet të përbëjë literaturën bazë për të parë se me sa seriozitet duhet trajtuar leksiku i një gjuhe dhe ç’faktorë duhen pasur parasysh në vlerësimin shkencor të tij.

Shtresimi kohor i fjalëve prej burimit të huaj përfshin së pari ato të fondit të trashëguar të shqipes, të cilat mund të jenë të substratit parailir, e si të tilla janë vështirësisht të dallueshme.

Së dyti, vijnë ato që janë krijuar gjatë evolucionit të vetë ilirishtes, edhe këto gjithashtu të vështira për t’u veçuar e për t’u dalluar dhe së treti janë ato që mendohet se vijnë nga indoevropianishtja dhe që kanë një lloj përparësie në veçim, sepse punën e lehtëson krahasimi me gjuhët e tjera që rrjedhin prej i.e., si greqishtja e vjetër, latinishtja, sllavishtja etj.

Për të ndjekur jetën e fjalës, pra për të vërejtur se cilat fjalë të trashëguara të shqipes janë ruajtur e cilat kanë dalë prej saj, profesori i drejtohet edhe teksteve të vjetra të gjuhës shqipe e të folmeve arbëreshe. Po kështu duke u konsultuar me Fjalorin Etimologjik të Majerit, Studimet Etimologjike të Çabejt e duke shtuar në këtë botim të ri edhe konsultimin me Albanische Etymologien të Bardhyl Demirajt, ai parashtron një varg emrash, mbiemrash, numërorë e përemra, folje e fjalë shërbyese të trashëguara, si: atë, ëmë, bir, djalë, dhëndër, ari, berr, bollë, dash, dele, i athët, i bardhë, i errët, ti, na / ne, ju, bie, ha, dal, marr, me, pa, për etj.

Një vëmendje e veçantë i është kushtuar në këtë syth, studimit të marrëdhënieve të shqipes me rumanishten. Në ndryshim nga prof. Çabej që bashkëpërkimet e shumta leksikore të fondit autokton në të dyja gjuhët i shpjegonte me kalimin e shumicës së tyre prej shqipes në rumanishte, sepse në të parën ato nuk ishin të izoluara, prof. Sh. Demiraj duke u përpjekur të bëjë shtresëzimin kohor të tyre, vjen në përfundimin e ndryshëm se shumë prej këtyre njësive nuk i përkasin historisë së marrëdhënieve gjuhë shqipe-rumanishte, por janë më të hershme e duhen kërkuar tek marrëdhëniet e nënës së shqipes, ilirishtes dhe substratit trako-dak apo geto-dak të rumanishtes.

 Me të njëjtin kujdes, ai ka trajtuar në vepër edhe huazimet nga greqishtja, latinishtja, sllavishtja e turqishtja duke ndarë elementin që ka huazuar “nëna” e shqipes nga ai që ka huazuar vetë shqipja historike. Prejardhjen e gjuhës shqipe, profesor Sh. Demiraj e lidh ngushtësisht me historinë dhe jetën e popullit shqiptar.

Ai ka parashtruar pikëpamjet kryesore të studiuesve të huaj e vendas lidhur me këtë çështje madhore për ne shqiptarët, të cilat herë kanë qenë të karakterit historik, herë gjuhësor e herë gjeografik.

Në këtë botim të ri bie në sy se ndryshe nga botimi i parë, profesori jep disa shpjegime pak më të zgjeruara për pellazgët, për shtrirjen e tyre, për atë çka ka mbetur prej kësaj popullsie të lashtë si Orakulli i Dodonës, mbishkrimi Lemnosit.

 Ai nuk e përjashton mundësinë që ata të kenë qenë të shtrirë edhe në vise të Ilirisë. Por mungesa e dokumentacionit, nuk lejon të bëhen lidhje të mëtejshme, aq më tepër kur nuk dihet se e ç’tipi gjuhësor ka qenë kjo gjuhë e kësaj popullsie të lashtë.

Kjo vepër e profesor Sh. Demiraj, ashtu si i gjithë kontributi i vëllimshëm prej 10 000 faqesh që mban autorësinë e tij, shquhet për pasurinë e informacionit, për arsyetimin rigoroz, për analizën kritike të dokumenteve, për vështrimin kompleks të dukurive historike në ndërlidhjet e tyre të shumanshme dhe me faktorët veprues të brendshëm e të jashtëm.

Fakti që analizat dhe arsyetimet e këtij gjuhëtari të shquar qëndrojnë në bazë të punës së studiuesve të gjuhës shqipe qofshin shqiptarë a të huaj, flet mbi të gjitha për objektivitetin shkencor të trajtimit të historisë së gjuhës shqipe.

 ********



Nga pellazgjishtja në ilirishte dhe pastaj në shqipe u trashëgua dhe u ruajt gjuha më e vjetër e Evropës. Është vërtetuar me argumente të forta se gjuha shqipe është gjuha mëmë indoevropiane dhe në ndihmë për të vërtetuar vjetërsinë e gjuhës dhe historisë vijnë shkencat e gjuhësisë dhe arkeologjisë.

Po pse nuk u shkrua gjuha shqipe ashtu si latinishtja dhe greqishtja? Edhe kjo nuk është e vërtetë, sepse ka dokumente te shkruara të mbetura nga djegiet porse nuk janë zbuluar akoma dhe se gjuha shqipe është shkruar edhe me germat “latine” edhe ato “greke”.

Në lashtësi letrarëve dhe klerikëve u interesonte latinishtja dhe greqishtja sepse ato ishin gjuhët administrative apo zyrtare. Kështu që dijetarët e lashtë grekë dhe romakë shkruan për ato ngjarje të kohës që ata mund t’i vërtetonin dhe t’i ruanin për brezat e tyre të ardhshëm.

Shkencëtarët e gjuhës na kanë bërë të njohim të fshehtat e gjuhëve, sepse analiza gjuhësore mund të ndjekë një gjuhë të shkruar që nga fillesat e saj më të hershme dhe të zbulojmë lidhjet e saj me gjuhët e tjera dhe me burimin familjar të përbashkët.

Pra gjuha njihet si një nga tiparet etnike themelore të një populli. Fjala “Gjuhësi’’ është përkufizuar si studim i ligjërimit njerëzor. Pjesë të rëndësishme të një studimi gjuhësor janë: klasifikimi i tingujve të gjuhës së folur, fjalëformimi, duke përfshirë gjininë, rrënjën, kompozimi, përkufizimi i saktë i fjalëve, renditja e duhur e fjalëve brenda një fjalie, gjurmimi i prejardhjes së një fjalie në gjuhën e origjinës, zhvillimi dhe ndryshimi i fjalës nëpërmes viteve, si dhe transmetimi i fjalës nga një gjuhë në tjetrën. Në këtë drejtim, studimi historik i një gjuhe në procesin e ndryshimit nëpër vite e zgjidh arkeologjia duke hedhur dritë mbi një kulturë parahistorike.

Ashtu si në arkeologji edhe në kërkimet shkencore të gjuhës shqipe u morën të huajt dhe jo vetë shqiptarët. Sepse shqiptarëve u duhet të mbroheshin nga pushtuesit e ndryshëm që nuk e linin të diturohej.


Në shekujt XIX dhe XX shkenca e gjuhësisë krahasuese bëri të mundur që studiuesit të përcaktonin origjinën e gjuhës shqipe dhe lidhjet e saj me gjuhët e tjera indoevropiane. Shkencëtarë që bënë emër ne këtë drejtim përmenden:

Gotfrik Lajbnik (1646-1717) - ishte filolog dhe deklaroi se gjuha shqipe rrjedh nga ilirishtja.

Hans Tunman (1746-1778) - historian suedez profesor në Universitetin e Halles të Gjermanisë, ishte albanologu i parë që studioi shkencërisht origjinën e gjuhës së popullit shqiptar. Ai bëri kërkime në burimet greke, latine, bizantine dhe studioi fjalorin tre gjuhësh sllav-grek-shqip të Theodhor Kavaliotit të vitit 1770.

Hans Tunman - arriti në përfundimin se shqiptarët janë vazhdues autokton të popullsisë së lashtë ilire, që as u romanizuan e as u asimiluan nga dyndjet e mëvonshme.

Johan Fon Han (1811-1869) - austriak i diplomuar për drejtësi në Universitetin e Haidelbergut, i cili shërbeu si gjykatës i shtetit të ri grek, dhe më vonë si nënkonsull në Janinë. Johani iu fut studimeve të gjuhës shqipe bashkë me të ndriturin gjuhëtarin shqiptar Kostandin Kristoforidhin. Botoi tre vëllime ‘Studime shqiptare mbi kulturën, gjuhën dhe historinë’ dhe nxori përfundimin se shqipja rrjedh nga ilirishtja dhe ilirishtja nga pellazgjishtja.

Franc Bop (1791-1867) - profesor i Universitetit të Berlinit dhe themeluesi kryesor i gjuhësisë së krahasuar historike indoevropiane. Botoi në vitin 1854 veprën e tij dhe nxori përfundimin se shqipja bënë pjesë në familjen indoevropiane dhe është gjuhë e veçantë pa simotër gjuhë tjetër.

Dhimitër Kamarda - filolog italian me origjinë shqiptare botoi veprën ‘Një ese e gramatikës krahasuese rreth gjuhës shqipe’ më 1864, vërtetoi me dokumente lashtësinë e gjuhës shqipe. Si një gjuhë ndër më të vjetra në botë.

Gustav Majer (1850-1900) - profesor austriak në Universitetin e Gracit, anëtar i akademisë së shkencave të Vjenës, i cili u specializua në fushën e studimit të gjuhëve shqipe, greke dhe turke. Botoi librin ‘Mbi pozitën e gjuhës shqipe në rrethin e gjuhëve indoevropiane’ në vitin 1883, që më vonë u pasua me 8 vëllime shkencore mbi historinë, gjuhën, poezinë, përrallat popullore shqipe dhe ngulmimet e arbëreshëve në Itali dhe Greqi.

Eduard Shnajder - një studiues francez që shërbeu në qeverinë osmane të Shkodrës, shtoi në librin e tij për ‘Pellazgët dhe pasardhësit e tyre’ më 1894 një leksion i hollësishëm teknik, ku gjuha shqipe paraqitet si ‘tingëllimi më i pastër e më besnik i gjuhës pellazge’.

Holder Pedersen (1867-1953) - danez i cili punoi 35 vjet si profesor i gjuhësisë së krahasuese indoevropiane në Universitetin e Kopenhagës. Për 35 vjet me radhë botoi një varg punimesh shkencore mbi gjuhën shqipe, duke dhënë analiza të vlefshme. Gjithashtu mblodhi e botoi folklorin shqiptar.

Norbert Jokli (1887-1942) - gjuhëtar austriak me origjinë gjermano-çifute, bibliotekar në Universitetin e Vjenës i kushtoi gjithë jetën studimeve të gjuhës shqipe. Para se të fillonte Lufta e Dytë Botërore, atë e ftuan t’u mësonte albanologjinë studiuesve shqiptar, mirëpo vdekja e tij në një kamp përqendrimi nazist e privoi Shqipërinë nga shërbimet e këtij studiuesi të madh.

Zef Skiroi (1865-1927) - filolog i shquar italian me origjinë shqiptare bashkë me, Joklin dhe danezin Pedersen, janë cilësuar si tre albanologët më të shquar. Studimet e profesor Skiroi nxorën në dritë librin e tij ‘’Gjuha shqipe’’ në Romë më 1932.

Mbas studimeve të shkencëtarëve të huaj rreth gjuhës dhe historisë të shqiptarëve dolën dhe studiuesit e parë shqiptarë në drejtim të gjuhës shqipe si De Rada, Pashko Vasa, Kostandin Çekrezi, Kristo Dako, profesori i madh dhe i shquar Eqrem Çabej, Androkli Kostallari, Aleks Buda, Shaban Demiraj, Mahir Domi, etj.

Kështu mbas shumë studimesh duke u bindur mbi një varg argumentesh, shkencëtarë apo gjuhëtarë të huaj dhe shqiptarë nxorën përfundimin se populli shqiptar dhe gjuha shqipe e tij e kanë prejardhjen nga ilirët dhe ilirët nga pellazgët parahistorik. Në krahasimin gjuhësor midis shqipes, greqishtes dhe latinishtes së vjetër, është vërtetuar se shqipja si gjuhë është formuar më herët se këto të dy gjuhë të vjetra. Një vërtetim i pamohueshëm për vjetërsinë e gjuhës shqipe janë emërtimet e qyteteve, maleve dhe lumenjve që janë trashëguar deri me sot duke iu qëndruar edhe pushtimeve te gjata nga popujt e tjerë, si p.sh; SCUPI-SHKUPI, SCODRA-SHKODRA, LISSUS-LEZHA, DURRACKIUM-DURRΛS, MATHI-MATI, lumi DRINUS-DRINI, mali TOMORRIS-TOMORRI etj. Trashëgiminë nga pellazgjishtja ne ilirishte dhe me pas në shqipe e kemi dhe nga emrat e vjetër që janë edhe sot tek emërtimi i njerëzve si; HEKTOR, ALKET, TOMOR, DRINI, ILIR, TEUTA, GENTI, BARDHYLI etj. Të tillë emra janë mbi 800, qe ka mbledhur studiuesi Mahir Domi.

Po t’i hedhim një vështrim të shpejtë hartës të Evropës, do të vëmë re se shumë qytete dhe krahina kanë emërtime të kuptimit në gjuhën shqipe dhe vetëm në gjuhën shqipe si për shembull:

- Toskana në Itali qe e ka marrë këtë emër prej banorëve të saj, se ata ishin toskë të njëjtë me ata të Shqipërisë.

- Brindizi lexohet ne shqip: bri ndezur.

- Kryeqyteti i Francës Parisi është në shqip: i pari ose si i pari.

- Marrsiella, qytet i Francës e ka marrë këtë emër nga shqiptarët në lashtësi sepse ai ka qenë dhe është qytet bregdetar tregtar, pra marr dhe sjell.

Po të vërejmë emërtimet e qyteteve të lashta greke edhe këta kanë emra të kuptimit shqiptar, për shembull, Athina – a thënë, Edessa – e desha, Thiva - theva.

Po ashtu Homeri rrjedh nga fjalë shqipe, duke pasur parasysh që ai ishte i verbër, pellazgët i vunë emrin i Mjerë, Homer. Veprat e tij Iliada dhe Odisea (Udhë sheh) janë legjenda pellazge ose shqiptare, që u shkruan nga Homeri dhe gjatë shekujve u përvetësuan nga shkruesit e mëvonshëm bizantinë. Tek Iliada, të gjithë kryetarët e fiseve, pjesëmarrëse në betejën e Trojës dhe vendet nga vinin kanë emra të kuptimit në shqip, për shembull:

Mikena - mik kena/kemi, mbret ishte Agamenoni..

Menelao - mëndja e la, ishte mbret i Spartës, vëllai i Agamemnonit.

Mirmidonët - mirditorët, kishin mbret Aqilean ose Akilin, që do të thotë-aq i lehtë.

Elena - e lanë mend.

Priami - i parë jam ose prij jam, mbreti i Trojës.

Paridi - i pari që di, etj.

Në të gjitha kohërat bizantinët kanë pasur maninë për të përshtatur fjalët jo-greke në fjalë greke. Kjo mënyrë veprimi ka ndryshuar deri diku dhe mënyrën e shqiptimit të fjalëve ose emrave. Megjithatë, po të shohim perënditë e lashta te Olimpit ku besonin grekët në lashtësi, do vërejmë se ato perëndi lexohen apo kuptohen vetëm në gjuhen shqipe si për shembull:

Zeus - Zë, është perëndia më e fuqishme që kishte për grua perëndinë.

Hera - Era. Perëndia tjetër Letos – Leton. Zeusi më vonë u martua me perëndeshën Mentis - mend dhe lindën Athinanë. Marsi, ishte perëndia e luftës dhe shumë herë nxiste grindje midis njerëzve prandaj e pat marrë emrin nga shqipja ‘’i marrë’’.

 Perëndia Apolon mendoj se e ka marre këtë emër nga shqipja, apo-loni, dhe vërtet Apoloni ishte perëndi i muzikës, poezisë dhe harqeve, dhe çfarë bënte Apoloni! Luante muzikë, i ndryshonte drejtimin shigjetave. Loja më e dashur për të luajtur për fëmijët ishte shigjeta. Perëndia e detit quhej Tetis, që shume lehtë në shqipe T zëvendësohet me D.

Po të shohim ditës e javës në gjuhën shqipe vërejmë se kanë një kuptim të plotë shqiptar dhe të perëndive ku besonin pellazgët. E diela, është dita që përfaqëson Diellin ngaqë e diela është dita më me shumë diell. E hëna përfaqëson hënën.

E marta është dita e Marsit dhe quhet si ditë e marrë. E mërkura është dita e Mërkurit. E enjtja nuk është zbuluar akoma. E premtja është dita e zezë, të prenë, e prenë. E shtuna përfaqëson Saturnin.

Ndërkohë, grekët bizantinë ditët e javës i emërtojnë kështu: e diela përfaqëson Zotin, e hëna është dyshi, e marta, është treshi, e mërkura, është katra, e enjtja, është e pesta, e premtja, është dita e Shën Mërisë, te shtunën e kanë marrë nga hebrenjtë.

Siç shihet shqiptarët emërtimin e ditëve të javës e kanë më të vjetër se grekët, gjë që tregon se shqiptarët janë më të vjetër si popull në Ballkan. Edhe betimin pellazgët e bënin për kokën e nënës, babait, ashtu si betohen dhe shqiptarët sot, për kokën e nënës dhe të babait. Pellazgët me zakonet, muzikën, veshjen dhe veçanërisht me gjuhën e tyre shqipe, i kanë qëndruar kohës në tokat e tyre.

Shumë të dhëna historike greke, latine përmendin rastësisht ndonjë kontakt ushtarak, diplomat, tregtar dhe fetar me shqiptarët. Më vonë udhëtarë evropianë, dijetar, aventurier shkruan për ashpërsinë malore të vendit, për luftëtarët krenarë apo për veshjet karakteristike.

Uiliam Shekspir nuk e pat vizituar kurrë Shqipërinë, por ai vendosi komedinë e tij ‘’Nata e Dymbëdhjetë’’ në Iliri, pra në Shqipëri. Lordi Bajron ngeli kaq i gëzuar dhe i lumtur në takimet me shqiptarët, sa që i shkruante nënës së tij se do të blinte një kostum shqiptar dhe do ta vishte; fatkeqësisht kjo veshje u përvetësua nga grekët dhe njihet sot si kostumi kombëtar grek (!?)

Përrallat, legjendat dhe trimëria shqiptare do arrinin deri në Filipine, ku historia e dashurisë diku në mbretërinë e Shqipërisë me titull ‘’FLORANT AT LAURA’’ do të shkruhej në gjuhën tagaloge nga autori filipinas Leonard Tugjy. Legjenda e heroit kombëtar Skënderbeut, tregohet nga çifuti spanjoll në veprën e Leongfellout me titull ‘’Përrallat e hanit buzë rrugës’’.

Në përfundim duhet theksuar se mendimi i përgjithshëm shkencor është se populli shqiptar dhe gjuha shqipe janë pasardhësit modernë të Ilirëve dhe Pellazgëve, dhe fillesave indoevropiane.

 Kjo e bën edhe më të qartë arsyen përse populli shqiptar i vjetër është mbajtur i patundur pas gjuhës dhe kulturës së tij të lashtë. Ndonëse atdheu i ynë është pushtuar shpesh nga grekët, romakët, sllavët dhe turqit, edhe ndonëse shpesh kemi përdorur gjuhë tregtie, të ardhura nga larg, njerëzit që sot njihen si shqiptarë kanë ruajtur me vendosmëri e sukses, zakonet, traditat dhe dallimin tonë të lashtë Ilir e Pellazg.

 Por që të ruhen edhe në të ardhmen duhet që shqiptarët të kujdesen sa me shume për zhvillimin e më tejshëm arsimor-shkencor, të ndërtojnë institucione, universitete të tyre kombëtare dhe t’i ruajnë me fanatizëm nga armiqtë shekullor të popullit shqiptar.

*******

Agjencioni Floripress

Origjina e Gjuhes Shqipe dhe Historia e saj! 

Mr.sci.Flori Bruqi,Cand.PHD

http://floripress.blogspot.com/2011/04/origjina-e-gjuhes-shqipe-dhe-historia-e.html

Origjina e shqiptarëve është bërë prej disa kohësh çështje debati ndër historianë. Shqiptarët janë një popull që flet shqip, një gjuhë indo-evropiane. Ndonëse leksiku përmban disa fjalë greke, latine dhe turke, gjuha në vetvete nuk ka të afërm të tjerë të gjallë, duke e bërë të vështirë për ta përcaktuar se nga cila gjuhë e vjetër ballkanase ka rrjedhur.

Vendi i prejardhjes


Vendi ku u formua shqipja është gjithashtu i diskutueshëm, por duke studiuar gjuhën mund të mësojmë se shqipja është formuar më tepër në një zonë malore sesa fushore apo bregdet: ndërkohë që fjalët për bimët dhe kafshët që janë karakteristike në zonat malore janë krejt origjinale, emrat për peshqit e detit dhe ato për veprimtaritë bujqësore, (të tilla si plugimi) janë të huazuara nga gjuhët e tjera.






Studiuesi Georg Stadtmüller duke shqyrtuar etimologjinë e emrave të bimëve në shqip ka arritur në përfundimin se Urheimat''''i (= vendi i të parëve) historik dhe gjuhësor i shqiptarëve duhet kërkuar në rajone në lartësinë 600 metra mbi nivelin i detit, që është zona gjeobotanike e pyjeve të thatë.

                                                                

                                         Gjuhët romane 

Pyjet e thatë subtropikalë si ç''''mund të shihen (me të verdhë) nga kjo hartë e bërë ngaOrganizata për Ushqimin dhe Agrikulturën e Kombeve të Bashkuara gjenden sot nëBallkan në zonat malore të Shqipërisë së sotme, Kosovës, Greqisë, Bullgarisë, Maqedonisë dhe në zonat malore pranë bregdeteve të Kroacisë dhe Malit të Zi.

Nga ana tjetër mungesa e fjalorit të trashëguar detar mund të mos thotë gjë. Dimităr Dečev (shqip. Dimiter Deçev) në Charakteristik der thrakischen Sprache (Karakteristike të gjuhës trake), Sofia, 1952, faq. 113, thotë se shqiptarët kanë pasur një fjalor detar por e kanë humbur.
Eqrem Çabej në “VII Congresso internazionale di scienze onomastiche, 4-8 Aprile 1961, 248-249” (Kongresi VII ndërkombëtar i shkencave onomastike, 4-8 Prill 1961) ka argumentuar për praninë aktuale të disa fjalëve të vjetra të ruajtura.

Eric Hamp (shqip. Erik Hemp) thotë se këto fjalë janë në pjesën më të madhe jobindëse në vetvete: det (e afërm me fjalën angleze ''''deep, depth'''' = thellë, thellësirë) mund të ishte fjala për cilado ujëra të thellë. Pyetjes sime në një forum të gjuhëve indo-evropiane më 2002-shin mbi atë se si është e mundur që shqiptarët e lashtë nëse nuk kanë jetuar pranë detit prapë të kishin një fjalë origjinale për këtë gjë që nuk e kishin parë studiuesi polak Piotr Gasiorowski (shqip. Pjotër Gasiorovski) i përgjigjet se ai është i mendimit se përvoja e dorës së parë nuk është e domosdoshme në këto raste dhe se kjo fjalë duhet të ketë qenë pjesë e trashëgimisë getike të parashqiptarëve dhe që nuk humbi përgjatë baritjeve të tyre në brendësi të steresë. Lidhjet tregtare me krahinat bregdetare duhet të kenë mjaftuar për t’u kujtuar atyre që deti ekziston. Si shembull ai merr përhapjen e fjalësluan ndër sllavë përpara se këta ta kenë parë vetë këtë kafshë. Ky shembull mund të mos qëndrojë plotësisht nga ana logjike kur arsyetohet se fjala det është e trashëguar në shqip ndërsa fjala e përdorur për luanin nëgjuhët sllave është e huazuar nga gjuhët gjermanike.

Va, mat, valë mund të përdoren për ujëra të ndryshme. Aq më tepër va mendohet që mund të jetë e huazuar nga fjala latine vadum me të njëjtin kuptim.
Fjalë si grykë (ngushticë) janë metafora të lehta (fyt).
Gjithashtu anije (anë, shum. enë), bile Gasiorowski më jep mësim duke më treguar se kjo fjalë është krahasimisht e re, e studiuar mirë më vonë nga vetë etimologët shqiptarë si Dodbiba (1972), hasur për herë të parë në shek. e 19-të në një shkrim të arbëreshëve të Italisë si ani dhe pranuar nga shqiptarët në Kongresin e Manastirit më 1908-n në formën toske anije.

Albanian migrations in 1300-1350 AD

Poashtu, sipas Hamp, edhe disa pjesë të tjera të një barke (ballë, pëlhurë, shul, lugatë që i përket fjalës lugë) kuptohen lehtë si metafora; likurishtë (krahas. likurë, lëkurë) dhe shumë emra të tjerë, shpeshherë që shihen qartë që janë fjalë të përbëra (faq. 249), janë përshkruese dhe mund të jenë shfaqur në përdorimet e dëshmuara ndoshta në pothuajse cilëndo kohë.

Albanians in the 5th-10th centuries according to the Dacian theor

Fjala ngjalë < *engella, edhe sikur të ishte e lidhur me fjalën ilire ''''Eggelanev'''' nuk ka si kusht patjetër detin. Për më tepër Gasiorowski thotë se edhe kjo fjalë është e huazuar nga latinishtja anguilla. Kështu na mungon akoma një trup i vërtetuar morfemash detare anase, që nuk ka lidhje të tjera morfologjikeose kuptimore brenda gjuhës që mund të kishin bërë të mundur përcjelljen.

The distribution of E-V13 in Europe

 Për këtë lloj diskutimi, vetëm format e veçuara do të ishin bindëse. Në Kuvendin e Rruzullit nën Prejardhjen e fjalëve shqipe anëtarët që kanë dëshirë mund të hedhin fjalë detare shqipe të cilat mendojnë se plotësojnë kushtet e parashtruara nga Hamp. Më pas mund të lusim studiuesin Abdullah Konushevci – që ka nxjerrë kohët e fundit Fjalorin e Trashëgimisë Shqipe – t’u hedhë një sy fjalëve të mbledhura dhe të na japë ndonjë mendim mbi etimologjinë e tyre. Mund të merret me mend që shqiptarët e lashtë nuk jetonin në Dalmaci, pasi ndikimi latin mbi shqipen është më tepër i llojit të origjinës së Romancës Ballkanike (që u zhvillua në rumanishte) sesa i origjinës dalmate. Ky ndikim i Romancës Ballkanike përfshin fjalët latine që shfaqin shprehje të folure dhe ndryshime kuptimi që gjenden vetëm në rumanishte dhe jo në gjuhët e tjera romance. Duke ia shtuar këtë fjalëve të përbashkëta vetëm për shqipen dhe rumanishten, mund të pranojmë si të vërtetë se rumunët dhe shqiptarët kanë jetuar dikur pranë njëri-tjetrit. Në përgjithësi sipërfaqet ku kjo mund të ketë ndodhur gjykohet të jenë zona të ndryshme që ngaTransilvania, Serbia e Lindjes (zona rreth Naissus/Nishit), Kosova dhe Shqipëria e Maqedonia e Veriut. 

Sidoqoftë rumanishtja e ka pjesën më të madhe të termave bujqësore me origjinë latine, por jo termat që kanë të bëjnë me aktivitete qytetare, gjë që tregon që rumunët ishin popull bujqish në rrafshinat e ulëta përkundër shqiptarëve të cilët ishin në fillim barinj në vendet malore.


Zonat me të kuqe mendohet të jenë ato ku shqiptarët kanë jetuar pranë rumunëve

Disa studiues shpjegojnë bile edhe hendekun midis bullgarishtes dhe serbishtes me praninë e një zone ndarëse shqiptaro-rumune në lindje të lumit Moravë (ndonëse ekziston një dialektndërmjetës serb, por është i formuar vetëm pas zgjerimit serb në lindje).

Një argument tjetër që mbështet origjinën veriore të shqiptarëve është numri krahasimisht i vogël i fjalëve me prejardhje greke, ndonëse Iliria e Jugut ishte nën ndikimin e qytetërimit dhe gjuhës greke/bizantine, sidomos pas rënies sëPerandorisë Romake.

Sidoqoftë, nëse origjina e shqiptarëve duhet kërkuar në pyjet e thata tropikale, duke përjashtuar Dalmacinë, dhe duke ditur nga e njëjta hartë e mësipërme botanike se Transilvania dhe zona e Nishit hyjnë në zonën epyjeve të butë kontinentalë atëherë zonat që përmbushin kriteret janë po ato zona që banohen edhe sot nga shqiptarët: zonat malore të Shqipërisë, Kosovë e Maqedoni e Veriut.

Thënie për gjuhën

“Gjuha është tepër e rëndësishme për t'ua lënë vetëm gjuhëtarëve” 
Heidegger 


“Gjuha Shqipe është i vetmi mjet i ndriçimit dhe i përparimit moral.
Ajo është një gjuhë e fuqishme dhe e bukur që duhet të jetë krenaria e folësve të saj dhe një mjet i shenjtë për zhvillimin kulturor dhe intelektual të kombit të vjetër shqiptar” 
Holger Pedersen 


“Kurrë nuk kemi të drejtë të quhemi komb i qytetëruar, sado që të mësojmë gjuhë të huaja, sepse kombi nuk qytetërohet vetëm me mësimin e gjuhëve të huaja, por me mësimin e gjuhës së vet” 
Filip Shiroka 


“Gjuha është pasqyra më e qartë e një kombi dhe e kulturës së tij” 
E.Çabej 


“Shenjat e civilizimit të një populli janë:

si kujdeset ai për drunjtë e tij, 
si kujdeset ai për fëmijët dhe pleqtë 
si sillet ai me gjuhën e tij. 
Por gjuha është më e rëndësishme. Është detyrë e tij që ta ruaj dhe ta kultivoj atë si vlerë kulturore dhe si tipar identiteti”

Erwin Chargaff 


“Themelin e diturisë dhe të atdhetarisë e përbën gjuha shqipe” 
Mit’hat Frashëri 


“Fjala e huaj në gjuhë është si dhia ndër dhen” 
N. Frashëri 


“Gjuha më e mirë se gjithçka tjetër jep shpesh dritën ose mjerimin e një kohe” 
I. Kadare 


“Gjuha shqipe ka aq pasuri fjalësh e është e ardhshme e plot gjallëri e jetë, sa mund të përkthehen në të klasikët e çdo kombi, e çdo kohe” Gj. Fishta 


“Gjuha letrare s’është vetëm thesari i kulturës sonë, por edhe mjet i fortë për mbrojtjen e etnisë shqiptare” 
I. Ajeti 

“Gjuha është sendi më i çmueshëm i një populli dhe për popullin shqiptar është i vetmi thesar” 
E. Çabej 


“Ka një mjet me anën e të cilit kërkimtari është në gjendje ta ndriçojë, deri-diku, muzgun e fillimeve të popullit shqiptar dhe të hyjë në kohën që shtrihet përtej dëshmive historike. Këtë mjet e jep gjuhësia” 
N. Jokl 


“Larg gjuhës shqipe, larg të qenit shqiptar” 
Q. Murati 


“Mbrojtja e gjuhës është detyrë dhe peng nderi për çdo shqiptar” 
Gj. Shkurtaj 


“Viktimat e gjuhës janë më të shumta se ato të shpatës” 
S. Frashëri 


“Gjuha ruhet atje ku shkruhet” 
Populli 


“E mjera shqipe, ç’i punojnë e s’ka gjuhë të ankohet!” 
T. Zavalani 


“Zot! Jepu shqiptarëve vullnet dhe logjikë që të flasin shqip të paktën kur janë në Shqipëri. Se, siç kanë zënë disa, shpejt a vonë do ta bëjnë atdheun babiloni gjuhësh, ku s’do ta marrë vesh qeni të zonë” N. Bulka 


“Duke lexuar autorët që shkruajnë mirë, mësohesh të flasësh mirë” 
Volter 


“Ai që e zotëron gjuhën e vet vlen më tepër se ai që pushton një qytet” 
Një mendimtar i lashtë 


“Gjuha e keqe sjell shumë të këqija” 
Latine 


“Gjuha është institucion mbi të gjitha institucionet” 
Heidegger 


“Gjuha pasqyron një kombësi, ajo është pasqyra më e qartë e një kombësie dhe e kulturës së saj. Shkalla e pasurisë dhe e pastërtisë së gjuhës është tregues i nivelit të kësaj kulture” 
E. Çabej

References

1. ^ ^{a b c d e} John Van Antwerp Fine, The early Medieval Balkans: A critical survey from the sixth century to the late twelfth century.University of Michigan Press, 1991, p.10 [1]
2. ^ Bonefoy, Yves (1993). American, African, and Old European mythologies. University of Chicago Press. pp. 253.ISBN 0226064573.
3. ^ Mircea Eliade, Charles J. Adams, The Encyclopedia of religion, Macmillan, 1987, ISBN 9780029097007, p. 179.
4. ^ Michele Belledi, Estella S. Poloni, Rosa Casalotti, Franco Conterio, Ilia Mikerezi, James Tagliavini and Laurent Excoffier. "Maternal and paternal lineages in Albania and the genetic structure of Indo-European populations". European Journal of Human Genetics, July 2000, Volume 8, Number 7, pp. 480-486."Mitochondrial DNA HV1 sequences and Y chromosome haplotypes (DYS19 STR and YAP) were characterized in an Albanian sample and compared with those of several other Indo-European populations from the European continent. No significant difference was observed between Albanians and most other Europeans, despite the fact that Albanians are clearly different from all other Indo-Europeans linguistically. We observe a general lack of genetic structure among Indo-European populations for both maternal and paternal polymorphisms, as well as low levels of correlation between linguistics and genetics, even though slightly more significant for the Y chromosome than for mtDNA. Altogether, our results show that the linguistic structure of continental Indo-European populations is not reflected in the variability of the mitochondrial and Y chromosome markers. This discrepancy could be due to very recent differentiation of Indo-European populations in Europe and/or substantial amounts of gene flow among these populations."
5. ^ The Illyrians The Peoples of Europe Author John Wilkes Edition illustrated, reprint Publisher Wiley-Blackwell, 1995 ISBN 0631198075, 9780631198079 p.278
6. ^ The Illyrians The Peoples of Europe Author John Wilkes Edition illustrated, reprint Publisher Wiley-Blackwell, 1995 ISBN 0631198075, 9780631198079 p.278-279
7. ^ The position of Albanian by Eric Hamp Ancient Indo-European Dialects. Publisher University of California Press p. 105
8. ^ Eric Hamp. Birnbaum, Henrik; Puhvel, Jaan. eds. The position of Albanian, Ancient IE dialects, Proceedings of the Conference on IE linguistics held at the University of California, Los Angeles, April 25–27, 1963.
9. ^ Migrations and invasions in Greece and adjacent areas By Nicholas Geoffrey Lemprière Hammond Edition: illustrated Published by Noyes Press, 1976 Original from the University of Michigan Digitized Jun 24, 2008ISBN 0815550472, 9780815550471 "Illyrian has survived. Geography has played a large part in that survival; for the mountains of Montenegro and northern Albania have supplied the almost impenetrable home base of the Illyrian-speaking peoples. They were probably the first occupants, apart from nomadic hunters, of the Accursed Mountains and their fellow peaks, and they maintained their independence when migrants such as the Slavs occupied the more fertile lowlands and the highland basins. Their language may lack the cultural qualities of Greek, but it has equalled it in its power to survive and it too is adapting itself under the name of Albanian to the conditions of the modern world." p.163
10. ^ Thunman, Hahn, Kretschmer, Ribezzo, La Piana, Sufflay, Erdeljanovic and Stadtmuller view referenced at The position of Albanian by Eric Hamp Ancient Indo-European DialectsPublisher University of California Press p. 104
11. ^ Jireček view referenced at The position of Albanian by Eric Hamp Ancient Indo-European DialectsPublisher University of California Press p. 104
12. ^ Puscariu,Parvan, Capidan referenced at The position of Albanian by Eric Hamp Ancient Indo-European Dialects. Publisher University of California Press p. 104
13. ^ Weigand referenced at The position of Albanian by Eric Hamp Ancient Indo-European Dialects. Publisher University of California Press p. 104
14. ^ Baric referenced at The position of Albanian by Eric Hamp Ancient Indo-European DialectsPublisher University of California Press p. 104
15. ^ The general history of Polybius, Tome 1,"and escaped to Arbon"
16. ^ Polybius, Histories,2.11,"Of the Illyrian troops engaged in blockading Issa, those that belonged to Pharos were left unharmed, as a favour to Demetrius; while all the rest scattered and fled to Arbo"
17. ^ Polybius, Histories,2.11,"είς τόν Άρβωνα σκεδασθέντες"
18. ^ Strabo, Geography H.C. Hamilton, Esq., W. Falconer, M.A., Ed,"The Libyrnides are the islands of Arbo, Pago, Isola Longa, Coronata, &c., which border the coasts of ancient Liburnia, now Murlaka."
19. ^ (Ptolemy. Geogr. Ill 12,20)
20. ^ ^a b Ethnica, Epitome, page 111,line 14, : Αρβών πόλις Ιλλυριας.Πολύβιος δευτέρα, το εθνικόν Αρβώνιος και Αρβωνίτης, ως Αντρώνιος και Ασκαλωνίτης.
21. ^ Encyclopedia of ancient Greece‎ by Nigel Guy Wilson,page 597,Polybius' own attitude to Rome has been variously interpreted, pro-Roman, ...frequently cited in reference works such as Stephanus' Ethnica and the Suda. ...
22. ^ Hispaniae: Spain and the Development of Roman Imperialism, 218-82 BC by J. S. Richardson,In four places, the lexicographer Stephanus of Byzantium refers to towns and ... Artemidorus as source, and in three of the four examples cites Polybius.
23. ^ R. Elsie: Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th - 17th Centuries, Wiesbaden 2003, p. 3
24. ^ The wars of the Balkan Peninsula: their medieval origins G - Reference, Information and Interdisciplinary Subjects Series Authors Alexandru Madgearu, Martin Gordon Editor Martin Gordon Translated by Alexandru Madgearu Edition illustrated Publisher Scarecrow Press, 2008 ISBN 0810858460, 9780810858466 It was supposed that those Albanoi from 1042 were Normans from Sicily, called by an archaic name (the Albanoi were an independent tribe from Southern Italy), p. 25
25. ^ The wars of the Balkan Peninsula: their medieval origins G - Reference, Information and Interdisciplinary Subjects Series Authors Alexandru Madgearu, Martin Gordon Editor Martin Gordon Translated by Alexandru Madgearu Edition illustrated Publisher Scarecrow Press, 2008 ISBN 0810858460, 9780810858466 It was supposed that those Albanoi from 1042 were Normans from Sicily, called by an archaic name (the Albanoi were an independent tribe from Southern Italy). The following instance is indisputable. It comes from the same Attaliates, who wrote that the Albanians (Arbanitai) were involved in the 1078 rebellion of... p. 25
26. ^ Comnena, Anna. The Alexiad, Book IV.
27. ^ Thalloczy/Jirecek/Sufflay, Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis, Vindobonae, MCMXIII, I, 113 (1198).
28. ^ Konstantin Jireček: Die Romanen in den Städten Dalmatiens während des Mittelalters, I, 42-44.
29. ^ Mirdita, Zef (1969). "Iliri i etnogeneza Albanaca". Iz istorije Albanaca. Zbornik predavanja. Priručnik za nastavnike. Beograd: Zavod za izdavanje udžbenika Socijalističke Republike Srbije. pp. 13–14.
30. ^ Robert Elsie, A dictionary of Albanian religion, mythology and folk culture, C. Hurst & Co. Publishers, 2001, ISBN 9781850655701, p. 79.
31. ^ ^a b "ALBANCI". Enciklopedija Jugoslavije 2nd ed.. Supplement.Zagreb: JLZ. 1984. pp. 1.
32. ^ Elsie, Robert (1986). "Paulus Angelus". Dictionary of Albanian Literature. New York/Westport/London: Greenwood Press. pp. 4.
33. ^ William Bowden. "The Construction of Identities in Post-Roman Albania" in Theory & practice in late antique archaeology. Brill, 2003.
34. ^ Wilkes, J. J. The Illyrians. Oxford: Blackwell Publishing, 1992,ISBN 0631198075, p. 183. "We may begin with the Venetic peoples, Veneti, Carni, Histri and Liburni, whose language set them apart from the rest of the Illyrians."
35. ^ Wilkes, J. J. The Illyrians. Oxford: Blackwell Publishing, 1992.ISBN 0631198075, p. 81. "In Roman Pannonia the Latobici and Varciani who dwelt east of the Venetic Catari in the upper Sava valley were Celtic but the Colapiani of the Colapis (Kulpa) valley were Illyrians..."
36. ^ "Johann Thunmann: On the History and Language of the Albanians and Vlachs". Elsie.
37. ^ Thunmann, Johannes E. "Untersuchungen uber die Geschichte der Oslichen Europaischen Volger". Teil, Leipzig, 1774.
38. ^ Indo-European language and culture: an introduction By Benjamin W. Fortson Edition: 5, illustrated Published by Wiley-Blackwell, 2004 ISBN 1405103167, 9781405103169
39. ^ Stipčević, Alexander. Iliri (2nd edition). Zagreb, 1989 (also published in Italian as "Gli Illiri")
40. ^ NGL Hammond The Relations of Illyrian Albania with the Greeks and the Romans. In Perspectives on Albania, edited by Tom Winnifrith, St. Martin’s Press, New York 1992
41. ^ ^a b Encyclopedia of Indo-European culture By J. P. Mallory, Douglas Q. Adams Edition: illustrated Published by Taylor & Francis, 1997 ISBN 1884964982, 9781884964985
42. ^ Thunman, Hahn, Kretschmer, Ribezzo, La Piana, Sufflay, Erdeljanovic and Stadtmuller referenced at Hamp see (The position of Albanian, E. Hamp 1963)
43. ^ Jireček as referenced at Hamp see (The position of Albanian, E. Hamp 1963)
44. ^ ^a b c d Demiraj, Shaban. Prejardhja e shqiptarëve në dritën e dëshmive të gjuhës shqipe.(Origin of Albanians through the testimonies of the Albanian language) Shkenca (Tirane) 1999
45. ^ History of the Byzantine Empire, 324-1453 By Alexander A. Vasiliev Edition: 2, illustrated Published by Univ of Wisconsin Press, 1958 ISBN 0299809269, 9780299809263 (page 613)
46. ^ History of the Balkans: Eighteenth and nineteenth centuries By Barbara Jelavich Edition: reprint, illustrated Published by Cambridge University Press, 1983 ISBN 0521274583, 9780521274586 (page 25)
47. ^ The Indo-European languages By Anna Giacalone Ramat, Paolo Ramat Edition: illustrated Published by Taylor & Francis, 1998ISBN 041506449X, 9780415064491 (page 481)
48. ^ Encyclopedia of Indo-European culture By J. P. Mallory, Douglas Q. Adams Edition: illustrated Published by Taylor & Francis, 1997ISBN 1884964982, 9781884964985 page 11
49. ^ ^a b c Encyclopedia of Indo-European culture By J. P. Mallory, Douglas Q. Adams Edition: illustrated Published by Taylor & Francis, 1997 ISBN 1884964982, 9781884964985 page 11 link[2]
50. ^ Erik Hamp, The Position of Albanian, University of Chigaco,..Jokl's Illyrian-Albanian correspondences (Albaner §3a) are probably the best known. Certain of these require comment...
51. ^ ^a b Çabej, E. "Die alteren Wohnsitze der Albaner auf der Balkanhalbinsel im Lichte der Sprache und der Ortsnamen," VII Congresso internaz. di sciense onomastiche, 1961 241-251; Albanian version BUShT 1962:1.219-227
52. ^ Çabej, Eqrem. Karakteristikat e huazimeve latine të gjuhës shqipe.(The characteristics of Latin Loans in Albanian language) SF 1974/2 (In German RL 1962/1) (13-51)
53. ^ Encyclopedia of Indo-European culture By J. P. Mallory, Douglas Q. Adams Edition: illustrated Published by Taylor & Francis, 1997ISBN 1884964982, 9781884964985 (page 11) borrowed words from Greek and Latin date back to before Christian era see also (page 9) Even very common words such as mik"friend"(<Lat. amicus) or këndoj"sing (<Lat. cantare) come from Latin and attest to a widespread intermingling of pre-Albanian and Balkan Latin speakers during the Roman period, roughfly from the second century BC to the fifth century AD.
54. ^ Cimochowski, W. "Des recherches sur la toponomastique de l’Albanie," Ling. Posn. 8.133-45 (1960). On Durrës
55. ^ In Tosk /a/ before a nasal has become a central vowel (shwa), and intervocalic /n/ has become /r/. These two sound changes have affected only the pre-Slav stratum of the Albanian lexicon, that is the native words and loanwords from Greek and Latin (page 23) Concise Encyclopedia of Languages of the World By Keith Brown, Sarah Ogilvie Contributor Keith Brown, Sarah Ogilvie Edition: illustrated Published by Elsevier, 2008 ISBN 0080877745, 9780080877747
56. ^ The dialectal split into Geg and Tosk happened sometime after the region become Christianized in the fourth century AD; Christian Latin loanwords show Tosk rhotacism, such as Tosk murgu"monk" (Geg mungu) from Lat. monachus. (page 392) Indo-European language and culture: an introduction By Benjamin W. Fortson Edition: 5, illustrated Published by Wiley-Blackwell, 2004ISBN 1405103167, 9781405103169
57. ^ The Greek and Latin loans have undergone most of the far-reaching phonological changes which have so altered the shape of inherited words while Slavic and Turkish words do not show those changes. Thus Albanian must have acquired much of its present form by the time Slavs entered into Balkans in the fifth and sixth centuries AD (page 9)Encyclopedia of Indo-European culture By J. P. Mallory, Douglas Q. Adams Edition: illustrated Published by Taylor & Francis, 1997 ISBN 1884964982, 9781884964985
58. ^ The river Shkumbin in central Albania historically forms the boundary between those two dialects, with the population on the north speaking varieties of Geg and the population on the south varieties of Tosk. (page 23) Concise Encyclopedia of Languages of the World By Keith Brown, Sarah Ogilvie Contributor Keith Brown, Sarah Ogilvie Edition: illustrated Published by Elsevier,2008 ISBN 0080877745, 9780080877747
59. ^ See also Hamp 1963 The isogloss is clear in all dialects I have studied, which embrace nearly all types possible. It must be relatively old, that is, dating back into the post-Roman first millennium. As a guess, it seems possible that this isogloss reflects a spread of the speech area, after the settlement of the Albanians in roughly their present location, so that the speech area straddled the Jireček Line.
60. ^ ^a b Fine, JA. The Early medieval Balkans. Univ. of Michigan Press, 1991. p.10. [3]
61. ^ ^a b c Madgearu A, Gordon M. The wars of the Balkan peninsula.Rowman & Littlefield, 2007. p.146. [4]
62. ^ Turnock, David. The Making of Eastern Europe, from the Earliest Times to 1815. Taylor and Francis, 1988. p.137 [5]
63. ^ ^a b Fine, JA. The Early medieval Balkans. Univ. of Michigan Press, 1991. p.11. [6]
64. ^ ^a b The Cambridge ancient history by John Boederman,ISBN 0521224969,2002,page 848
65. ^ The Illyrian Language
66. ^ Madgearu A, Gordon M. The wars of the Balkan peninsula.Rowman & Littlefield, 2007. p.147. [7]
67. ^ Wilkes, J. J. The Illyrians. Oxford: Blackwell Publishing, 1992,ISBN 0631198075, p. 278. "...likely identification seems to be with a Romanized population of Illyrian origin driven out by Slav settlements further north, the 'Romanoi' mentioned..."
68. ^ Jirecek, Konstantin. "The history of the Serbians" (Geschichte der Serben), Gotha, 1911
69. ^ Madgearu A, Gordon M. The wars of the Balkan peninsula.Rowman & Littlefield, 2007. p.149. [8]
70. ^ V. Orel. Albanian Etymological Dictionary Brill, 1988, page X.
71. ^ I.I. Russu, Obârșia tracică a românilor și albanezilor. Clarificări comparativ-istorice șietnologice. Der thrakische Ursprung der Rumänen und Albanesen. Komparativ-historische und ethnologische Klärungen. Cluj-Napoca: Dacia 1995
72. ^ Schramm, Gottfried, Anfänge des albanischen Christentums: Die frühe Bekehrung der Bessen und ihre langen Folgen (1994).
73. ^ Madgearu A, Gordon M. The wars of the Balkan peninsula.Rowman & Littlefield, 2007. p.151. [9]
74. ^ Hamp, Eric (1980) It [i.e. the Albanian language] can be said to be related more closely to Baltic and Slavic than to anything else, and certainly not to be close to Thracian seehttp://www.lituanus.org/1993_2/93_2_05.htm
75. ^ Eric P. Hamp, University of Chicago, 1963 The Position of Albanian, "...we still do not know exactly where the Illyrian-Thracian line was, and NaissoV (Nis) is regarded by many as Illyrian territory."
76. ^ ^a b c Malcolm, Noel. "Kosovo, a short history". London: Macmillan, 1998, p. 22-40.
77. ^ ^{a b c d e f g} Fine, JA. The Early medieval Balkans. Univ. of Michigan Press, 1991. p.11.
78. ^ Eric P. Hamp, University of Chicago The Position of Albanian(Ancient IE dialects, Proceedings of the Conference on IE linguistics held at the University of California, Los Angeles, April 25–27, 1963, ed. By Henrik Birnbaum and Jaan Puhvel)
79. ^ Eric P. Hamp, 1963, University of Chicago The Position of Albanian
80. ^ Five Roman emperors: Vespasian, Titus, Domitian, Nerva, Trajan, A.D. 69-117 - by Bernard William Henderson - 1969, page 278,"At Thermidava he was warmly greeted by folk quite obviously Dacians"
81. ^ The Geography by Ptolemy, Edward Luther Stevenson,1991,page 36
82. ^ ^a b Ethnic continuity in the Carpatho-Danubian area by Elemér Illyés,1988,ISBN-0880331461,page 223
83. ^ Belledi et al. (2000) Maternal and paternal lineages in Albania and the genetic structure of Indo-European populations
84. ^ http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:Kqj5uZRfjIUJ:hrcak.srce.hr/file/15462+%22HLA+Class+I+Polymorphism+in+the+Albanian+Population%22&hl=en&ct=clnk&cd=1
85. ^ ^a b c Cruciani et al., F; La Fratta, R; Trombetta, B; Santolamazza, P; Sellitto, D; Colomb, EB; Dugoujon, JM; Crivellaro, F et al. (2007)."Tracing Past Human Male Movements in Northern/Eastern Africa and Western Eurasia: New Clues from Y-Chromosomal Haplogroups E-M78 and J-M12". Molecular Biology and Evolution 24 (6): 1300–1311. doi:10.1093/molbev/msm049.PMID 17351267. Also see Supplementary Data.
86. ^ ^a b Battaglia et al.; Fornarino, S; Al-Zahery, N; Olivieri, A; Pala, M; Myres, NM; King, RJ; Rootsi, S et al. (2008). "Y-chromosomal evidence of the cultural diffusion of agriculture in southeast Europe". European Journal of Human Genetics 17 (6): 820–30.doi:10.1038/ejhg.2008.249. PMC 2947100.PMID 19107149.
87. ^ Bird, Steven (2007). "Haplogroup E3b1a2 as a Possible Indicator of Settlement in Roman Britain by Soldiers of Balkan Origin".Journal of Genetic Genealogy 3 (2).
88. ^ ^a b Semino et al. (2000). "The Genetic Legacy of PaleolithicHomo sapiens sapiens in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective". Science 290: pp. 1155–59.doi:10.1126/science.290.5494.1155. PMID 11073453.
89. ^ Cruciani et al., F; La Fratta, R; Santolamazza, P; Sellitto, D; Pascone, R; Moral, P; Watson, E; Guida, V et al. (May 2004)."Phylogeographic Analysis of Haplogroup E3b (E-M215) Y Chromosomes Reveals Multiple Migratory Events Within and Out Of Africa". American Journal of Human Genetics 74 (5): 1014–1022. doi:10.1086/386294. PMC 1181964. PMID 15042509.
90. ^ ^{a b c d e} Peričic et al.; Lauc, LB; Klarić, IM; Rootsi, S; Janićijevic, B; Rudan, I; Terzić, R; Colak, I et al. (2005). "High-resolution phylogenetic analysis of southeastern Europe traces major episodes of paternal gene flow among Slavic populations". Mol. Biol. Evol. 22 (10): pp. 1964–75. doi:10.1093/molbev/msi185.PMID 15944443.
91. ^ Latest designations can be found on the [www.isogg.org ISOGG] website. In some articles this is described as I-P37.2 not including I-M26.
92. ^ Rootsi et al. (2004) Phylogeography of Y-Chromosome Haplogroup I Reveals Distinct Domains of Prehistoric Gene Flow in Europe
93. ^ ^a b c Cardos G., Stoian V., Miritoiu N., Comsa A., Kroll A., Voss S., Rodewald A. (2004 Romanian Society of Legal Medicine) Paleo-mtDNA analysis and population genetic aspects of old Thracian populations from South-East of Romania
94. ^ Schwandner-Sievers, Stephanie; Fischer, Bernd Jürgen (2002-09). Albanian identities: myth and history. Indiana University Press. p. 74. ISBN 9780253215703
95. ^ Malcolm N (2002) "Myths of Albanian national identity: Some key elements". In Albanian identities, Schwandner-Sievers S, Fischer JB eds., Indiana University Press. p. 77
96. ^ Schwandner-Sievers, Stephanie; Fischer, Bernd Jürgen (2002-09). Albanian identities: myth and history. Indiana University Press. pp. 77–79. ISBN 9780253215703
97. ^ Schwandner-Sievers, Stephanie; Fischer, Bernd Jürgen (2002-09). Albanian identities: myth and history. Indiana University Press. pp. 78–79. ISBN 9780253215703