MODERNITETI NË LETRAT SHQIPE

	Shkruan:Flori BRUQI
	MODERNITETI NË LETRAT SHQIPE Librin e autorit Flori Bruqi "Moderniteti në letrat shqipe"  mund ta shkarkoni falas në sektorin „Literaturë“ (E falënderojmë përzemërsisht autorin)
Cikel poetik  - Arshi Pipa NEMESIS (MALLKIM) Ndër gropa burgjesh shkrye për gur e baltë, mbërthye qelash ndër pranga, nga gjoksi i shtypun sungullon mâ e naltë kur del prej s’thelli kanga. Na shajnë e na poshtnojnë, na plasin gjamën: anmiq t’adheut! Tradhtarë! pse duem Shqipnin e plotë, pse urrejmë na namën e huej, pse jem, shqiptarë. E ata qi e shitën tue ja lidhun qerit t’anmikut për trofe, ata qi flamurin, heu, i’Iskanderit e zhyen me tjetër fè, ata qi deri dje mbajshin kapistra, teneqexhinj, shollarë, gjysmakë, t’falimentuem, e sot ministra: ata janë atdhetarë! Na zhgulin thonjt me danë, ndër plagët krypë na këllasin, na e shtyjnë n’gërmaz me grushta, e uj kur bâjmë me lypë qeshin e na pështyjnë. Na lagin dimnit qelat, elektrikun na e venë ndër veshë e n’gojë e ndër trupa… E qeshin tue fikun cigaret n’sy për lojë. Na vene jelekun sa me u thye kërbishtnash, na lanë me ditë e netë varun për shpatullash mbi maje gishtash, pa ngrënë, pa pi, pa fjetë. Mandej po ngelëm prapseprap na gjallë me shkelma na mbarojnë, na hjedhin prej dritores, e veç rrallë me nji plumb na nderojnë. Pa gur, pa shenj, ndër gropa plehu hjedhun si coftina na kallin, ku grat e foshnjet tona s’vinë me rrjedhun lotët që zbusin mallin. Po e fortë asht zemra jonë, ma e fortë, o vllazën, se tortura qi e sosë. E zjarrmi i anmikut veç mâ keq na ndezën urrejtjen qi rroposë. Heu e tmerrshme ajo ditë tri herë fatore kur shokët qi nuk ranë, me shpirtin dalldisur për fitore, do t’thrrasin gjakun tonë. Dridhnju tiranë mbi frona e ju xhelatë qi vegla u bâh’ ni qorre. E zezë asht nata, por s’ashtë veç një natë. Dielli i liris, ti shporre! E n’se lypet durim e besë qi s’vdaret. aq sa më dhambë me bre hekurin që kryqzon dyert e dritaret, qoftë ajo ligjë për né. Nga gropa burgjesh me njeni-tjetrin rrokë me besën e dëshmorit, nga shpirti i bamë thëngjill qyshkur, o shokë, pa shfrim mbrenda kraharorit, ushton kanga e kushtrimit. Then çelikun, shpartallon ledh e strehë, dhe si shqiponja e flamurit vërtikun ndër qiellna t’lira zhgrehë. Përpëlitet Shqipnija nën mizoren thundër si krymb n’handrak. Heu, deri kur ma do puthim dorën qi syt na i plasi gjak? Kushtrim, o male, o fusha! Qitni bén ksaj zgjedhe fund me i dhanë! Ta zhbijmë krajtën qi na e bani atdhen veç burg e kasaphanë. Pjesë nga libri "Moderniteti në letrat shqipe"

MIKU I MIRË NJIHET NË DITË TË VËSHTIRA

Nga Rexhep Shahu


(Intervistë me Rupert Neudeck, president i organizatës gjermane Kap Anamur, realizuar në korrik 1998)


https://soundcloud.com/user-596684995/rupert-nojdeck-humanist-gjerman-mik-i-madh-i-shqiptareve?utm_source=soundcloud&utm_campaign=share&utm_medium=facebook

E kam konsideruar gjithmonë dhe e konsideroj privilegj që e kam njohur dhe intervistuar Humanistin e madh gjerman Rupert Nojdeck, i cili ndërroi jetë. Që kur e kam takuar në korrik 1998 mu krijua përshtypja se takova e fola me Zotin që ishte shndrruar në njeri. Ia pata diktuar vetes për model në sjelljen e aktivitetin tim publik. Shumë rrallë i kam thënë vetes ngjaji këtij apo atij.

Për dashurinë për njeriun, për shqiptarët, për impenjimin e tij ndaj shqiptarëve ai nuk ka shok dhe vështirë të ketë edhe nesër.

Pasi kishte parë me sytë e tij se çfarë po ndodhte në rrethin e Tropojës, pasi ishte njohur me dhimbjën shqiptare dhe ishte "vrarë" aq sa s'kishte provuar kurrë, Rupert Neudeck - mik i Hajnri Belit, president i organizatës qeveritare gjermane Kap Anamur, i shoqëruar nga Kadri Balaj, punonjës në Zyrën e Kosovës në Shqipëri, dhe një djalë prishtinas që shërbente si përkthyes, kishte marrë udhën nga Bajram Curri për në Kukës.

I shtyrë nga misioni i tij, mbase, kërkon të ndalet në Qafë Prush të Hasit për t'i hedhur një sy Gjakovës dhe fshatrave përrreth të mbuluara nga flakët dhe tymi i luftës. Vështron sa vështron me dhe pa dylbi andej nga Kosova, që ish mbuluar në tym, dhe siç s'e kishte zakon, thërret me të madhe : "Çfarë po ndodh atje...". Nuk u mor vesh se kujt i thirri. “Po digjen prej serbëve shtëpitë shqiptare e markat gjermane”, iu përgjigj Kadri Bala flakë per flakë, dhe ai pa pritur më gjatë, instalon një telefon satelitor dhe futet në lidhje të drejtpërdrejtë telefonike nga Qafa e Prushit e Hasit me bosin e ministrisë së jashtme gjermane.

Ndoshta ka qenë biseda telefonike më e nxehta që kanë bërë ndonjëherë nëpunësit e ministrisë së jashtme gjermane. Sepse fliste me gjithë fuqinë e shpirtit, derdhte gjithë emocionet e tij bashkë me informacionet e shumta për t'i bindur nëpunësit e zyrave gjermane për barbarinë serbe ndaj shqiptarëve, humanisti e miku i shqiptarëve Rupert Neudeck.

Mbas dite vonë, hynë në zyrën time në Radio Kukësi. Ai burrë i imtë, me mjekër e shpirt të bardhë, me një vështrim të thellë e zhbirues, përpinte gjithçka flisja për të shpërngulurit. Vazhdonte të ishte i tronditur nga çfarë kishte parë e përjetuar në Bajram Curr. Pasi u takua edhe me gazetarë të tjerë, vizitoi studjot, fonetekën dhe mjediset e radios. Ndersa darkonim dhe diskutonim, i propozova për një bisedë rreth impresioneve të tij. Pranoi. Me magnetofonin e tij profesional, pasi ishte më i mirë se i imi, realizuam aty ku po darkonim, në lulishte të restorantit bisedën e mëposhtme të cilën e filloi ai :
- Unë Rupert Neudeck jam në Gjermani një organizator i një aksioni ndihmash të specializuar për regjionet e krizave, të katastrofave e të luftrave. Kjo organizatë quhet Kap Anamur. Ka të bëjë me një anije, një anije shpëtimi. Kjo anije ka shkuar në vitin 1979 në Kinën Jugore dhe ka shpëtuar një numër shumë të madh kinezësh.

- Mësuam se keni qenë në Tropojë dhe keni parë se ç'po ndodh atje, keni parë me sytë tuaj shqiptarët që kanë ardhur nga Kosova. Çfarë motivesh ju sollën këtu, në Shqipëri ?

- Motivi i parë ishte se, më parë, e kishim ndërmend që të ndërmerrnim një aksion ndihmash në Kosovë. Dhe kjo punë na u bë aq e pamundshme dhe ishim aq shumë të penguar sa që s'kishte fare mundësi që ta ndërmarrim një aksion të tillë, dhe vendosëm që po për këtë popull të zhvillojmë aksionin tonë në Shqipëri. Para 10 ditësh isha pranë ambasadës shqiptare në Bon dhe ja dhashë këtë propozim. Dhe në mesditë dëgjuam lajmin se mbi dy mijë refugjatë shqiptarë nga Kosova kanë kaluar në territorin e Shqipërisë, përkatësisht në Tropojë. Unë e kam ndërprerë një aksion udhëtimi për në Sudanin Jugor, dhe jam nisur menjëherë për në Kosovë.

Kush ju pengonte që të shkonit në Kosovë për të realizuar misionin e planifikuar?

- Shumë qartë : regjimi i Beogradit. Ai regjim, mua, mbi 5 vjet nuk më ka dhënë vizë, që përsonalish unë të shkoj për një vizitë në Kosovë. Deri sot asnjë organizatë humanitare nuk ka status legal në Serbi, dhe kjo do të thotë se ne jemi plotësisht të varur nga regjimi i egër që mbretëron atje.
- Kjo që ndodhi me shqiptarët e Kosovës, që erdhën në Shqipëri, ajo që patë ju vetë në Tropojë, a është e njohur mirë në shtetin tuaj ?

- Për këto ngjarje është raportuar shumë atje, por jo edhe në formë të detajuar për shkak se mungonin reporterët dhe gazetarët përkatës. Për këtë arsye vendosa të vij dhe të shoh me sytë e mi se çfarë po ndodh këtu. Dhe ishte shumë e domosdoshme.

Kam përjetuar dy gjëra shumë të medha atje. Së pari nuk është një ikje në kuptimin klasik. Për këtë arsye ende nuk kanë ndërmarrë ndonjë aksion organizatat për çeshtje të ikursh. Si p.sh. Komisariati i Lartë për Refugjatë i Kombeve të Bashkuara (UNHCR-ja), ende nuk ka një bazë ku do të vepronte me të ikurit, sipas akteve të mëdha që ruhen nëpër sirtare që përcaktojnë të ikurit e rregullt nga një vend. Nuk kam mundur të paramendoj një mjerim kaq të tmerrshëm të grave dhe fëmijëve, të cilin pata rast ta shoh edhe vete. Për mua ishte e kuptueshme, se ne, dhe udhëtimi ynë, ishte shumë i vonuar. Politika europjane ka debatuar dhe bën përralla çdo ditë, se duhet të ndihmohen njërëzit të cilët kanë nevoja urgjente. Por kurrsesi nuk reagohet në momentet përkatëse që janë vërtet urgjente dhe kanë nevojë njerëzit. Në mes të tjerash kemi takuar një grua, që ishte rast shumë rrënqethës. Ende nuk mund ta marr veten. Nuk mund të qetësohem plotësisht. Nuk mund të flej rehat nga pamundësia që t'i ofroj ndonjë ndihmë një gruaje të tillë. Popullata e këtushme në Tropojë dhe Bajram Curri ishte shumë pjesëmarrëse në ndihmën për pranimin e refugjatëve, që tek ne është diçka e pa dëgjuar, e pabesueshme. Mirëpo edhe këta shqiptarë në këtë rajon nuk janë njerëz tepricë. Për këtë arsye ne duhet të përgatitemi sa më shumë për flukse të reja të refugjatëve që mund të ndodhin.

- Si e mendon të ardhmen e këtyre njerëzve që kanë ardhë në Tropojë?

- Krejt kjo varet nga zhvillimet e më vonshme në javet e ardhshme se a do të kënë mundësi ata që prapë të kthehen në vendet e tyre. I admiroj tepër shumë të gjithë këta refugjatë, fëmijë e gra, dhe e ndjej vazhdimisht, se nuk kemi mundur, gati asgjë t'ju ndihmojmë në këtë gjendje kaq të vështirë. Varet nga reagimet që do të bëhën e se si do të bëhën nga institucionet e ndryshme ndëkombëtare. Si do të reagojnë ndaj tyre. Varet edhe nga zhvillimet në këto anë, në këto territore ku gjendën refugjatët.

- Sa kemi biseduar sot, dukeni i mirëinformuar për Kosoven dhe për ngjarjet në përgjithsi. Si e mendoni ju zhvillimin e mëtejshëm të ngjarjeve?

- Mund të paramendoj skenarin më të tmerrshëm, më të keq. Dhe kjo do të thotë vdekje masive të shqiptarëve. Sepse deri më sot nuk posedojnë armë në mënyrë të barabartë të dyja palët. Nuk mund të paramendoj se ketu mund të flasim për një luftë frontale mes dy palësh. Për këtë do të duhej që levizja çlirimtarë të jetë më e formuar dhe më e fuqishme në aksionet e saj. Por duhet të kemi parasysh se Kosova ka përfaqësuesit e saj politikë. Në të njëjtën kohë, zhvillohet një levizje ushtarake. Duket sikur nuk kanë kurrëfarë lidhjesh mes tyre përfaqësuesit politikë dhe ata ushtarakë. Gjëja më e mire do të ishte, që vendimi që dëgjuam se ishte marrë sot për ndalim fluturimin mbi Kosovë sa më shumë të rrespektohet. Që vendimet e nëntë marsit që u morën në Londër të rrespektohen dhe të tërhiqen forcat ushtarake - policore nga Kosova. Si dhe referendiumi që është mbajtur të njihet ose të organizohët përseritja e këtij referendumi.

- Ju shprehet simpati për të ardhurit në Tropojë. Për çeshtjën shqiptare a mendon se faktor duhet të jenë vetë shqiptarët apo duhet të shpresojnë ende tek vendet e Grupit të Kontaktit dhe fuqitë e tjera ?
- Shqiptarët e Kosovës do të delnin keq të këshilluar sikur t'ju thuhet të presin nga opinioni ndërkombëtar. Një popull duhet ta çlirojë vehten e tij. Kjo nuk përjashton që miqve shqiptarë ju preferohet një diplomaci e mençur. Unë s’do të doja që të jeni antiamerikanë. Nuk duhet të mbeshteteni tepër shumë në Europë për shkak se ajo vetë është e dobët. Dhe nga miqtë e mi shqiptarë, më është bërë e njohur se fqinjtë nuk mund ti zgjedhësh sipas deshirës. Kam dëgjuar vetë nga njerëz të lëvizjes çlirimtare, se robërit e luftës nuk i kanë keqtrajtuar. Unë kam një simpati të madhe për këtë popull. Është një popull që ka pranuar edhe këshillat. Në këtë mënyrë, unë jam me plot simpati pranë këtij populli.

- Historia njeh pushtues të ndryshëm. Mirëpo ushtria serbe bën masakra mbi popullsinë. Masakrojnë gra, pleq, fëmijë. Ua presin gishtërinjtë fëmijëve, ua presin veshët dhe ua fusin nëpër xhepa. Si do e gjykonit ju ? Pse ndodh kjo,sipas jush ?

- Për këtë mundëm, mjerisht, shumë lehtë të përgjigjem. Nga historia e popullit tim e di se kemi përjetuar faza të ngjashme të tmerreve si nga Auszhvits, Urradur, Lidiçe, Avia, që na kanë sjellë edhe ne tmerre dhe masakra të mëdha të paparashikushme. Kam mësuar nëpër botë nga popuj të ndryshëm se për njerëzit çdo njëri është i shkathët dhe nuk ka rëndësi ngjyra e tij, lëkura apo përkatësia e tij kombëtare. Por as kjo nuk u ndihmon grave që ne i pamë dje në Tropojë. Dhe për këtë arsye e kuptoj çdo shqiptar që ka një prirje njerzore. Ekziston edhe nevoja njerzore e revanshit. Por shpresoj shumë se nuk do të arrijë deri te revanshimet dhe hakmarrjet e tmerrshme.

- Çfarë do tu tregoni njerëzve tuaj, gjermanëve, kur të shkoni në Gjermani ?

- Unë për të gjitha këto kam raportuar nëpërmjet një lidhje telefonike. Sot, po ashtu, edhe nëpërmjet televizionit. Shpresoj se pasi ta dëgjojnë gjermanët do të përpiqen me çdo formë që në aspektin humanitar sa më shumë t'ju ofrojnë ndihmë këtyre njerëzve. Edhe pse nuk i ndihmon në rastin konkret asaj gruas së Kosovës në Tropojë, që burri i saj kishte mbetur në zonat e luftës. Sa i përket aspektit humanitar, ne do të bëjmë të gjitha përpjekjet që sa më shumë t'ju ndihmojmë. Kurse anën tjetër duhet ta bëjnë vetë shqiptarët.

- Sikur thatë më parë se krahu politik dhe ai ushtarak në Kosovë nuk kanë marrëveshje?

- Unë e quaj të dhimbshëm rastin e Rugovës kur ca njerëz heqin dorë nga ai, por në ndonjë rast edhe e keqtrajtojnë.

Rugova është përpjekur gjatë 7 vjetëve, në forma të ndryshme, në formë paqësore, me gjithë angazhimin e tij, të kërkojë një zgjidhje të drejtë për Kosovën.

 Kjo politikë, sa duket, ka dështuar. Jo për shkak të mos angazhimit të tij. Por për shkak të ndryshimit të rrethanave.

 Tani duhet që të gjitha format e organizimit të bashkohen në një, në shërbim të çeshtjës së tyre kombëtare.

- Rugova konsiderohet si mit në Kosovë. Çfarë i mungon atij që aktualisht të mos jetë në krye të gjithë levizjes në Kosovë.

- Kjo është një pyetje që ndoshta nuk mund t'i pëgjigjem. Unë e kam admiruar shumë këtë njëri. Ibrahim Ruguva ka karizmën e politikës që shumë pak njerëz e kanë në Europë. Ai ka mbetur shumë i thjeshtë. Ka bërë për shqiptarët në botë, atë që shprehimisht mund të bëhej. Nuk mund ta di se pse ai nuk mund të jëtë në krye të gjithë levizjes në Kosovë. Është vështirë ta përcaktoj këtë.

- Për fund të kësaj bisede z. Neudeck, çfarë do të donit të theksonit, a nuk jeni shkëputur ende nga tmerri që keni parë në Tropojë ?

- Po, është e vërtetë. Banesa dhe shtëpi të vogla në të cilat në Gjermani nuk banohet më në të ngjashme me to. Të banuara nga 20 - 30 deri 35 njerëz, të ardhur e vendas bashkë. Aty ushqehen, rrinë e flenë. Është e tepërt. Njerëz, të cilët jetojnë me trauma dhe depresione të mëdha. Fëmijë të cilët nuk mund të flenë mirë për shkak se nuk ju hiqen ankthet dhe tmerret që kanë përjetuar gjatë udhëtimit të tmerrshëm në ikje e sipër. Fëmijë të cilët është dashur të vihën nën përkujdesin e psikiatrit. Pleq e plaka të cilave u dhimbnin edhe këmbet nga udhëtimet e 10 ditëve të fundit që kishin bërë. Të gjitha këto ngjarje, janë të dhëna që tregojnë se ushtarët dhe policët serbë i kanë hedhur refugjatët shqiptarë buzë varrit. Te popullata në Tropojë ekzistonte një gadishmëri e madhe për pranimin e këtyre njerëzve të ikur. Të ardhurit trajtoheshin nga një mjek nga Kosova, i cili pa kurrfarë pagese punonte vetëm për këta të ikur, pa u lodhur fare. Një situatë totalisht paradoksale. Në këtë rast, pushtetin shqiptar s'kisha mundësi ta shoh fare aty pranë. Sikur të mos ekzistonte edhe përfaqësia e Kosovës, dhe organizatat e tjera humanitare e kishtare, atëhere nuk e di se ku e si do të gjendeshin këta njerëz dhe nga kush do të kërkonin ndihmë. Ekzistonte frika e madhe se në ditët e ardhshme, ndoshta edhe 50 mijë njerëz të tjerë do të gjendën si refugjatë po në këtë vend.

 Pastaj kjo popullatë nuk do të jetë në gjëndje të durojë më. Duhet të formohen kampe të ikursh, kampe refugjatësh. Kjo është një nga gjërat më të vështira e më të rënda për situata të tilla.
- Faleminderit z. Neudeck që na u gjëndet në këto ditë të vështira dhe që merrni pjesë në dhimbjen tonë.
Në vitin 1999, kur në Kukës erdhën rreth gjysmë milioni shqiptarë të Kosovës si refugjatë, nën kujdesin e Rupert Neudeckut, në Kukës organizata Kap Anamur ngriti një kamp për refugjatë. Ato kohë kam qenë në spital në Tiranë dhe nuk kam mundur që ta takoj më z. Rupert Neudeck, ndonëse ai ka qëndruar me qera në një apartament një kat sipër apartamentit tim në Kukës.

Pas çlirimit të Kosovës prej serbëve, Rupert Neudeck dhe organizata e tij Kap Anamur kanë qenë ndër më aktivet për të ndihmuar popullin e Kosovës për barna mjekësore dhe riparime banesash të shkatërruara nga lufta.

Në shtypin e kohës së pasluftës për Kosovën, Jusuf Buxhovi duke pasqyruar një konferencë shtypi që Rupert Neudeck mbajti në Bon, mes të tjerave shkruan në të përditshëm "Rilindja Demokratike" të Tiranës : "I pari që u përkujdes për shërimin e të plagosurve, që ia doli të shpërthejë rrethimin serb, Neudek, edhe përkundër pengesave, ia ka dalë të futet edhe në Kosovë.

Dhe përkundër ilaqeve e ndihmës tjetër sanitare, ai ka filluar aksionin për meremetimin e pullazeve të shtëpive nëpër katundet e rrënuara shqiptare të Dukagjinit dhe të Drenicës. Deri tani Rupert Neudeck dhe shoqata e tij ka meremetuar 100 pullaze, ndërkohë që pritet që brenda këtyre 3 javëve të meremetojë edhe 360 shtëpi të tjera. Në një konferencë për shtyp që u mbajt në Bon këto ditë, Neudeck kërkon nga qeveria gjermane, nga opinioni i vendit, nga bashkimi europian, si dhe institucionet e tjera botërore, që në vend të fjalëve të shumta, çdo ditë të meremetojnë nga një shtëpi në Kosovë. Miku i mirë njihet në ditë të vështira, thotë Neudeck dhe shton se shqiptarët kanë shumë nevojë të mbijetojnë".

(Transmetuar në Radio Kukesi, në Radio Tirana, korrik, 1998, botuar ne librat e mi Misioni për Paqe dhe Marsi i Minave).

Refleksione: Lufta e klasave, dje dhe sot

Nga Edlira Devolli.

Në mjedise të ndryshme shoqërore dëgjojmë shpesh fenomene, të cilat sjellin ndërmend luftën e klasave. Madje, disa ngjarje të këtyre ditëve, është se kanë filluar në masë të transferohen punonjës nga qyteti ku banojnë në qytetin më të skajshëm të mundshëm. Por, cila është arsyeja? Arsyeja është se nuk shfaqin simpati për partinë në pushtet. Dhe duke i larguar në këtë mënyrë, do të dorëhiqen “vullnetarisht”. Madje, disave që nuk janë dorëhequr u është thënë se nuk pritej që ata do të shkonin të punonin aq larg familjes. Këto ngjarje u ngjajnë internimeve të kohës së diktaturës dhe luftës së klasave, e cila u rrënjos në atë kohë dhe ka mbetur e përjetshme ashtu si revolucioni proletar synonte. Por përse, dhe ku ka rifilluar të ndihet lufta e klasave? Së pari, luftë klase politike. Diktatura nuk mund të pranonte diversitetin politik. Të parët që u sulmuan ishin pjesëtarët e Ballit, Legalitetit etj.

Ata nuk i përkisnin bindjes politike të PPSHsë, ndaj pas lufte dhe gjatë diktaturës u persekutuan, u masakruan e u pushkatuan. U përndoqën ata që kishin studiuar jashtë vendit dhe ata kishin shfaqur aftësi në punën që kryenin. Por, situata nuk ka ndryshuar. Sepse të parët që u përndoqën nga puna ishin të djathtët, edhe nëse ndonjë ka mbetur në punë aksidentalisht, (si u shpreha më lartë) përndiqet tani, sepse nuk i përket aleancës së pushtetit. Nuk vlen eksperienca dhe dija e tyre, rëndësi ka kontributi politik. Bindja politike ndikon jetën e përditshme të qytetarit. Kështu që zjarri i luftës së klasave mbahet i ndezur. Së dyti, tregtarët. Ata u konsideruan si klasë sunduese kapitaliste. Dhe PPSH e shpëtoi popullin nga zgjedha e okupatorëve feudale– borgjeze.

U krijua koncepti që çdo tregtar ishte njeri i poshtër. Biznesmenët filluan të shiheshin si e keqja e shoqërisë. Ata më të gjallët, më punëtorët, më të pasurit shpalleshin kulakë, shpronësoheshin, u merrej toka, bagëtia, pa harruar fushatën e mbledhjes së floririt. U vihej tatim i lartë, kush nuk i paguante, futej në burg. Fakt i e turpshëm është se, si atëherë dhe tani, kontribut të rëndësishëm dha spiunimi. Aset funksional i PPSH-së dhe Rilindjes së sotme. Çfarë kemi parë në tri vitet e fundit? Kemi parë të njëjtin sistem. Spiunë të sanksionuar me ligj, të cilët u vërdallosen bizneseve për të parë nëse është prerë kuponi tatimor. Pa marrë parasysh se në vendin tonë njerëzit marrin ushqime me listë. Dhe nuk dihet kuponi duhet prerë kur merret malli, apo kur bëhet pagesa. Tregtarët janë ata të cilët po “pengojnë” rilindjen e ekonomisë. U gjet shkaku, armiku i klasës, ndaj pasoja dihej, e njëjta si në sistemin e diktaturës. Gjoba, sekuestrime, mbyllje, taksa të larta, hekura në duar dhe tregtarët e vegjël pas hekurave. U arrit denigrimi i biznesit privat dhe u venit ajo pak mirëqenie sociale, që ekzistonte.

Ajo që tremb është se dhunën duan t’ia ngulisin në mendje popullit si shtetbërje. Por çfarë shohim? Shohim se shoqëria civile nuk funksionon si në vendet europiane, aty ku aspirojmë të shkojmë. Shoqëria në vendin tonë pret nga shteti gjithçka, si në diktaturë. Dhe vetë pushteti nuk lë gjë jashtë kontrollit. Ashtu si në kohën e xhaxhit Enver, edhe shoku Edi merr përsipër punësimin dhe arsimimin e të gjithëve. Më pas zbulon grupet armiqësore, të cilat pengojnë realizimin e planit. Grup armiqësor doli edhe në ndërtim. E goditën. Moratoriumi i ndërtimit, falimentoi ata që ishin më të dobët. U arrestuan disa fshatarë, të cilët po rregullonin tjegullat e çatisë pa leje. Por, moratoriumi ishte selektiv. Ata biznesmenë, të cilët mundën të qëndrojë në heshtje, (si ariu në gjumin letargjik) se kishin mundësi ekonomike ta përballonin situatën, ia dolën. Më të vegjlit falimentuan. Ata të përkëdhelurit e shokut Edi nuk e morën vesh se ç’do të thotë moratorium. Sigurisht, sepse ata i përkasin një klase tjetër. Ndërtimet e tyre lulëzuan në vendet e lulishteve.

Të humburit ishin ata që mbetën pa punë. Me këtë pseudoreformë lanë pa bukë tavolinat e shumë shqiptarëve. Natyrshëm vjen në mendje teoria e qoftëlargut, edhe bar do të hamë. Pra, kemi një qeverisje, që nga njëra anë premton hapjen e vendeve të punës dhe në anën tjetër harton politika, të cilat ulin punësimin. Luftë klasash në arsim. Të kujtojmë pak se kush e kishte të drejtën e arsimimit në kohën kur lufta e klasave po rrënjosej më së miri në kombin tonë. Arsimimin e kishin fëmijët e komunistëve dhe pak nga shtresa e mesme. Arsimi orientohej nga shteti. Ata dinin se sa inxhinierë, mësues, mjekë, agronomë, mekanikë, rrobaqepës, etj. i duhen vendit. Situata nuk ka ndryshuar, sepse sot kryeministri na del përkrah me ministrin e Mirëqenies Sociale, duke thënë se Shqipëria nuk ka nevojë për intelektualë apo individë, të cilët kanë investuar për dijen e tyre. Sot Shqipërisë u duhen kasapë, hidraulikë, mekanikë dhe profesione të tilla.

Ndaj, ai bën thirrje se të rinjtë nuk duhet të synojnë universitetin, por shkollat profesionale. A thua se djemve të tij do t’i jepte profesionin e kasapit apo të mekanikut. Duket qartë se sistemin universitar, mundësisht jashtë vendi duhet ta zotërojnë vetëm pasardhësit bllokmen. Klasa bllokmene nuk mund të bashkëpunojë me individë me prejardhje të thjeshtë. Ja pra që jemi në të njëjtën situatë. Ata dinë se çfarë profesioni i duhet popullit për t’u punësuar. Nuk ka rëndësi prirja e studentit, rëndësi ka çfarë kërkon partia, ajo duhet bërë. Ndaj dhe u shpik një ligj, i cili kushtëzon të drejtën për arsimin e lartë për nivelin mesatar të jetesës në Shqipëri. Se ata të cilët i përkasin nivelit të ulët ekonomik, jo e jo. I rikthehem luftës së klasave edhe për një faktor tjetër të rëndësishëm. Lufta e klasave në diktaturë vrau, internoi, dogji ëndrra dhe jetë. Lufta e klasave penalizonte nëse kishe dajë apo xhaxha të arratisur ose kishte qenë pjesë e Ballit apo Legalitetit.

Çfarë ndodh sot? Sot penalizohesh dhe përndiqesh nga opinioni partiak, sepse familjari yt apo një mik ka bindje politike ndryshe. Po, kjo ndodh sot, pas 25 vitesh demokraci vazhdon lufta e klasave në gjirin e shoqërisë dhe të familjes. Por, edhe sa do të vazhdojë lufta e klasave në Shqipëri? Lufta e klasave dhe diskriminimi politik po e mbajnë shoqërinë nën presion, të cunguar nga e drejta dhe civilizimi. Duket qartë se tik-taku i orës së Rilindjes ka mbetur në rezonancë të plotë në atë që baballarët e tyre realizuan për 50 vite në Shqipëri. Reformat dhe dogmat kanë ndryshuar ngjyrë, por në thelb janë të njëjtat, janë aq identike sa edhe në të shprehur kanë mbetur të njëjta. Duket se fantazma e komunizmit me luftën e klasave na përndjek pafundësisht, përjetësisht, siç diktatura proletare e kërkonte. Duket se ardhja nga sistemi diktatorial cungoi zhvillimin e shoqërisë civile. Siç përmenda dhe më lartë, shteti di, shteti bën, shteti vendos. Shoqërisë sonë ka filluar t’i mungojë liria sërish. Pasi ç’do vendim e merr shteti dhe e imponon duke prekur të drejtën e qytetarit. Kjo është kauza, e cila e thërret shoqërinë civile të reagojë.

Si u manipulua historia e shqiptarëve nëpër dekada

Nga Prof. James Pettifer (Oxford University)

Historia është se si ne e shohim veten në të kaluarën. Në periudhën post-komuniste në tranzicion në Shqipëri dhe gjetiu në Ballkan, ajo ka qenë një temë e diskutueshme dhe e rëndësishme jo më pak se sa ajo ishte nën komunizëm, apo në sistemet e mëparshme politike. Institucionet ndërkombëtare perëndimore, si Bashkimi Europian, kanë bërë financime dhe janë angazhuar për atë që ka qenë konsideruar si ‘modernizim’ i historisë komuniste të ‘rreme’ ose të ‘shtrembëruar’.

Arsyeja pse unë i hyra këtij studimi ishte se në realitet është shënuar një ndryshim shumë i kufizuar në drejtim të shkrimit ndërnacional të historisë që nga viti 1990, dhe se shumë shkrime historike post-komuniste shqiptare qëndrojnë në kornizat intelektuale në lidhje me identitetin kombëtar, kryesisht në gjuhësi dhe arkeologji, që u zhvilluan në periudhën komuniste. Për më tepër, disa aspekte të të shkruarit pas viteve1990 kanë mishëruar në të vërtetë fuqishëm konceptimet mbarëshqiptare, për shkak të ‘ndreqjes’ së historive të Ballit Kombëtar në Kosovë dhe ish-Maqedoninë jugosllave Perëndimore / Republika e Maqedonisë, të ndrydhura nga sistemet arsimore titiste dhe enveriste. Rëndësia e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës në arritjen e pavarësisë së Kosovës në vitin 2008 ka të ngjarë të përforcojë analizën e traditave partizane dhe jozyrtare ushtarake në historiografinë shqiptare të Kosovës.

Është e rëndësishme që të sjellim ndër mend se historia shqiptare politike, ekonomike dhe ushtarake gjithmonë ka qenë pak e njohur jashtë vendit, në të vërtetë mund të thuhet se për periudha të gjata vështirë se mund të thuhet se kanë ekzistuar këto njohuri. Studimet e huaja janë përqendruar gjithmonë në historinë kulturore, gjuhën dhe letërsinë, nga përkthimet dhe tekstet letrare të botës veneciane të Buzaut dhe pasardhësve të tij ndaj hulumtimeve shkencore të helenizmit austriak nga Johannes von Hahn në shekullin XIX. Lexuesit anglezë në gjysmën e dytë të shekullit XIX mund të kenë mësuar për Skënderbeun nga poezia e Henri Uadsuorth Longfellout (Henry Wadsworth Longfellow), ashtu si pesëdhjetë vjet më parë Bajroni kish përcaktuar një imazh të Shqipërisë në veprën e tij. Nuk do të kishte qenë e mundur për ta që, në të njëjtën kohë, të shkonin në ndonjë librari në Londër apo Nju Jork dhe të blinin një histori të Shqipërisë, të çdo lloji, qoftë ky një libër i mirë apo i keq.

Në shumicën e kësaj tradite kulturore, figura e Skënderbeut, ikona kombëtare e shekullit të pesëmbëdhjetë ka qenë gjithmonë qendrore, duke mishëruar imazhin heroik të rezistencës më të spikatur popullore shqiptare kundër pushtimit osman. Para tij në gojëdhëna kishte vetëm shtypje, disfata, mister dhe pasiguri. Këta faktorë negativë u rishfaqën pas vdekjes së tij, me vendosjen e qindra vjetëve të sundimit osman. Pas Skënderbeut, shqiptarët u ‘zhdukën’ në Perandorinë Osmane, për t’u rishfaqur në traditën letrare angleze në periudhën romantike nëpërmjet Bajronit dhe përshkrimeve në poezitë e tij në oborrin e Ali Pashë Tepelenës. Në Francë, një autor si Pukëvili (Pouqueville) kreu të njëjtin rol. Pas rënies së Ali Pashës ndodhi një tjetër eklips i shkurtër, dhe pastaj historia shqiptare ‘filloi përsëri’ të flasë, në këtë perceptim, në periudhën e Rilindjes të mesit të shekullit të nëntëmbëdhjetë që përkon me ripërtëritjen e ndjenjave kombëtare me formimin e Lidhjeve të Prizrenit dhe të Pejës, pas vitit 1878. Kongresi i Berlinit pa mbërritjen e çështjes shqiptare në stadin diplomatik europian. Një brez pas saj erdhi shfaqja e ngadaltë dhe e pasigurt e shtetit të ri kombëtar shqiptar pas rënies së sistemit otomaniii.

Pas pavarësisë në vitin 1912 dhe dështimit të aspiratëse për bashkimin kombëtar të shqiptarëve në konferencat e mbajtura para Luftës së Parë Botërore, historia shqiptare u përfshi në krizën rajonale që gllabëroi Ballkanin gjatë dhe pas konfliktit botëror. Mbijetesa e kombit ishte problematike dhe pa angazhimin e Shteteve të Bashkuara për një shtet të pavarur shqiptar në periudhën e negociatave të Traktatit të Versajës, kishte të ngjarë që ky territor të ishte ndarë midis Greqisë dhe Serbisë. Historia e periudhës midis luftrave është e njohur mirë, me monarkinë e brishtë zogiste që po gëlltitej nga Italia fashiste e Musolinit në vitet 1930.iv Çfarëdo interpretimesh që janë bërë për atë periudhë, në kuptimin e atmosferës së përgjithshme të historiografisë, duhet thënë se imazhet heroike ishin të pakta. Vetëm në historinë e Kosovës kanë zenë vend episode të tilla dhe këtu flitet për martirizimin, me figura të tilla si Bajram Curri dhe Hasan Prishtina, të cilët luftuan për nacionalizmin shqiptar parimor, duke humbur jetën e tyre në rrethana poshtëruese dhe të vështira.

Por me Luftën e Dytë Botërore, pushtimi nga forcat e Boshtit i Shqipërisë dhe Kosovës siguruan një terren ku diskutimi tradicional i rezistencës heroike ndaj pushtimit kombëtar mund të rifillonte. Ushtria komuniste partizane u përshtat me sukses ndaj instinkteve natyrore të pjesës më të madhe të shqiptarëve kundër forcave të Boshtit, duke zhdukur forcat e tjera të rezistencës, dhe bëri një rezistencë të shquar ushtarake në vitet 1943-1944 për çlirimin e kombit. Duke vepruar kështu, natyrshëm kryen edhe një luftë civile kundër nacionalistëve jo komunistë të bazuar kryesisht në veri të vendit, disa nga të cilët, si familja Kryeziu kishin qenë patriotë dhe që nuk kishin bashkëpunuar me forcat e Boshtit.

Ushtari partizan si individ u bë hero universal, ndërsa nga ana tjetër vetë Partia Komuniste përvetësoi heroiken, pasqyrimin e një kombi të vogël dhe të shtypur që gjeti sërish forcën, për të luftuar kundër pengesave të mëdha të forcave të huaja, dhe për t’i kapërcyer ato. Por ndërsa partizanët padyshim që dominuan forcat e rezistencës në Shqipëri, dhe triumfuan, në Kosovë dhe Çamëri dhe në trevat me shumicë shqiptare në atë që u bë Republika Socialiste e Maqedonisë në kuadër të Jugosllavisë së dytë, historitë në këto vende të ndryshme ishin shumë të ndryshme. Në Çamëri / Threspoti në Greqinë veri-perëndimore popullsia e mbetur shqipfolëse u dëbua ose u vra në vitin 1944 mbi bazën e bashkëpunimit të pretenduar me forcat e Boshtit nga milicia e djathtë e Napoleon Zervës, ndërsa në Kosovë dhe në Maqedoninë Perëndimore vetëm shumë pak shqiptarë etnikë kishin qenë aktivë me partizanët titistë. Shumica kishin qenë të lidhur me lëvizjen nacionaliste të pavarur të Ballit Kombëtar e cila u mund dhe u arratis. Kishte partizanë çamë, siç thekson Enver Hoxha në librin e tij mbi marrëdhëniet shqiptaro-greke “Dy popuj miq”, por ata ishin të paktë në numër dhe në situatën kaotike ushtarake në Epir ndërsa fuqia e Boshtit mori fund, çamë të tjerë luftuan në ushtrinë e rezistencës komuniste ELAS dhe disa me Ushtrinë Komuniste Demokratike në fazat e mëvonshme të Luftës Civile greke. Numri i vogël i luftëtarëve partizanë shqiptarë të Kosovës, më i shquari ndër të cilët, Fadil Hoxha u bë më vonë udhëheqës i Lidhjes së Komunistëve në Kosovë, kishte për të kapërcyer trashëgiminë e vështirë të pjesëmarrjes shqiptare në Kosovë në Divizionin SS nazist ‘Skënderbeg’, i cili ishte përdorur kundër partizanëve malazezë në fazën e fundit të Luftës së Dytë Botërore. Në Kosovë lideri më i aftë ushtarak i partizanëve shqiptarë etnikë, Kolonel Qemal Brovina u radhit në vitin 1948 me ata që ishin në favor të linjës ruse dhe ai u arrestua nga policia sekrete e Titos dhe u burgos në kampin e punës Goli Otok në Adriatik.v

Në vitin 1945, komunistët shqiptarë trashëguan këtë histori të vështirë. Kjo ishte një histori e pranisë kulturore dhe letrare në Perëndim, si dhe një prani antropologjike e hulumtimeve të udhëtarëve të hershëm si Mary Edith Durham, ashtu si historia mbizotëruese e Serbisë në botën anglisht-folëse ishte (dhe mbetet) ushtarake, ‘roje te porta’ siç tregon titulli i librit të midis luftërave të R.G. Laffan.vii Ajo kishte qenë paraprirë nga vepra të shumta, pak a shumë libra propagandistikë mbi marrëdhëniet britaniko-serbe në periudhën e Luftës së Parë Botërore. Një titull domethënës është ai “Serbia – Parajsa e të varfërit” i Herbert Vivian.viii Vështirësitë e periudhës së Zogut dhe rënia e kombit nën shtypjen e Italisë fashiste të Musolinit i shtuan vështirësitë për historianët. Kishte pak histori të ‘mirë’ për t’u rrëfyer në shekullin e njëzetë pas Shpalljes së Pavarësisë në Vlorë në vitin 1912. Në kuptimin e ndarjes me periudha, kemi një shekull të nëntëmbëdhjetë të shtrirë dhe shumë ‘të gjatë’ në historinë shqiptare, duke filluar nga rreth 1810-a dhe përhapja e njohjes së Ali Pashës, deri në shpalljen e pavarësisë në Vlorë, e cila u fitua vetëm në shekullin e njëzetë më 1912. Për studiuesit britanikë të fokusuar mbi origjinën dhe zhvillimin e idealit kombëtar jugosllav, periudha e ringjalljes kombëtare shqiptare, Rilindja dhe Pavarësia, nuk dha një figurë të vetme heroike të ‘babait themelues’ për t’u krahasuar me Vuk Karaxhiçin në historinë kulturore serbe. Heronjtë shqiptarë të Kosovës ishin luftëtarë, aktivistë, si Isa Boletini dhe Hasan Prishtina, sikurse kishte qenë në të vërtetë edhe Skënderbeu. Shkrimet e historianit të madh prusian Leopold von Ranke krijoi një model të ngjashëm të perceptimeve në botën gjermanike, ku studimi i tij për shfaqejn serbe dhe malazeze nga botët otomane dhe veneciane në gjysmën e dytë të shekullit të 18-të, krijuan kredencialet ‘heroike’ të këtyre kombësive si faktorë kryesorë në Ballkanin pas Napoleonit.ix

Në vitet e pas Traktatit të Versajës dhe marrjes së pushtetit nga Ahmet Zogu (i cili më vonë u bë Mbret), pak shkrime të konsiderueshme historike u prodhuan në Shqipëri. Tradita historike ishte ende kryesisht gojore, kjo ndodhte më së shumti edhe ne Jugosllavinë e sapo-krijuar. Ishte koha e veprës me krijime të zgjedhura të folklorit epik të Lordit Albert, Milman Parry-i e të tjerëve, ndërkohë që veprat epike i tejkalonin kufijtë kufijtë bashkëkohorë të kombit, sikurse tregon përzgjedhja e Parry-t për kufijtë aktualë shqiptaro-malëzezë dhe serbë. Këto krijime epike ishin në një kuptim real, historia e etnosit në këndvështrimin Rankeian. Shtysë themelore e qeverisë së re komuniste pas vitit 1945 ishte për ta vënë historinë, ashtu si dhe pjesët e tjera të shoqërisë, në baza “shkencore”. Kjo bëhej për të kombinuar me fushatat kundër analfabetizmit masiv – para vitit 1939 vetëm një pjesë e vogël e popullsisë mund të lexonin dhe shkruanin, ndërsa arsimi i mesëm dhe i lartë nuk mund të imagjinoheshin jashtë disa qyteteve më të zhvilluara si Korça dhe Shkodra, madje në një farë mase edhe në kryeqytetin Tiranë. Në zonat rurale dhe malore, analfabetizmi ishte thuajse masiv.

Kjo fushatë kundër analfabetizmit bëri që të dukeshin disa përparime të ndjeshme drejt modernitetit në disa fusha. Në zhvillimin e arsimit të lartë, pas vitit 1955, në disiplinën kryesore të historisë së lashtë të arkeologjisë ishin shënuar përparime. Ata u ngritën mbi përpjekjet e paraluftës të arkeologëve të huaj si Ugolini në Butrint dhe Leon Rey në Apolloni, të cilat u morën përsipër nga një brez i ri i studiuesish vendas, si Hasan Ceka. Ky hulumtim u përqendrua në objektivin e përforcimit të origjinës ilire të popullit shqiptar, si dhe të fillesës së tyre.x Pra, në shumë mënyra, kjo shënoi sjelljen e çështjeve bashkëkohore kombëtare në traditën intelektuale shqiptare. Puna ndoshta mund të krahasohet me vendosjen e gurëve të themelit për një ndërtesë të madhe, që kishte të bënte me ndërtimin e një historie në vazhdimësi të aktivitetit dhe arritjeve shqiptare. Ilirët ishin kooptuar në ‘idealin heroik’ të komunizmit në të tashmen shqiptare, me gjithë implikimet e zakonshme të një etnosi që luftonte kolonizimin e jashtëm nga Greqia dhe Roma. Por sigurisht, dihet pak për shumë aspekte të shoqërisë ilire, pasi ata fare pak gjëra të shkruara kanë lënë pas. Kështu ata kanë kontribuar ndjeshëm në bërjen heroike, por pjesërisht mitike – të imazhit të së kaluarës shqiptare, ndërsa disa figura të shquara të botës klasike dhe atë para-klasike, si mbreti Pirro i Epirit, ishin quajtur proto-shqiptarë.

Pirro është simbolikisht i rëndësishëm, pasi e kaluara e tij ishte e lidhur me rezistencën ndaj pushtimit të huaj dhe mbrojtjen e territorit të vendit, një temë kryesore politike kjo për komunistët shqiptarë gjatë gjithë periudhës së sundimit të tyre nga viti 1945 deri në 1990. Regjimi komunist mund të thuhet se ka pasur disa suksese të vërteta në këtë drejtim, ndërsa arsimi shqiptar deri në ditët e sotme i ka pranuar këto ‘zbulime’, si pjesë e urtësisë së pranuar kombëtare dhe që është tërësisht e pakundërshtueshme. Rrëfimi i komunistëve ka vazhduar të mbetet një rrëfim kombëtar edhe gjatë viteve të gjata të qeverisë së djathtë të Dr. Sali Berishës në periudhën post-komuniste. Është ndoshta domethënëse se statuja e madhe e Partizanit heroik që simbolizon çlirimin e qytetit ka mbijetuar në qendër të Tiranës gjatë periudhës së Berishës, pa shqetësim, ndërkohë që pothuajse të gjitha monumentet e krijuara gjithandej në kohën e Partisë së Punës janë shkatërruar, duke përfshirë edhe të gjitha statujat e vetë Enver Hoxhës. Partizanët me imazhin e tyre heroik vendor kanë mbetur të ngulitur në një mënyrë të ndershme në shkrimet historike si dhe në artin publik historik dhe praktikën ikonografike. Polemikat e forta mbi përpjekjet e qeverisë së parë Berisha ndërmjet viteve 1992 dhe 1996 për të modernizuar mozaikun në pjesën ballore të Muzeut Kombëtar në Tiranë kushtuar Luftës së Dytë Botërore e ilustrojnë më së miri këtë situatë. Kjo sigurisht nuk është e vërtetë për periudha të tjera të historisë kombëtare, siç demonstrohet me një pamje nënçmuese nga autori i shquar Ismail Kadare për të gjithë periudhën osmane të historisë shqiptare. Kur në vitin 1996 qeveria turke pagoi për ngritjen e një statuje në qendër të Tiranës, për një Pasha të shquar që kishte kontribuar në themelimin e qytetit osman, këshilli i qytetit u kritikua gjerësisht pse e lejoi atë.

Në Kosovë dhe në ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë situata me shkrimet historike ka qenë mjaft e ndryshme. Në këto hapësira që nga viti 1990, historia e periudhës së Luftës së Dytë Botërore ka ndryshuar tërësisht, kështu që në një qytet të rëndësishëm si Tetova, ekziston vetëm ai rrëfim që mund të quhet ‘ballist’ dhe në mësimdhënie nëpër shkolla dhe në tekstet e reja, si dhe në studimet vendore të bëra kohët e fundit nga historianët shqiptarë të Maqedonisë, pothuajse pa përjashtim mishërojnë tregimin ballist. Në Gostivar dhe në treva të tjera perëndimore të FYROM-it/Republikës së Maqedonisë statujat partizane janë dhunuar dhe shkatërruar shpesh gjerësisht. Tradita partizane këtu, ashtu si në pjesën më të madhe të Kosovës, është parë nga shqiptarët si ‘sllavokomuniste’, ku raca, etnia dhe një opinion marksist janë shkrirë në një. Në përdorimin e këtij termi, nacionalistët shqiptarë mbi të Djathtën politike duken të pavetëdijshëm pasi ata janë duke përdorur një term që është shpikur në Greqinë nacional-shoviniste të Metaxasë; transferimi i kuptimit nga zbulimet arkeologjike rreth Ilirisë së lashtë te shkrimet historike ka qenë i vështirë.

Në qendër të praktikës komuniste ishte kërkimi për histori të ‘mirë’ kombëtare, siç tregohet më lart. ‘Mirë’ domethënë ‘heroike’. Historia e lashtë ishin transformuar nga arkeologët nga ‘keq’ – imperializmi i lashtë grek dhe pushtimi romak – në ‘mirë’ ku kishte tani një shfaqje të botës indigjene ‘ilire’ – edhe pse lidhja e saktë me shqiptarët moderne është e mezidukshme për disa. Por antikiteti i vonë dhe periudha mesjetare ishin shpesh të panjohura, me vetëm përcaktimin e një populli shqiptar në njëfarë mënyre. Periudha e Skënderbeut u pasua nga e ashtuquajtura ‘zgjedha osmane’. Arkeologjia shkencore ishte ndoshta trashëgimia më e qëndrueshme e periudhës së hershme komuniste. Ajo ndryshoi ekuilibrin e gjithë rrëfimit, siç është provuar bota klasike në Shqipëri, ku lavdia greke dhe romake në një qendër si Butrinti është ndërtuar në fakt fizikisht mbi muret e lashta ilire. Kjo i kujtonte Enver Hoxhës dhe bashkëpunëtorëve të tij se Shqipëria ishte e rrethuar nga fqinjë armiqësorë, sidomos Greqia, e cila shpesh kërkon të denigrojë trashëgiminë e lashtë ilire dhe kjo ishte dhe ende është e lidhur me disa mendje ekstremiste greke për ambiciet irredentiste për të aneksuar pjesë të Shqipërisë jugore.

Nëse e kaluara e lashtë ishte edhe ilire, si edhe greke dhe romake, Shqipëria ishte më e sigurt si një shtet. Kështu, kur historia nacionaliste e kombeve të tjera të Ballkanit si Kroacia ishte ngritur gjithashtu mbi ‘Ilirianizmin’, diku tjetër ai ishte pjesë e një narrative të shekullit të nëntëmbëdhjetë, që më vonë u modifikua ndjeshëm dhe aspektet ilire ose u zbehën, ose u braktisën krejtësisht nga periudha e Traktatit të Versajës, në Shqipëri nuk ishte ndërtuar ashtu siç duhej mbi baza racionale deri pas vitit 1945. Ndërsa arkeologjia, ndryshe nga gjuhësia, është gjithashtu një temë gjerësisht popullore studimi nga akademitë dhe universitetet e huaja, ndërsa lidhjet me diskutimet popullore mbi ndërtimin e identitetit kombëtar në rrugë gjuhësore nuk janë bërë. Ka me qindra programe në televizionet europiane dhe amerikane çdo vit të frymëzuara nga zbulimet arkeologjike, por pak ose asnjë nuk ka që të lidhet me shkencat gjuhësore.

Si u kapërcyen këto boshllëqe dhe pengesa? Historia që jepej në shkolla dhe tekstet mësimore ishin një problem parësor. Në mungesë të një universiteti funksional në Tiranë për disa vjet pas 1945-s, çështjet e mësimdhënies së historisë në arsimin e lartë ishte urgjente. Pas shkëputjes me Titon në vitin 1948, imazhet pozitive të jugosllavizmit, në kuptimin më të gjerë, u hoqën nga programet mësimore. Gjithsesi, një dimension ‘grek’, ishte ruajtur. Zbulimet arkeologjike tregonin se ishte e pamundur të lije pas dore rolin e kolonizimit klasik grek në sjelljen e urbanizmit dhe ‘qytetërimit’ në trevat jugore shqiptare. Por ndoshta më i rëndësishëm ishte roli i shqiptarëve në Luftën greke të Pavarësisë. Kjo prodhoi imazhe heroike për të rinjtë e pjesëmarrjes shqiptare (udhëheqja shqiptare në disa vende, si në ishujt Hidra dhe Spetses, ose pjesë të Epirit jugor) në luftën për pavarësinë greke si edhe në luftën e gjatë anti-osmane. Imazhet ishin gjithashtu tradicionalisht të përshtatshme si, fjala vjen, për luftën e burrave (apo grave, siç ishte rasti i Bubulinës, heroinë detare arvanitase në ishullin e Spetses në Gjirin e Saronikut) që me armë në dorë luftuan kundër një okupatori të huaj. Për Hoxhën dhe komunistët kjo ishte një histori shumë e dobishme. Heroikja kishte hyrë në tregimin modern nacionalist. Megjithatë, edhe në këtë periudhë ka pasur vështirësi. Figura e tmerrshme e Ali Pashës paraqet probleme për historiografinë shqiptare. Ai ishte padyshim ‘shqiptar’ në kulturën e tij të përgjithshme, por ai ishte gjithashtu një epirot që fliste mirë greqisht dhe ishte një tiran autoritar dhe shtypës i popullit. Edhe në vitet 1990 ishte e mundur të shihje vendbanimet e braktisura në Shqipërinë jugore që kurrë nuk qenë rindërtuar pas luftërave midis bejlerëve në periudhën e sundimit të tij dhe zhvillimet e mëvonshme kaotike.

Në pedagogjinë hoxhiste u përshtat një metodë shumë autoritare, nga ‘lart poshtë’ e ‘ndriçmit’ kombëtar. Një format me ‘pyetje dhe përgjigje’ ishte miratuar në mësimdhënien e historisë në shkolla, të cilat nxënësit i mësonin përmendsh. Kishte përgjigje ‘e drejtë’ dhe ‘gabim’ në të gjitha problemet historike, ndërsa nuk ishte inkurajuar debati i bazuar në dëshmi. Debati në arsimin e lartë ishte gjithashtu i rrallë, edhe në Universitetin e Tiranës, pasi ai u krijua, ndërsa hulumtimet objektive historike, përveçse në arkeologji, nuk ekzistonin. Përgjigjet ishin shpesh të kufizuara sa dhe pyetjet, ndërsa disa aspekte të teksteve shkollore të historisë në fillim të periudhës komuniste kanë një cilësi fetare që mund të shihet më shumë si një kundërmim i mësimit fetar se sa mësimdhënie normale e historisë. Kjo, sigurisht, mund të vërehet se nuk ishte e re në kulturën shqiptare, apo një produkt i prioriteteve marksiste-leniniste apo politikës enveriste. Thënia e famshme e nacionalistëve të shekullit të nëntëmbëdhjetë se ‘Feja e shqiptarit është Shqiptaria’ e përmbledh këtë mjeshtërisht. Të kuptuarit e studimit historik është kështu në njëfarë kuptimi hegelian, me shpalosjen e një shpirti kombëtar shqiptar, i cili ka ngjyrime të ndryshme fetare. Arkeologjia u bë teologjia praktike e historisë kombëtare. Me gjuhësinë, ishte vendimtar krijimi shkencërisht i themeleve ilire të tablosë kombëtare.

Ajo është gjithashtu një perspektivë thellësisht elitiste, sepse fryma kombëtare mund të jetë në zemrën e të gjithëve, por jo edhe në aftësitë e tyre intelektuale. Ndërmjetësit e arsimuar ishin të domosdoshëm. Para vitit 1945 ata thuajse nuk ekzistonin. Në periudhën zogiste, edukimi shkollor kishte qenë i kufizuar për elitën vogël urbane, kryesisht në Tiranë, Shkodër, Korçë dhe Elbasan. Nën regjimin e Hoxhës, u ndërmor një fushatë masive arsimimi e përhapur në të gjithë vendin, duke ndjekur në shumë mënyra atë që kish ndodhur në Rusi pas revolucionit bolshevik, apo në Kinë pas vitit 1949. Në aspektin e të kuptuarit popullor të historisë, tradita gojore mbeti shumë e rëndësishme, si kudo në Ballkan, kështu që fëmijët e vegjël në shkollë mësonin se si të shkruanin fjalët e këngëve që kishin mësuar tashmë në prehërin e gjysheve të tyre. Një rrëfim i unifikuar dhe i zhvilluar i historisë kulturore dhe gjuhësore ishte një thirrje më shumë për të përforcuar ndërgjegjen kombëtare dhe për të mbuluar problemet e të kaluarës politike dhe ushtarake. Por sigurisht kjo traditë gojore ishte ajo e ‘shqiptarëve’, jo e ‘Shqipërisë’ së pas vitit 1912 . Partia e Punës e Shqipërisë u bë ndërmjetësja që interpretoi frymën historike kombëtare pas vitit 1945, dhe që nuk do të duronte dot kundërshtime për interpretimet që bënte, por mbijetesa e traditës së madhe historike gojore do të zbuste kuptimin e rolit të tyre, për, fjala vjen, figura të tilla si Skënderbeu dhe Isa Boletini që ishin heronj të gjithë shqiptarëve, sikurse tregon statuja madhështore e këtij të fundit, që u ngrit në periudhën komuniste në qytetin përgjithësisht anti-komunist verior të Shkodrës.

Kështu mendimi i intelektualëve komunistë pas vitit 1945 në shumë çështje historike dhe kulturore ishte i padallueshëm nga ai i shumicës së njerëzve, ndonëse shumë njerëz nuk e pëlqyen instalimin e komunizmit. Kjo mund të ndihmojë për të shpjeguar se atë që kanë shprehur shumë vëzhgues të huaj për mbijetesën e diktaturës Hoxha më shumë se sa pritej, në periudhën e krizës së përgjithshme të regjimeve komuniste të Europës Lindore në vitet 1980, që kulmoi me rënien dramatike të viteve 1989-1990. Ajo gjithashtu ndihmon për të shpjeguar vështirësitë që ekzistojnë ende në historiografinë kombëtare. Komunistët nuk kishin asnjë problem me historinë kulturore; në fakt ata e kanë përdorur atë me zgjuarësi për qëllimet e tyre. Ajo u plotësua shpejt nga historia ushtarake e cila pas viteve 1950 shpejt u bë shumë e rëndësishme. Kjo gjithashu reflektoi një ngushtim të pikëpamjeve, një refuzim të mbarëshqiptarizmit në përkufizimin e çështjes kombëtare. Për Partinë e Punës, historia ushtarake, thuajse ekskluzivisht ajo e partizanëve në Luftën e Dytë Botërore ngushtoi fokusin mbi Shqipërinë dhe përjashtoi përfundimisht Kosovën dhe shqiptarët e tjerë fqinjë në një masë të jashtëzakonshme, kështu që në botimet e mëvonshme të historisë zyrtare të Partisë së Punës së Shqipërisë nuk përmendej Kosova. Historia e shqiptarëve në Ballkan në përgjithësi u ngushtua dhe u zhvendos në historinë e vetëm Shqipërisë. Rrëfimi ishte dominuar gjithmonë nga luftërat vendore dhe rezistenca ndaj sundimit të huaj, sidomos atij osman, natyrisht. Rezistenca komuniste partizane ndaj pushtimit të Boshtit në Luftën e Dytë Botërore ishte parë si trashëgimtarja e vetme legjitime e kësaj tradite. Megjithatë, ajo nuk mund të jetë një zëvendësim për një histori koherente kombëtare që mbulon periudhat shumë më të hershme dhe, mbi të gjitha, përvojën historike të shqiptarëve gjatë shekullit të njëzetë, të cilët deri në Luftërat Ballkanike (1912-1913) kishin jetuar së bashku në sistemin osman pa ndarje nga kufijtë e rinj shtetërorë. Në tekstet komuniste, ka pasur shumë, shumë mangësi.

Çfarë ishte lënë jashtë qëllimisht, si periudha me disa nga aspektet jo ‘heroike’? Kjo ishte një periudhë madhore. Kjo është periudha e antikitetit të vonë dhe Bizantit. Hoxha dhe bashkëpunëtorët e tij ndiheshin komodë me botën arkaike dhe antikitetin klasik, siç u tregua më lart, ndërsa origjina ‘ilire’ e disa perandorëve të vonë romakë ishte gjithashtu e dobishme. Por pastaj dolën vështirësitë. Bizanti ishte një entitet i pakëndshëm për nacionalistët shqiptarë dhe intelektualët marksistë. Kjo ishte një perandori transnacionale me greqishten si gjuhë e saj kryesore, kristianizmi ortodoks jo vetëm ishte fe kryesore, por edhe që mishëronte në thelbin e vet strukturat shtetërore si dhe aparatin ideologjik të shtetit. Në Bizant, pasardhësit e ilirëve në antikitetin e vonë dhe në periudhën e hershme mesjetare, proto-shqiptarët, janë praktikisht të padukshëm. Njohuritë moderne bizantine që shpesh theksojnë kontradiktat dhe diversitetin brenda Bizantit dhe më pak përqendrohen në rolin e gjuhës greke nuk janë ende evidente. Edhe pse fjala “shqiptar” shfaqet për herë të parë në një kronikë bizantine, ne dimë pak për këta njerëz të cilët me të vërtetë ishin. Vepra prej dijetari e Alain Ducellier në Francë dhe historianë të shumtë në Shqipëri e kanë ndryshuar tani këtë, por zbulimet e tij nuk ishin në dispozicion të historianëve shqiptarë deri pas viteve 1960. Është gjithashtu e vërtetë se Ducellier ishte një nga themeluesit e historisë së Adriatikut, po aq sa dhe historisë së Shqipërisë. Shqipëria e tij dhe shqiptarët janë një popull bregdetar, më shumë se një popull malësor, dhe kjo është e rëndësishme në diskutimin e disa çështjeve që përfshijnë formimin dhe ndërtimin e identitetit kombëtar modern.

Çështja qendrore me Bizantin pas vitit 1945 për intelektualët shqiptarë ishte ajo “greke” në një kuptim shumë të veçantë, kur roli i trashëgimisë ortodokse të besimtarëve kryesisht jugorë ishte e vështirë për t’u trajtuar për Hoxhën dhe Partinë e Punës. Shumë besimtarë ortodoksë kishin luftuar si shqiptarë patriotë kundër pushtuesve të Boshtit dhe disa kishin qenë heronj dhe heroina partizane. Shumë familje jugore përfshinin si anëtarë të familjes që ishin praktikues të besimit ortodoks dhe gjithashtu anëtarë të Partisë së Punës. Ata erdhën nga pjesa e vetme e Shqipërisë, në jug, ku kishte mbështetje aktive dhe të rëndësishme popullore për komunizmin, ndryshe sidomos nga katolikët të përqendruar në qytetin e Shkodrës dhe në veri-perëndim të vendit. Disa anëtarë të minoritetit grek ishin bërë edhe komunistë aktivë, si në nivel lokal në zonën e minoritetit në jug-perëndim, ndërsa disa edhe në organet më të larta të Partisë së Punës. Por vetë Greqia nën qeverinë e saj monarkiste pas përfundimit të Luftës Civile në vitin 1949 ishte një armik kryesor i Shqipërisë, ndërsa teknikisht ekzistonte një gjendje lufte midis dy vendeve (dhe vazhdon ende në kohën e këtij shkrimi). Shqipëria kishte strehuar refugjatët grekë pas disfatës së Ushtrisë Demokratike në vitin 1949, si dhe kishte dhënë në forma të ndryshme ndihmash praktike, ndërkohë që konflikti i Luftës Civile ishte në zhvillim e sipër. Refugjatët çamë kishin vërshuar në jug të Shqipërisë pas vitit 1944 dhe në popullatën e përgjithshme ata kanë mbetur në kujtesë si një nga aktet më të këqija të nacionalizmit dhe irredentizmit grek.xi

Periudhat e tjera prodhuan pak histori të dobishme, nga pikëpamja e enveristëve, por kjo nuk ndali prodhimin e koncepteve historike, vlera e të cilave është e dyshimtë. Mbretëritë feudale (në qoftë se kjo nuk është një fjalë e dalë mode) të Arbërit sigurisht kanë ekzistuar, por në atë kuptim që ata ishin shqiptarë (ose ‘Mbretëri’, ose ‘Feudale’) shpesh është e paqartë. Koncepti rrjedh nga statusi kanonik i shkrimeve të George Ostrogorskit (dhe shumë të tjera europiano-lindore) në historinë shqiptare të kësaj periudhe.xii Historianët zyrtarë të periudhës së Hoxhës, Arben Puto dhe Stefanaq Pollo i bazojnë pikëpamjet e tyre të periudhës në ato të Ostrogorskit dhe në një mënyrë të veçantë jokritike. Në periudhën osmane historia e elitës shqiptare nën Perandori, me asimilimin e tyre efektiv dhe përdorimin e gjuhës turke, do të thotë se historia e tyre është pjesë e asaj bote osmane, ndërkohë që në trojet shqiptare pjesa më e madhe e prodhimit letrar mbështetet jashtëzakonisht në traditën gojore dhe praktike.

Kështu historiografia shqiptare në periudhën aktuale është përballur me shumë çështje të pazgjidhura, ndoshta më e rëndësishmja qëndron në paqartësinë rreth asaj se sa larg historia e shqiptarëve brenda kufijve të shtetit aktual me të vërtetë është e pavarur nga ajo e shqiptarëve farefisnorë në shtetet fqinje dhe me historinë më të gjerë të shteteve fqinje në përgjithësi.xiii Vendet ballkanike janë marrë shumë më gjatë se qeveritë komuniste për të zgjidhur këto çështje komplekse nga sa mund të pritej, ashtu siç është harxhuar më shumë se sa mund të pritej në vitet 1990 për rajonin në ecjen drejt demokracive të qëndrueshme e të pavarura.

(Autori Prof. James Pettifer (Oxford University) 

“Letërsia si vend kujtese” dhe antikujtesa si rrezik i përhershëm

Nga Alfred Lela.

E bija e poetit Zef Zorba është një prej atyre që kërkojnë fjalën. Në mjediset e Kishës Françeskane në Shkodër, personazhe dhe mbiemra si i saji, dikur linçoheshin publikisht në gjyqe të hapura para se të mbylleshin në biruca apo të udhëtonin, duart e lidhura me hekura, drejt togës së pushkatimit, në zallin e Kirit apo në yrte të tjerë të shkretë.

Tani, ata janë shumë më të kthjellët se persekutorët e tyre të dikurshëm dhe kërkojnë shumë pak. Një vend në kujtesë, për shembull. Zonja Zorba don të dijë se pse gazetat e Tiranës nuk botojnë më shumë dëshmi të persekucionit komunist dhe pse tekstet e autorëve të letërsisë së burgjeve dhe persekutimit nuk bëhen pjesë e librave shkollorë. E thotë pa ndonjë shkulm zemërimi, me të njëjtën qetësi si të fliste për rritjen ekonomike apo një park që i mungon qytetit.

Ky është leksioni i parë që jep dhe ajo çka merr është gjithmonë më pak se kaq. Për shembull, letërsia apo literatura e burgjeve, zë më pak vend në tekstet shkollore se letërsia e realizmit socialist. Domethënë viktima është sërish në gjunjë para persekutorit. Arsyet kanë të bëjnë sa me faktin që mentalitetet lëvizin dhe shndërrohen ngadalë – edhe 25 vjet pas shkyçjes, shqiptarët ende mendojnë në termat e kufizuar, të cilët pikërisht metoda zhdanioviane ua nguliti – aq edhe me atë se metodistët dhe dishepujt e tyre janë ende gjallë dhe të pushtetshëm.

Emrat e disa prej autorëve të letërsisë së persekutimit apo burgjeve, ende tingëllojnë reaksionarë, kolaboracionistë, klerikalë e të tjerë. Gazetat janë një histori më vete: disa prej tyre nuk janë të kompleksuara (dhe ndoshta më mirë kështu) nga mbrojtja që i bëjnë enverizmit në veçanti dhe komunizmit në përgjithësi. (Mbeten, pak a shumë, fletushka që ende i nxjerr Fronti Demokratik i Nexhmije Hoxhës.) Ato e shpallin Mehmet Shehun hero e luftëtar të madh, edhe pse vetë i biri, Bashkim Shehu, në një akt të pashembullt emancipimi intelektual e përunjësie njerëzore, distancohet prej tij. Të tjerë periodikë botojnë kujtime sekretarësh e merhumësh të tjerë të eskortave të Byrosë e të Bllokut, ku Udhëheqësi me sejmenët e tij paraqiten si beninjë, një grup njerëzish, të cilët udhëheqësia e këtij populli i lodhte, por ata nuk e linin veç për hir të tij.

Ia kujtoj zonjës Zorba dhe të tjerëve në sallë, shumica trashëgimtarë familjesh të vjetra shkodrane, që komunizmi i përndoqi për 46 vjet, se gjithçka nuk është humbur, siç asgjë nuk është fituar. Ndërkohë që ‘Rrno për me tregue’ i at Zef Pllumit e ka fituar qytetarinë duke u pranuar si një tekst i vuajtjes, integritetit dhe dëshmisë së tmerrit komunist, beteja e kujtesës me antikujtesën, vazhdon. Për shembull, te modeli që përhapin filmat e Kinostudios Shqipëria e re, këta banorë të përhershëm të ekraneve tona, ku prifti, zogisti, ballisti, kulaku, tregtari, borgjezi, shpërfaqen si personazhe negative.

Apo faktin tjetër se si Konferenca e Pezës për shembull, është shndërruar në një event cool të mbrëmjeve të vjeshtës, duke u bërë Peza n’Fest, ndërkohë që Mukja mbetet ende një vend ku ca ballistë e zogistë deshën t’ua hedhin partizanëve (duke futur çështjen kombëtare në një dokument?!). Pa harruar Postribën, vendin e së parës kryengritje antikomuniste në Europë, ku përkujtohet çdo vit, jo akti i madh i shkodranëve dhe Malësive, por bëhet ceremoniali i një lidhjeje politike të hamendësuar, nën një organizim që i ngjan 5 majit të dikurshëm në komunizëm.

*Refleksioni është përpunim i kumtesës së mbajtur në Forumin “Letërsia si vend kujtese”, zhvilluar në Shkodër në datat 19-20 maj, nga Instituti për Demokraci, Media dhe Kulturë

Krimet e komunizmit, qeveria po zvarrit tekstet shkollore

Nga Herion Mesi.

Raporti i ISKK: Nuk ka arkiv për emrat e të pushkatuarve 

Qeveria shqiptare nuk është aspak e angazhuar për zbatimin e marrëveshjes që ajo ka nënshkruar me Institutin e Studimeve të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit, në lidhje me përfshirjen në kurrikulat mësimore edhe lëndë që kanë të bëjnë me njohjen e nxënësve të shkollave dhe gjimnazeve me krimet e komunizmit, si dhe aspekte të përndjekjes e terrorit komunist mbi qytetarët shqiptarë. Denoncimi vjen nga vetë ISKK-ja, e cila, në raportin vjetor të dorëzuar në Kuvendin e Shqipërisë, pasqyron disa nga çështjet e veprimtarisë së këtij institucioni përgjatë vitit 2015.

E teksa nënvizon faktin se kjo marrëveshje e nënshkruar me Ministrinë e Arsimit dhe Sporteve, ishte e para e këtij lloji, kreu i institutit, Agron Tufa, në raportin e tij, thekson se kjo marrëveshje nuk po funksionon, për mosangazhim të palës së MAS-it. “Në bashkëpunim me institucionet e rëndësishme shkencore, ISKK-ja ka arritur për herë të parë marrëveshjen më të rëndësishme me Ministrinë e Arsimit dhe Sporteve (MAS), duke nënshkruar një platformë të përbashkët për njohjen e nxënësve të shkollave dhe gjimnazeve me krimet e komunizmit, aspekte të përndjekjes dhe terrorit komunist mbi qytetarët shqiptarë, ku parashikohen një sërë veprimtarish të përbashkëta të koordinuara nga komisione dypalëshe (për pikat e kësaj marrëveshjeje të nënshkruar shih publikimin e marrëveshjes dypalëshe në sitin zyrtar të institutit). Marrëveshja e nënshkruar midis nesh dhe MAS-it, për fat të keq nuk është duke funksionuar, për mosangazhim të palës së MAS-it. Shpresojmë që ta zhbllokojmë në vijim ngërçin e parë”, thuhet në raport.

Pushkatimet pa gjyq

ISKK-ja thekson se tashmë e ka përfunduar punën hulumtuese në terren për të dhe ka evidentuar burgjet dhe kampet e punës së detyruar nëpër të gjithë territorin e Shqipërisë, për të bërë një hartë sa më të saktë, ku të përcaktohet “topografia e terrorit komunist”, sipas qyteteve dhe trevave të Shqipërisë. “Po kërkojmë rrugë e mundësi të pajisjes së këtyre vendeve të vuajtjes me tabela, memoriale e pllaka përkujtimore”, thuhet në raport.

Ndërkohë, ISKK-ja ngre shqetësimin e mosekzistencës së arkivave të të gjithë personave që janë pushkatuar pa gjyq, pasi, sipas këtij institucioni, janë me mijëra qytetarët e pushkatuar në kohën e komunizmit dhe që emrat e tyre nuk gjenden në asnjë arkiv të shtetit shqiptar. Për këtë arsye, në bashkëpunim me Institutin e Integrimit të ish të Përndjekurve Politikë, me Shoqatat e të Përndjekurve Politikë që operojnë në çdo qytet e trevë të Shqipërisë, ka nisur një projekt i regjistrimit të saktë të mijëra qytetarëve të pushkatuar pa gjyq në vitet 1944-1955, emrat e të cilëve nuk gjenden në asnjë arkiv. “Zbardhja e fatit tragjik të këtyre qytetarëve është një detyrë e domosdoshme e institutit tonë dhe një hulumtim i saktë mbi numrin e qytetarëve të pushkatuar për të dhënat e sakta të shifrës së tyre, çka nuk përputhet aspak me të dhënat e deritashme zyrtare”, thuhet në raport.

Problematikat

Në vijim, ISKK-ja bën me dije se ende vazhdon të vuajë probleme të trashëguara burokratike, ende të pazgjidhura, të cilat i janë relatuar edhe më parë ligjvënësit, por që akoma nuk kanë gjetur zgjidhje. Një çështje e tillë ka të bëjë me çështjen e ambienteve në godinën ku është ngritur instituti. Në raport, ISKK-ja thekson se i është kërkuar ndihmë edhe Ministrisë së Brendshme dhe sekretarit të përgjithshëm të Kryeministrisë, por përgjigjja e tyre për zgjidhjen e këtij ngërçi ka qenë refuzuese. “Vazhdon të mbetet e pazgjidhur kontradikta që ndeshëm që në fillim, e që vazhdon të mbetet e pazgjidhur çështja e ambienteve të institutit.

Mirëpo ambientet e dhëna ISKK-së me vendim të Kryeministrit më 2011-n, kanë qenë që në fillim e vazhdojnë të jenë të zëna në masën 40% nga subjekte private që refuzojnë të paraqesin dokumentacionin, përkatësisht nga kafe-bar-restorant në kushtet kur instituti ynë është në krizë për ambiente. Duke qenë se instituti ynë nuk ka tagrin shtrëngues e detyrues në zbatim të këtij ligji, ne i jemi drejtuar me shkresë Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe sekretarit të përgjithshëm të Kryeministrisë për ta zgjidhur këtë ngërç. Përgjigjja e këtyre dy instancave mbi çështjen e ambienteve tona të zëna, ka ardhur refuzuese. Ne na duket se ky është anashkalim i problemit, sepse me natyrën e kësaj çështjeje duhet të merret Agjencia për Inventarizimin dhe Administrimin e Pronave të Paluajtshme të Shtetit, e cila në bazë të ligjit dhe kompetencave përkufizon pronën tonë në bazë të genplanit që shoqëron vendimin e Kryeministrit”, thuhet në raportin e ISKK-së.

Ndërkohë, instituti ngre shqetësimin e mungesës së stafit për të përballuar detyrat e ngarkuara. “Shqetësimi ynë i përsëritur dhe më i madh ka të bëjë me pamjaftueshmërinë e stafit për të përballuar detyrat, sidomos punën me mbledhjen, fotokopjimin, përpunimin, klasifikimin, aksesimin dhe shfrytëzimin e materialeve arkivore. Instituti ynë vazhdimisht ka kërkuar, së paku dhe pesë pozicione pune, për të përballuar nevojat e ngutshme të kërkimeve në arkiva dhe aktiviteteve shkencore. Nga pesë pozicionet e kërkuara edhe këtë vit, ndonëse u premtua në Komisionin e Ligjeve, asnjëri nuk u miratua”, thuhet në raport.

Spaç 11 prill 1985, kur diktatori nuk merrte më frymë

Nga Bedri Blloshmi.

Kjo humnerë është rrethuar nga të gjitha anët me kodra të larta e të rrjepura. Kjo gropë me reliev të thyer në fund të dy maleve, që qëndrojnë ballë për ballë, kanë të përbashkët dheun e djegur në ngjyrë të kuqerremtë. Shkuret e mbira luftojnë më natyrën për të mbijetuar në këto pllaja të djegura. Përpiqen të ngulin rrenjët e tyre të dobta në tokën e zhuritur. Në të dyja anët e përroit, i cili zhurmon nga uji i përzier me acidin e ngjyrat e kripura që dalin nga barku i nëntokës. Me siguri udhtari kur kalon këtyre anëve thot me vete: “Ky vend qenka i mallkuar! As zogjtë e malit nuk mund të jetojnë në të mendo pastaj për njeriun!”

Kjo sipërfaqe, që për asgjë s’vlen, kjo pamje e një krateri vullkani, kjo gropë gjigande, vetëm një mëndje djallëzore mund ta fut në punë. Kur bie biseda se si është gjetur kjo shkretëtirë, tregojnë se Sigurimi famëkeq i Shtetit e ka zbuluar me anë të fluturimeve me avion dhe e konsideroi të përkryer për të sjellë sklevërit e komunizmit barbar. Kjo gropë e egër dhe e djegur qëndronte e fshehur nga çdo sy. Ditën e 11 prillit kampi u gdhi me polici të përforcuar.

Shëtisnim me kokë ulur si mizat. Altoporlanti rënkonte nga zhurma e muzikës funebër. Punoja në zonën 2 të këtij ferri, në galerinë 20. Ishim turni i parë dhe e gjithë kodra e djegur u mbush me policë dhe shumë fytyra të panjohura të cilët na thërrisnin të dilnim nga galeria dhe të rreshtoheshim përpara kohe për t’u futur në kamp.

Te pikat ushtarake, jashtë rrethimit, dukej flamuri në gjysmë shtizë. Diçka kishte ndodhur. Kur na futën në vendbanim, në barakat buzë përroit, policëve të regjimit të brendshëm u dukeshin sytë të skuqur nga të qarat. Përpiqeshin të fshinin sytë me kurrizin e dorës.

U kuptua qartë se gjithë ky shqetësim dhe përforcim i oficerëve ia kishte frikën të burgosurve politikë të cilët mund ta shfrytëzonim këtë rast humbjeje për ata dhe rast gëzimi për ne. Ditën e 12 prillit u ngritëm shumë të gëzuar se morëm vesh që diktatori nuk merrte me frymë.

Atë natë e gdhiva i shtrirë në shtrat me kokën të mbuluar me batanije. Nuk vura gjumë në sy nga gëzimi. Gjatë gjithë natës, si brenda në kapanonin e fjetjes ashtu dhe jashtë tij, policia nuk ndali asnjë sekondë varavingot dhe ecejaket.

Në orën 5 shkuam në mensë, mora gotën e qumështit, e piva në këmbë me fjalët: “Gëzuar o shokë!” Dola nga mensa dhe i lashë porosi një shoku të na bënte një tenxhere me hallvë. Ishim tek kafazi në pritje të policëve për t’u nisur te galeritë vdekje-prurëse.

Më kujtohet si tani: qëndronim mbi urë me dy miqtë e mi, Agim Hamiti nga Dukati i Vlorës dhe Et’hem Ibrahimi po nga Vlora. Po bisedonim dhe po llogaritnim kohën se kur do liroheshim. Shefi i policisë, Josif Sadiku erdhi dhe më pyeti se kush ishte Et’hem Ibrahimi. E mori atë më vete dhe kaloi nga pjesa tjetër e kampit, ku rrinin ordinerët dhe u duk përsëri. Thirri emrin tim:

-Bedri Blloshmi?

-Këtu jam, i thashë.

-Hajde pas meje! – bërtiti.

U afrova.

-Të shoh shumë të gëzuar. Pse je kaq i qeshur? Ke ndonjë martesë apo fejesë nga shtëpia? Sot, kur e gjithë bota qan e mban zi për vdekjen e shokut Enver mban zi, ti qesh? Hajde shkojmë matanë të sqarohemi.

Na rrahën për vdekje. Na futën në birucë ku gjatë një muaji policët na rrihnin pa pushim. Për këtë ditë po botoj proces-verbalin se kush më raportoi dhe vendimet që u morën ndaj meje për këtë rast.

Më arrestuan dhe më dërguan në degën e Rrëshenit, ku më mbajtën për një kohë të gjatë. Më kthyen përsëri në Spaç dhe më thanë se nuk do dënohesh përsëri, sepse ishin të sigurt që unë do të flisja përsëri dhe kështu do ruanin rastin për të m’i dhënë të dyja dënimet bashkë. Aty më nxorën përpara kolektivit të të dënuarve dhe disa të dënuar kërkuan dënimin tim me pushkatim ose me varje në mes të kampit.

Dhe e gjitha kjo vetëm se u gëzova për vdekjen e diktatorit.