Nga Blerina Rogova Gaxha
Ulur në kafenenë në sheshin e Prishtinës, nën diellin e vjeshtës dhe në shqipen e saj të bukur, përkthyesja, e cila mban titullin doktor shkence në linguistikë, është rikthyer edhe njëherë në Kosovë, pas disa vizitave e qëndrimeve gjatë viteve.
Në kryeqytetin kosovar kësaj here e ka sjell Rezidenca „Prishtina nuk ka lumë“, bursë që u ndahet shkrimtarëve dhe përkthyesve nga Evropa, organizuar nga Qendra Multimedia.
E takoj për herë të parë, megjithëse ka vite që njihemi virtualisht. Më jep dhuratë një kuti çokollatash të shijshme, në shenjë respekti dhe miqësie, vlerë që perëndimorët nuk ngatërrohen ta harrojnë. Në shqipen e saj të letrave dhe në gegnishten time flasim për përvojën e saj si përkthyese, për letërsinë e gjuhën shqipe, dhe përkthimin e botimin e saj në Gjermani.
Letërsia shqipe ka çfarë t’i thotë të tjerëve
Ka gati një dekadë që Zuzane përkthen autorët shqiptarë në gjuhën gjermane, dhe kjo, thotë ajo, ka ndodhur krejt rastësisht. “Me përkthime nga shqipja kam nisur falë motivimit të një shoqeje të mirë nga Shqipëria, e cila më ka pyetur, nëse do të përktheja disa poezi për një mbrëmje letrare shqipe në Berlin në vitin 2007. Ky ishte fillimi i një faze të re në jetën ime”.
Për letrat e bukura shqipe që ka lexuar dhe ato që ka përkthyer, linguistja gjermane, thotë se letërsia shqipe ka çfarë t’i jap e t’i thotë të tjerëve. Zuzane pohon se përkthimi në gjermanishte i veprave të autorëve shqiptar e pasuron kulturën letrare në vendet gjermanofolëse, sepse temat, per të cilët flet letërsia shqipe janë tema universale, ndërkohë që përkthimi i tyre jep mundësinë e komunikimit në një tjetër gjuhë, sidomos te njerëzit, të cilët kanë përvoja të tjera në jetë nga ato të shqiptarëve të Kosovës në veçanti, dhe në tërësi, kanë përvoja të tjera nga popujt e Evropës Juglindore.
Por sa realisht është e njohur letërsia shqipe, ajo nga Kosova dhe ajo nga Shqipëria, në tregun letrar gjerman? Zuzane thotë se autorët veprat e të cilëve janë më të pranishme në këtë treg dhe njihen më shumë janë Ismail Kadare dhe Ali Prodrimja. “Kadare dhe Podrimja janë të përkthyer bukur, kjo falë përkthimeve nga Joachim Röhm dhe Hans Joachim Lanksch, i fundit, ka merita të mëdha në promovimin e letërsisë nga Kosova. Ai ka përkthyer e botuar dy përmbledhje te poezive nga Ali Podrimja dhe ka përkthyer autorë të ndjekur nga regjimi komunist ne Shqipëri, veçanërisht autorë nga veriu. Të dy këta përkthyes i kam si shembullin e madh”.
Udhët e komunikimit
Parë në tërësi, letërsia shqipe akoma nuk ka arritur të gjejë “udhë të sigurta” të flasë në të tjera gjuhë. Interesimi për t’i krijuar ato ndërkaq, nga ana zyrtare, jozyrtare apo e të gjithë mekanizmave që do të duhej të krijonin komunikime të tilla, nuk është se është parë. Për një letërsi të vogël siç është letërsia shqipe, mundësia për të depërtuar jashtë kufijve vazhdon të mbetet minimale, meqë komunikimi ndërletrar me vende e gjuhë të tjera akoma nuk ka ardhur në rend dite.
Linguistja dhe përkthyesja Zuzane Finger, thotë se megjithatë viteve të fundit kanë nisur të hapen rrugë të reja depërtimi të letërsisë shqipe jashtë kufijve, me bashkëpunime të ndryshme mes rrjetit letrar evropian Traduki me bazë në Berlin të Gjermanisë dhe revistave të ndryshme letrare si Ëespennest ose Lichtungen të Austrisë, po ashtu edhe me bashkëpunime të Qendrës Multimedia në Prishtinë, e cila me pjesëmarrjen në projekte të ndryshëm, ka arritur të hap rrugë të reja komunikimi. “Prandaj jam shumë optimiste se numri i autorëve dhe i veprave nga Kosova, të cilët prezantohen në botën e jashtme vazhdimisht do të rritet”, thotë Zuzane.
Përtej fjalëve, çfarë përkthehet?
Për përkthyesen që e pëlqen poezinë shqipe në gegërisht dhe përkthyesen e një numri të shumtë autorësh nga çekishtja, sllovakishtja, shqipja dhe serbishtja, të poezive, eseve apo teksteve dramturgjike, e pyetur se përtej fjalëve çfarë përkthehet, pohon se përkthimi do të thotë mbi të tjera të jesh i hapur ndaj diversitetit, ta kuptosh e ta respektosh tjetrin. “Çdo përkthim është interpretim, por, në rastet e rralla ndodh, se përkthyesi krijon diçka “kongjeniale”, një rikrijim të barabartë me origjinalin. Për interpretim adekuat gjithmonë nevojitet njohja e kulturës së gjerë, e atmosferës, e kontekstit, dhe poashtu afërsi ose gjanshmëri shpirtërore midis autorit dhe përkthyesit.”
Edhe kur flasim për poezinë, dhe për thënien e shpeshtë se “poezia nuk mund të përkthehet”, Zuzane pohon se tekstet në gjuhën e parë, poezia në këtë rast, mbeten të pazëvendueshme. “Unë poezitë vetëm i transferoj me mjete të gjuhës gjermane në kulturën letrare ne vendet gjermanofolëse, që te bëhen pjesë të saj.” Por, çfarë për Zuzanen nuk mund të transferohet, është roli i ndryshëm i një vepre në reprezentimin e kulturës se vendit, në të cilin dhe për të cilën janë shkruar tekstet dhe në kulturën në të cilën përkthehen.
Për rolin e mjeshtërisë së fjalëve në jetën e saj, Zuzane thotë se këtë ‘zanat’ e bën me pasion, dhe se armiku i saj i vetëm është mungesa e kohës, meqë përkthimin nuk e ka punë të parë, por megjithatë mundohet gjithmonë të rezervojë kohën për përkthimet. Dhuratë për këtë pasion e konsideron vetë arsyen për të cilën po qëndron mes njerëzve që e flasin shqipen, rezidencën e përkthyesve në Prishtinë, për kohën e mundësitë të jetë më shumë me përkthimin.
Mikpritja dhe miqësia kosovare
Udhëtimet në Kosovë duke e parë atë në kohë të ndryshme, i kanë dhënë Zuzanës realitete të ndryshme nga jetesa këndej. Udhëtimin e parë e kishte si studente në vitin 1985, ndërkaq kohën më të gjatë qëndroi këtu nga tetori i vitit 1999 deri më 2001 si lektore e DAAD-së. Zuzane kallëzon për përvojën e saj në Kosovën e pasluftës. “Koha pas luftës ishte euforike, por poashtu e vështirë për shkak të infrastrukturës dhe ekonomisë së shkatërruar. Në atë kohë mësova shumë për respektin e njerëzve, të cilët megjithëse jetonin nën kushte aq të renda, ishin shumë të ndershëm dhe zemërgrohtë.” Tetë vite më vonë do të kthehej edhe njëherë për të qëndruar për gjashtë muaj, ndërkaq imazhin që i jep vendi në vitin 2015, thotë se Prishtina është zhvilluar me shpejtësi të vrullshme urbanistike.
Pas njohjes në kaq vite me një kulturë dhe një popull, ajo thotë se është “Shumë mirënjohëse, se më gjithë modernizim nuk u humb mikpritja dhe miqësia.”
*************
E lindur në Gjakovë me 1982, që me librin e saj të parë «Gorgonë» (2009) Blerina Rogova Gaxha u rreshtua në vijën e parë të poetëve të suksesshëm shqiptarë. Për «Gorgonë-n» mori çmimin e Mitingut të Poezisë si për librin e vitit. Lexime në qendra dhe panaire të ndryshme sidomos perëndimit të Evropës. Poezitë i ka të përkthyera në gjuhë të ndryshme dhe fituese e bursës për shkrimtarë në Split të Kroacisë për vitin 2013. Është redaktore e kulturës së gazetës «Zëri».
Poetes, eseistes dhe gazetares Blerina Rogova Gaxha i është ndarë çmimi prestigjioz për letërsinë “Crystal Vilenica” në një ndër festivalet më të rëndësishëm të letërsisë në Evropën Qendore “International Literary Festival-VILENICA”. Pos Blerina Rogova Gaxhës, laureate e çmimit në edicionin jubilar, të 30-tin me radhë të festivalit, është edhe shkrimtarja sllovene Polana Glavan. Dy fitueset janë zgjedhur në mesin e emrave të njohur të letërsive evropiane.
Çmimin e ka ndarë Juria ndërkombëtare, me president shkrimtarin dhe akademikun e njohur indian K. Satchidanandan, dhe anëtarët: shkrimtaren Órfhlaith Foyle (Irlandë), shkrimtarin Dejan Trajkovski (Maqedoni) dhe botuesin e shkrimtarin Janis Oga (Lituani).
Juria, në arsyetimin e çmimit, ka thënë në deklaratën e saj se: “Në shpirtin e vitit të 30-të festivalit ndërkombëtar Vilenica, çmimi i jepet dy autoreve jashtëzakonisht të talentuara. Shkrimtarja kosovare Blerina Rogova Gaxha në poezinë e saj jep trazirën dhe traumën e popullit të zënë në dilemën e tranzicionit të rëndë. Shkrimi i saj tregon për fuqinë e letërsisë që shndërrohet në testament të kohës, siç zbulon edhe forcën e thellë të shpirtit njerëzor i cili arrin t’i transcendentojë tensionet e historisë nëpërmjet gjuhës së imagjinatës.”
Ndërkaq, çmimi i nderit i festivalit, për kontributin e madh dhënë në letërsi, këtë vit i është ndarw shkrimtarit çek të përkthyer në më shumë se 50 gjuhë, Joachym Topol.
Festivali i cili organizohet nga Shoqata e Shkrimtarëve Sllovenë në bashkëpunim me Cultural Society Vilenica , çmimin “Crystal Vilenica” ua ndan autorëve nga Europa Qendrore dhe më gjërë. Fitueset janë zgjedhur në mesin e shkrimtarëve të njohur të letërsive evropiane, ndër ta edhe shkrimtar me emër botëror, si autori italian Stefano Benni.
Fituesi i çmimit “Kristal Vilenica” merrë statujën e festivalit dhe ftohet mysafir nderi në Festivalin e shquar Ndërkombëtar të Letërsisë “Cúirt” në qytetin Galway në Irlandë. Autorja Gaxha, është autorja që Kosovën për herë të parë e përfaqëson në festivalin në të cilin përgjatë tridhjetë viteve kanë marrë pjesë pjesë emrat e mëdhenj të literaturës botërore. Pos me poezinë, autorja ishte edhe një nga katër eseistët dhe panelistët, të cilët kanë shkruar esetë mbi temën e edicionit të sivjemë “Reflections on Place” (Odzven prostora), ese këto të botuara në edicionin e veçantë të Central Europian Iniciative.
Festivali zë vend çdo fillim shtator në rajonin Karst të Sllovenisë, dhe gjatë ditëve shtrihet në disa nga qendrat sllovene. Ai mbledh poetë, prozatorë, eseistë dhe dramaturgë, përkthyesë, botuesë, editorë, në leximet, diskutimet dhe evente të tjera kulturore.
