Charles Bukowski– Muret qëndrojnë drejt në këmbë

0

Zogu Blu

ka një zog blu ne zemrën time që

do të dalë jashtë

por unë jam shumë i ashpër me të,

unë them,

rri aty,

nuk do të lejoj

askënd të t’shohë.

Ka një zog blu në zemrën time që

do të dalë jashtë

por unë i hedh uiski dhe thith

tym cigareje

dhe kurvat, dhe baristët

dhe shitësit e ushqimoreve

kurrë nuk e dinë

që ai është

aty.

ka një zog blu në zemrën time

që do të dalë jashtë

por unë jam shumë i ashpër me të,

unë i them,

rri aty,

do që të më bësh lëmsh?

do që të më çosh për lesh gjithë punën?

do që t’i marrë lumi shitjet

e librave të mi

në Europë?

Ka një zog blu në zemrën time

që do të dalë jashtë

por unë jam shumë i zgjuar, e lë të dalë

vetëm ndonjëherë netëve

kur të gjithë flenë.

Unë them, e di që je aty

kështu që mos u trishto

dhe e fus brenda sërish.

por ai po këndon pakëz atje

nuk e kam lënë të vdesë

përfare

dhe ne flemë bashkë

ja ashtu

me paktin tonë sekret

dhe është boll bukur

të bësh një burrë

të qajë, por unë

nuk qaj,

qan ti?

Lavires që mori poezitë e mia  

Ca thonë që duhet të mbajmë ca keqardhje në vetvete nga

poezia,

të qëndrojmë abstraktë, dhe ka ca kuptim kjo,

por Jezus:

dymbëdhjetë poezi më ikën dhe unë nuk ruaj kopje

dhe

ke pikturat e mia, më të mirat; është mbytëse:

po përpiqesh të më shkatërrosh si të tjerët?

Pse nuk more paratë e mia? Kështu bëhet zakonisht

nga xhepat e pijanecit që fle në qoshe.

Herën tjetër merr krahun tim të majtë ose një pesëdhjetëshe,

por jo poezitë e mia;

unë nuk jam Shekspiri

por ndonjëherë thjesht nuk do të jenë më abstrakte apo jo;

gjithmonë do të ketë para, kurva dhe pijanecë

deri në bombën e fundit,

por siç dhe Zoti tha,

duke hedhur këmbën përmbi këmbë,

Unë shoh se kam bërë shumë poetë,

por jo dhe aq shumë

poezi.

Leximet poetike

Leximet poetike duhet të jenë një nga gjërat më të trishtuara

e më të mallkuara.

Mbledhje e burrave dhe grave të klaneve,

javë pas jave, muaj pas muaji, vit

pas viti,

plaken bashkë,

duke lexuar në mbledhje të vockla,

duke shpresuar akoma që do t’u zbulohet

gjenialiteti

duke bërë regjistrime të njëri-tjetrit, disqe,

duke u djersitur për duartrokitje.

Ata lexojnë në thelb për njëri-tjetrin

nuk mund të gjejnë një botues nga New York-u

apo asnjë botues për be

për milje të tëra

por ata lexojnë e lexojnë

në vrimat poetike të Amerikës

pa u zmbrapsur,

pa u shkuar asnjëherë nëpërmend që

talenti i tyre mund të jetë

i hollë, i padukshëm pothuaj,

ata lexojnë e lexojnë

para nënave të tyre, motrave, burrave,

grave, miqve, poetëve të tjerë

dhe një tufë idiotësh që kanë mbirë aty

prej askundit.

Më vjen turp për ta,

më vjen turp që ata duhet të përkrahin njëri-tjetrin,

më vjen turp për egot e tyre të gjymtuara,

për mungesën e tyre të kurajos.

Nëse këta janë krijuesit tanë,

ju lutem, ju lutem më jepni diçka tjetër:

një hidraulik të dehur në një rrugicë të ngushtë,

një djalë që bën grusht në një kryqëzim,

një kalorës që tërheq kalin e tij prej kapistre

buzë shinave të trenit

një barist në thirrjen e fundit,

një kamariere që më shërben kafenë,

një pijanec që fle në një prag porte të braktisur,

një qen që lëpin një kockë të tharë,

një elefant që pjerdh në një tendë cirku

një rendim trafiku në ora gjashtë pasdite,

postierin që tregon një barcaletë të pistë.

Çfarëdolloj gjëje

çfarëdolloj gjëje më jepni,

përveç

kësaj.

Kështu pra, do të bëhesh shkrimtar

Nëse nuk shpërthen në flakë prej teje,

pavarësisht gjithçkaje,

mos e bëj.

Nëse nuk del pa pyetur

prej zemrës sate, prej mendjes dhe gojës sate

prej lukthit tënd,

mos e bëj.

Nëse të duhet të ulesh për orë të tëra

duke vështruar kompjuterin

apo të kruspullosesh mbi makinën e shkrimit

duke kërkuar fjalët,

mos e bëj.

Nëse po e bën për para,

apo për famë,

mos e bëj.

Nëse po e bën sepse do

të kesh femra në shtratin tënd,

nëse të duhet të ulesh

dhe të shkruash e ta rishkruash

sërish e sërish,

mos e bëj.

Nëse është kaq e vështirë edhe vetëm ta mendosh,

mos e bëj.

Nëse po mundohesh të shkruash si dikush tjetër,

harroje.

Nëse të duhet të presësh që të ulërijë brenda teje,

prit me durim.

Nëse asnjëherë nuk ulërin brenda teje,

bëj diçka tjetër.

Nëse më parë të duhet t’ia lexosh gruas,

të dashurës apo të dashurit

apo prindërve apo kujtdo,

nuk je gati.

Mos u bëj si ata shkrimtarët e shumtë,

mos u bëj si ata mijëra njerëz që e quajnë veten shkrimtarë,

mos u bëj i plogësht dhe i mërzitshëm

nga ata që duan të duken, mos u konsumo

nga dashuria për veten.

Librarive të botës u hapet goja

për gjumë,

nga ata të llojit tënd.

Mos u shto edhe ti.

mos e bëj.

Nëse nuk del prej shpirtit

si një raketë,

nëse duke ndenjur në vend

nuk do të t’çonte në çmenduri,

vetëvrasje apo vrasje,

mos e bëj.

Nëse dielli brenda teje

nuk po të shkrumbon,

mos e bëj.

Kur të jetë vërtet koha,

e nëse je i zgjedhur,

do të bëhet vetë,

dhe do vazhdojë të bëhet

derisa ti të vdesësh

ose ajo të vdesë brenda teje.

Nuk ka mënyrë tjetër,

dhe nuk ka pasur mënyrë tjetër,

asnjëherë.

Jashtëtokësorët

Ti mund të mos e besosh,

por ka njerëz

që e çojnë jetën

më shumë pak shqetësime.

Ata vishen mirë, flenë

mirë. Ata janë të kënaqur

me familjet e tyre,

me jetën.

Ata janë të patrazuar

dhe shpesh ndjehen

shumë mirë.

Dhe kur vdesin është

një vdekje e lehtë, zakonisht

në gjumë.

Ti mund të mos

e besosh,

por njerëz të tillë

ekzistojnë.

Por unë nuk jam

njëri

syresh.

Oh jo, unë nuk jam

njëri

syresh,

unë as i afrohem

të qënit

njërit

syresh.

Por ata

janë atje.

dhe unë jam

këtu.

Birrë

Nuk e di sa shishe birrë

kam pirë në pritje që gjërat

të bëheshin më mirë

Nuk e di sa verë dhe uiski

dhe birrë

kryesisht birrë

kam pirë pas

ndarjes me gratë-

në pritje të ziles së telefonit

në pritje të zhurmës së hapave,

dhe telefoni s’bie kurrë

deri tepër vonë

dhe hapat s’mbërrijne kurrë

deri tepër vonë

kur stomaku më ka ardhur në grykë

ato vijnë të freskëta si lule pranvere:

“çfarë dreqin i ke bërë vetes?

do duhen tre ditë para se të bejmë prapë seks!”

Femra është e qëndrueshme

ajo jeton shtatë vjet e gjysmë më shumë

sesa mashkulli, dhe pi shumë pak birrë

sepse e di që të bën keq për pamjen.

Ndërsa ne jemi duke shkalluar

ato janë jashtë

duke kërcyer e qeshur

me kaubojse të eksituar.

Në fakt, ka kuti birre

dhe kuti me shishe birre të boshatisura

dhe kur e kap njërën

shishja bie nëpër fundin e lagur të

kutisë prej kartoni

rrokulliset

kërcet

duke derdhur hi gri të lagur

dhe birrë bajate,

ose kutia rrëzohet në katër të mëngjesit

duke bërë të vetmen zhurmë në jetën tënde.

Birrë

lumenj dhe dete me birrë

në radio dëgjohen këngë dashurie

dhe telefoni hesht

dhe muret qëndrojnë

drejt në këmbë

dhe s’ka asgjë tjetër

përveç birrës.

lopë në orën e Mësimit të Artit  

moti i mirë

është njësoj

si gratë e mira-

nuk ndodh gjithmonë

dhe kur ndodh

nuk zgjat.

burri është

më i qëndrueshëm:

nëse është i keq

ka më shumë shanse

të vazhdojë të jetë,

ose nëse është i mirë

mund të rezistojë,

por një grua ndryshon

nge fëmijët,

mosha

dieta

bisedat

seksi

hëna

mungesa apo

prania e diellit

apo kohëve të mira.

një grua duhet ushqyer

që të jetojë

me dashuri

këtu një burrë mund të bëhet

më i fortë

duke qenë i urryer.

Unë po pi sonte në barin e Spanglerit

dhe më kujtohen lopët

që pikturova një herë në orën e mësimit të Artit

dhe ato dukeshin mirë

ato dukeshin më mirë se çdo gjë tjetër

këtu. Unë po pi në barin e Spanglerit

duke pyetur veten kë të dua e kë

të urrej, por rregullat u fashitën:

Unë dua dhe urrej vetëm

veten-

ata qëndrojnë jashtë meje

si një portokall që ka rënë nga tryeza

e iken rrokullimthi; kjo është ajo që duhet

të vendos:

ta vras veten

apo ta dua veten?

cila është tradhëti?

nga po vjen ky

informacion?

libra…

si xhama të thyer:

s’do fshija as menderen me to

prapë, po errësohet,

e sheh?

(ne po pimë dhe flasim

me njëri-tjetrin dhe

duket sikur dimë.)

por lopa me gjinjtë më

të mëdhenj

blen lopën me bisht

më të madh.

krahë prezent.

baristi më shtyn një birrë

ajo vrapon mbi banak

si një vrapues olimpik

dhe një palë pinca që janë duart e mia

e ndalojnë,e ngrenë,

shurrë e artë tundimi bajat,

unë pi dhe rri aty,

moti është i keq për lopët

por sfurku im është gati

të mbledhë

syrin e kashtës së barit jeshil

trishtimi më mbështjell të tërin

dhe unë e pi birrën me eks

porosis një tjetër

shpejt,

të më japë kurajo dhe dashuri

që të

vazhdoj.

Gjeniu i turmës

ka boll tradhëti, dhunë, urrejtje, absurditet tek

njeriu mesatar për të furnizuar çfarëdo ushtrie në çfarëdo ditë.

dhe më të mirët në vrasje janë ata që predikojnë kundër saj

dhe më të mirët në urrejtje janë ata që predikojne dashuri

e më në fund, më të mirët në luftë janë ata që predikojnë paqe.

ata që predikojnë Zotin, kanë nevojë për Zotin

ata që predikojnë paqe, nuk kanë paqe

ata që predikojnë paqe nuk kanë dashuri

ruhu nga predikuesit

ruhu nga të diturit

ruhu nga ata që gjithmonë lexojnë libra

nga ata që ose e përçmojnë varfërinë

ose janë krenarë për të.

ruhu nga ata që janë të shpejtë në lavdërime

sepse lavdërimet kanë nevojë t’ua kthesh

ruhu nga ata që janë të shpejtë në çensurë

ata kanë frikë nga ajo që nuk dinë

ruhu nga ata që kërkojnë turmat vazhdimisht

sepse ata vetëm nuk janë asgjë

ruhu nga burri mesatar dhe gruaja mesatare

ruhu nga dashuria e tyre, sepse dashuria e tyre

është mesatare, kërkon mesataren

por ka diçka gjeniale në urrejtjen e tyre

ka mjaft aq sa për të t’vrarë ty

aq sa për të vrarë këdo

duke mos dashur vetminë

duke mos e kuptuar vetminë

ata do të përpiqen të shkatërrojnë gjithçka

që është ndryshe.

të paaftë për të krijuar art

ata nuk do e kuptojnë dot artin

ata do i quajnë dështimet e tyre si krijues

vetëm si dështimet e botës

të paaftë për të dashuruar plotësisht

ata do besojnë se dashuria juaj është e paplotë

dhe pastaj do t’ju urrejnë

dhe urrejtja e tyre do t’jetë e përkryer

si një diamant shkëlqyes

si një thikë

si një mal

si një tigër

si një bimë helmuese

arti i tyre më fin.

Përktheu: Mirela Kapaj

Unë mund të vdes që sonte – Jules Laforgue

0

Jules Laforgue (1860-1887)  u lind më 16 gusht 1860 në Montevideo të Uruguajit dhe vdiq më 20 gusht 1887 në Paris. Kur ishte gjashtë vjeç, prindërit e dërguan tek disa të afërm të tyre në Tarbes të Pirenejeve, ku do të kalonte një fëmijëri të vështirë. Më 1876 u vendos në Paris, duke jetuar edhe aty në skamje të plotë. Në kryeqytetin francez frekuentonte qarqet e simbolistëve. Në vitin 1881 u punësua si lexues i perandoreshës gjermane Augustenburg dhe jetoi rreth gjashtë vjet në Berlin, ku u martua me guvernanten angleze Leah Lee. Pak kohë pas kthimit në Paris, vdiq nga tuberkulozi. Në gjallje botoi tri përmbledhje me poezi: «Complaintes» (1885), «L’imitation de Notre-Dame de la Lune» (1886) dhe «Le consil féerique» (1886). Pas vdekjes, iu botua edhe pjesa tjetër e veprës poetike: «Des fleurs de bonne volonté» (1887), «Derniers vers de Laforgue» (1890), «Le Sanglot de la terre» (1901), «Premiers poèmes» (1903). Përktheu në frëngjisht «Fijet e barit» të Whitman-it. Nga arti i Laforgue-t u ndikuan, të paktën në hapat e tyre të parë, poetë si Eliot e Seferis.

Vajtim për hënën e katundit…

Ah, hëna e plotë, ç’hijeshi,

ç’fat i madh e ç’lumturi!

Larg dëgjohet një trumbetë,

shkon sekretari, dora vetë;

një melodi vjen nga përballë,

një mace rend nëpër mëhallë:

bie në gjumë gjithë katundi!

Dhe me një notë më së fundi

edhe muzika kaq e pati.

Kush e di sa thotë sahati?

Mërgim si ky, moj hënë e qetë,

në gjithë botën zor të ketë!

Hënë amatore, moj hënë,

që dheut rrotull i ke rënë,

që kundroje mbrëmë Havanën,

ndërsa sonte sheh Tiranën,

fjordet e kaltër të Norvegjisë,

polet, ishujt e Greqisë.

Veç ti fatlumja je në gjendje

të soditësh me vëmendje

dasmën e mikes që më la

për një skocez, katileja!

Ç’ngushëllim do qe për mua

të më lexonte ajo grua!

Hënë, ti moj bredharake,

për nga brengat sa më ngjake!

Qama hallin, të ta qaj,

se po vdes unë fukaraj!

Porse hëna, plakë me huqe,

veshët ka mbyllur me pambuqe.

E pamundura

Unë mund të vdes që sonte! Dielli, shtrëngata,

palcë, nerva e zemër do m’i flakin anembanë.

As ëndrra s’do ketë, as zgjim për mua nata.

Dhe as në yje nuk do shkoj atje matanë!

Nëpër gjithë këto botë të largëta, e di mirë,

Pelegrinë të vetmive të zbehta dhe ata,

drejt nesh netëve të ëmbla duart duke shtrirë,

ëndërrojnë Njerëzime kush e di sesa!

Janë vëllezërit tanë, e di, porsi ne qyqarë!

Na japin shenjë në terr, dridhen nga trishtimi!

Vallë ndonjëherë do na bëhet mbarë

t’i themi shoshoqit dy fjalë ngushëllimi?

Yjet dikur do takohen e ndofta atë ditë

Gjithësinë do ta zbardhë Agullima e motit,

Siç thonë ca leshko që mendjen e kanë dritë!

Dhe britmë vëllazërie do jetë ajo ndaj Zotit!

Por unë, medet, s’do jem! Dielli, shtrëngata,

palcë, nerva e zemër do m’i flakin anembanë,

as ëndrra s’do ketë, as zgjim për mua nata!

Në yjet e bukur s’do shkoj atje matanë!

Edhe një libër…

Edhe një libër, o mall i pashteruar;

larg prej burrave dhe grave,

larg prej mirësjelljes dhe parave,

larg prej çdo fjale të qëmtuar!

Nga të mitë një pierot më pak;

vdekur prej bonjakërisë kronike;

porsi hëna, të brishtë dhe fisnike

e kishte zemrën dhe trupin qesharak.

Hyjnitë ikin, më keq se një kopé;

ah! dita-ditës dreqoset kjo jetë;

s’më mbetet veç të iki edhe vetë,

të fluturoj e të strukem në Folé.

Jam një qejfli…

Jam një qejfli që e mban me hatër hëna

dhe që endet fushave poshtë e përpjetë,

pa pasur më asnjë lakmi në jetë,

veçse t’i mbetet emri në gojëdhëna!

Duke përveshur mëngët me një shprehje

grishëse, mbledh buzët në mënyrë të tillë

që të shfryj në vazhdim ndonjë këshillë,

porsi Ai që në kryq gjeti prehje!

Ah! po, në këtë prag shekujsh të prapë,

të përmendem, lakmoj, nëpër gojëdhëna!

Po ç’u bënë të qëmotit ato hëna?

Ç’u shthur e Zoti nuk e thuri prapë?

Përktheu Romeo Çollaku

Dhjetë libra bazikë të filozofisë sipas universitetit të Leidenit

Në një artikull të botuar pak kohë më parë në revistën “Philosophia” të universitetit të Leidenit, dhjetë librat filozofikë që kanë ndikuar më shumë mendimin në këtë fushë janë:

Republika – Platoni

Republika nuk ka të krahasuar në mbulimin e të gjitha fushave të jetës. Ndërsa Platoni adreson çështje metafizike, ai e bën këtë me gjuhën dhe analogji që çdo njeri mund ta rrokë me lexim studimor. Por Platoni flet më shumë sesa për metafizikë. Martesa, muzika, luftëra, mbretër, riprodhim dhe shumë të tjera janë çështjet e diskutimit të dialogëve të Platonit.

Etika Nikomake– Aristoteli

Në këtë vepër, pyetja guidë e Aristotelit është: cila është gjëja më e mirë për një qenie njerëzore? Përgjigja e tij është lumturia, por ai e ka fjalën jo për diçka që ndiejmë, por një lloj të mirë jete. Lumturia është e përbërë nga aktivitetet ku ne përdorim kapacitete më të mira njerëzore, njëherazi ato që kontribuojnë në lulëzimin tonë si anëtarë të një komuniteti dhe ato që na lejojnë të angazhohemi në mendime prej zotash.

Një Histori e Filozofisë Perëndimore – Bertrand Russell

Që prej botimit të parë më 1945-n, vepra e Lordit anglez është lavdëruar universalisht, si një punë e jashtëzakonshme me një vëllim në subjektin, i pakrahasueshëm për gjithëpërfshirjen, qartësinë, erudicionit, hirshmërinë dhe mençurinë.

Përtej së mirës dhe së keqes – Friedrich Nietzsche

Ky libër konfirmoi pozicionin e Nietzsche-s, si vigani i filozofisë europiane për epokën. Vepra në mënyrë dramatike refuzon traditën e mendimit perëndimor me nocionet e së vërtetët dhe Zotit, së mirës dhe së keqes. Nietzsche demonstron se bota e Krishterë është e zhytur në një mëshirë të rreme dhe të infektuar me “moralitetin e skllavit”.

Meditime mbi Filozofinë e parë – René Descartes

Ky libër përbëhet nga gjashtë meditime, në të cilat autori hedh së pari të gjitha besimet, në gjëra që nuk janë absolutisht të sigurta dhe përpiqet të vendosë se çfarë mund të dihet me siguri. Meditimet janë shkruar sikur të ishim duke medituar për 6 ditë: çdo meditim i referohet të kaluarit si “dje”.

Bota si Vullnet dhe Përfaqësim – Arthur Schopenhauer

Nëse je aq i mençur sa të largosh të gjitha detajet e mërzitshme shkencore që kanë skaduar me kohë (ashtu siç bëjnë të gjitha) si edhe opinionet personale të filozofit, ky mund të jetë një nga veprat më të mëdha të shkruara ndonjëherë. Duket si fundi i filozofisë: përgjigje të mirë për pyetjet me të cilat përleshemi çdo ditë.

Meditime – Marcus Aurelius

I shkruar nga një perandor intelektual i Romës, Meditime ofrojnë në rang të gjerë reflektimet shpirtërore të zhvilluara, ndërsa lideri luftonte të kuptonte veten dhe universin. Ai mbulon çështje të ndryshme, si: çështja e virtytit, logjika humane, natyra e zotave dhe të emocioneve të tij, duke kaluar nga dyshimi dhe dëshpërimi te bindja dhe ekzaltimi. Një vepër e mirë për të mësuar më shumë rreth filozofisë stoike.

Tao Te Ching – Lao Tsu

Tao Te Ching apo “Libri i Rrugës” është një manual klasik mbi artin e të jetuarit dhe një nga mrekullitë e botës. Në 81 kapituj të shkurtër, ky libër shkon te parashikimet bazike të të qenit gjallë dhe jep këshilla që mbajnë balanca dhe perspektiva, një shpirt të qetë dhe bujar. Ku libër është rreth urtësisë në veprim.

Letra nga një Stoik –Seneca

Seneca, ashtu si Marcus, ishte një burrë pushteti në Romë. Ai ishte edhe një shkrimtar i madh, një mik i besuar që u ka dhënë këshilla miqve. Shumë prej tyre kanë mbijetuar në formën e letrave, të cilat na udhëheqin përmes problemeve me zinë, varfërinë, pasurinë, suksesin, dëshpërimin, edukimin e shumë të tjera.

Ese– Montaigne

Montaigne është influencuar thellë nga disa prej filozofëve të lartpërmendur. Ai e kaloi pjesën e dytë të jetës së tij duke pyetur veten dhe të tjerët me të gjitha llojet e pyetjeve interesante dhe më pas eksploroi përgjigjet në formën e eseve të shkurtra provokuese. Këto ese janë gjithnjë të mira për mendime rreth vdekjes, tjetrit, kafshëve, seksit e gjithçka tjetër.

Kur Karl Marksi shkruante për shqiptarët

0

Është për nderin tonë që në jetën dhe në veprën e Karl Marksit të gjenden mendime e të dhëna që lidhen me Shqipërinë e botën shqiptare. Ato, ndonëse janë anësore në shumanshmërinë e trashëgimisë së tij, prapë duhen njohur e studiuar.

Interesimin e Marksit për historinë dhe për karakterin e popullit shqiptar e ndeshim qysh herët. Në vitet e rinisë, gjatë përpjekjeve që bënte për formimin e tij shkencor, ai do të studionte e konspektonte historinë e disa vendeve, duke filluar nga historia e Francës e deri te “Historia botërore” e Shloserit. Rëndësi të veçantë për ne kanë shënimet e nxjerra nga studimi i historisë së Perandorisë Osmane. Në to ai përmend shqiptarët dhe flet me simpati e vërtetësi për ta.

“Midis kombeve të tjera, – shkruan Marksi i ri, – po ndalemi para së gjithash tek shqiptarët. Ky është një popull trim malësor, i cili përbën popullsinë autoktone të vendit që shtrihet në shpatet e brigjeve të Adriatikut; ai flet gjuhën e tij të veçantë që bën pjesë në familjen e madhe të gjuhëve indoeuropiane”.

Në historinë shqiptare vëmendjen e Marksit e tërheqin në radhë të parë epoka e luftërave të Skënderbeut dhe personaliteti i tij. Për të, vepra e Heroit tonë Kombëtar i ka shërbyer objektivisht progresit të njerëzimit. Duke e vlerësuar lart luftën antiosmane të popullit shqiptar, ai e cilëson atë si “Një goditje kundër të vetmit shtet me të vërtetë ushtarak të mesjetës, i cili i kundërvihej zhvillimit historik që po lindte dhe përparimit botëror”.

Qëllimi ynë në këtë artikull nuk është hulumtimi e studimi tërësor i trashëgimisë së Marksit, që lidhet drejtpërdrejtë ose tërthor me Shqipërinë dhe me historinë e popullit shqiptar. Është fjala për një album folklorik të përgatitur nga vetë Marksi në kohën e rinisë. Albumi, siç do ta shohim më poshtë, nuk u hartua me qëllim botimi dhe mbeti në mes të dorëshkrimeve të tjera. Për herë të parë ai u botua më 1929 në Berlin në serinë e veprave të plota të Marksit dhe të Engelsit (Karl Marx, Friedrich Engels, Gesamtansgube – Mega – ), në vëllimin e parë: Karl Marks, Vepra: Artikuj, sprova letrare deri në mars 1843. Tekste. (Karl Marx – Werke, Artikull Literarische Versuche Bis März 1843. Text).

Albumi është një koleksion këngësh popullore të popujve të ndryshëm, të cilat Marksi i përmbledh enkas dhe ia dhuron më 1839 të fejuarës së tij Zheni Vestfalen në Berlin. Në krye ai ka këtë kushtim: “Këngë popullore gjermane (në të gjitha të folmet), spanjolle, greke, letone, estone, shqiptare etj.) të mbledhura e të kopjuara nga përmbledhje të ndryshme për Zhenin tim të shtrenjtë. K. Marks, Berlin 1839”.

Ky ishte albumi i dytë që Marksi i ri i dhuronte Zhenit, pas koleksionit të parë të shkruar me dorën e tij nën titullin: “Një përmbledhje me këngë e legjenda të vjetra gjermane”. Fillimisht ne njohëm nga albumi vetëm kushtimin. Vëmendjen tonë e tërhoqi fakti se aty përfshiheshin edhe këngë popullore shqiptare. Por më vonë, duke hulumtuar në trashëgiminë e K. Marksit, ramë në gjurmët e albumit dhe e gjetëm të botuar në veprën e tij të plotë. Njohja e drejtpërdrejtë me të, jo vetëm zgjidhi përfundimisht hamendjet tona, por na lejon ta shqyrtojmë nga afër e ta gjykojmë më saktë përmbledhjen, kriteret e zgjedhjes, vendin që zë kënga popullore shqiptare në të.

Albumi përmban gjithsej 80 këngë popullore, të ndara në 9 grupe: këngë gjermane, këngë spanjolle, këngë estoneze, këngë të vjetra greke, këngë të reja greke, këngë laplande, këngë letone, këngë italiane dhe këngë finlandeze. Kënga shqiptare është vendosur më vete në grupin e gjashtë dhe, megjithëse jepet përkatësia kombëtare, ajo përfshihet si këngë në greqishten e re. Një pikëpamje e tillë ishte zotëruese në studimet gjuhësore të kohës, pasi deri në vitet ’60 të shekullit të kaluar, gjuha shqipe vendosej në një grup gjuhësor me greqishten e vjetër dhe latinishten. Po pavarësisht nga kjo hollësi formale në renditjen e këngës, përmbledhësi është i ndërgjegjshëm se ajo i takon folklorit të popullit shqiptar.

Albumi përbëhet në radhë të parë nga këngë popullore lirike, nga legjenda, balada, këngë humoristike, epigrafe. Aty gjejmë dhe disa këngë nga poezia e kultivuar, që siç duket kanë qenë dhe të popullarizuara, si nga Safo e ndonjë tjetër. Kryesisht mbizotëron motive i dashurisë.

Vetvetiu, kur lexon albumin, lindin një varg pyetjesh e problemesh që kanë të bëjnë me arsyet që e shtynë Marksin të përgatisë këtë përmbledhje, me burimet që shfrytëzoi dhe me kohën e tij. Por para se t’u përgjigjemi këtyre pyetjeve, le të njohim prirjet dhe interesat e djaloshit gjenial në vitet e rinisë së hershme. Siç kanë vërejtur biografët e tij, Marksi në këto vite është marrë me krijimtari letrare. Madje, sipas tyre, disa nga idetë e filozofit të ardhshëm fillimisht u shfaqën nëpërmjet imazheve poetike. Kështu, Oulanemi, heroi i tragjedisë së tij omonime, lindi duke u përftuar nga një ide e rëndësishme, të cilën autori më vonë do ta shprehë me fjalët e filozofit “në çdo gjë abstrakte ka një gjë konkrete”.

Në vitet e para të rinisë, për një kohë, Marksi u dha seriozisht pas letërsisë. Shkroi vjersha e poema, u mor dhe me prozë, nisi një tragjedi, përgatiti dhe një vëllim poetik për botim, të cilin ia kushtoi të atit (1837). Por dashuria e tij për letërsinë nuk zgjati shumë, ai u nda shpejt prej saj. Për këtë ndikoi i ati, po më shumë e kuptoi vetë, sepse, siç i pohonte në një letër babait, ai “nuk do të ishte kurrë një poet i vërtetë” dhe “do të pushonte së shkruari gjëra të tilla, gjë që deri më sot nuk e kish bërë dot”. Pas kësaj Marksi “gjithë forcën e kritikës së tij e drejtoi kundër krijimeve të muzës së vet”. Me sa duket, prirjet krijuese të djaloshit nuk kishin të bënin në thelb me letërsinë artistike, por me disa sfera më të gjera e më të thella. Dhe vërtetë, Marksi në moshën 18-vjeçare e la përfundimisht letërsinë. Por, në qoftë se nuk shkroi letërsi, kjo nuk do të thotë se u shkëput prej saj. Në një kuptim më të gjerë, ai do të mbetet i lidhur me krijimtarinë artistike. Marksi do të bëhet një krijues gjenial dhe sipas F. Meringut, një nga stilistët më të fortë të letërsisë gjermane.

Kalimi i interesave të Marksit nga krijimtaria e tij origjinale në krijimtarinë popullore ndodhi pikërisht në kohën kur ai vendosi të mos merrej më me letërsi. Vjershat që kish shkruar, i qenë kushtuar në pjesën më të madhe dashurisë për Zhenin. Por kur hoqi dorë përfundimisht prej muzës poetike, ai kërkoi që dashurinë e tij ta shfaqte përmes folklorit. Kështu, gjuha e thjeshtë e poezisë së popullit u bë gjuha me të cilën ai do t’i shprehte Zhenit ndjenjat  e veta të fuqishme. Nga ana tjetër, kjo mënyrë e re u përgjigjej dhe dëshirave e kërkesave shpirtërore e intelektuale të Zhenit, mbasi ajo ishte e dashuruar pas këngës popullore.

Interesimi i Marksit për folklorin ndodhte në klimën romantike, kur idetë e këtij drejtimi përbënin një nga prirjet kryesore të kohës. Gjermania e këtyre viteve ishte bërë atdheu i kësaj lëvizjeje shoqërore e letrare. Që në shekullin XVIII J.G. Herderi kishte mbrojtur pikëpamjen sipas së cilës kultura popullore vështrohej si pjesë e rëndësishme e kulturës kombëtare. Botimi prej tij i antologjisë universale “Zëri i popujve në këngë” (1778-79) kishte zgjuar interesimin e njerëzve e sidomos të intelektualëve për folklorin. Në vitet ’30 të shekullit XIX, kur shoqëria gjermane ishte para revolucionit demokratiko-borgjez, mjaft nga poetët e lidhën poezinë e tyre me idetë romantike e me frymën popullore, duke shkruar në një gjuhë të thjeshtë e të kuptueshme për masat. Vetë Gëtja do të shkruante një varg poezish me motive nga folklori oriental, disa prej të cilave kanë motive të popujve të Ballkanit.

Marksi e përjetoi atmosferën e shëndoshë të romantizmit. Ai ishte bashkëkohës i vëllezërve Shlegel, teoricienëve të këtij drejtimi. Idetë romantike të lirisë po i shërbenin zgjimit kombëtar të popujve dhe luftës së tyre për pavarësi. Dita-ditës krijimtaria popullore po njihej më mirë nga një varg botimesh. Marski i ri, që prirej shpirtërisht nga dukuritë e reja, nuk mund të qëndronte larg ideve e koncepteve novatore të romantizmit. Ai do t’i bënte për vete e do të ushqehej me letërsinë burimore të popullit. Sipas Engelsit “Marksi adhuronte bukurinë e jashtëzakonshme të poezisë së lashtë të popullit” dhe që nga viti 1834 do të shpallte si moto të vetën fjalët: “Lumturia jonë do t’u përkasë milionave”.

Marksi me Zhenin, përveç ndjenjës së përbashkët, kishin dhe mendime e koncepte të njëjta për jetën dhe shoqërinë. Kjo dukej fare qartë në adhurimin e thellë që kishin për folklorin e përgjithësisht për kulturën popullore. Zheni, nga ana e saj, kishte lidhje me rrethet letrare që udhëhiqnin lëvizjen e romantizmit në Gjermani. Ajo ishte shoqe me Betina Arnimin, e njohur për korrespondencën me Gëten dhe për idetë e krijimtarinë romantike. L.M. Bretano dhe H.A. Arnimi kishin botuar përmbledhjen tjetër folklorike “Briri magjik i djalit”. Marksi kishte miqësi me folkloristin gjerman Karl Frederik Kopensin, i cili në këto vite merrej me mitologjinë nordike dhe me runet (këngë finlandeze).

Kështu, në atmosferën e frymës së romantizmit të përhapur në Gjermani, te Marksi dhe Zheni po lindte shpirti herderian. Një shpirt i tillë kishte të bënte jo vetëm me adhurimin e folklorit dhe çdo gjëje popullore, po dhe me konceptimin e drejtë të krijimtarisë orale. Marksi do ta tregojë shpirtin herderian me punën konkrete që bën për hartimin e albumit folklorik. Duke ndjekur parimet e Herderit, ai e vështron poezinë anonime si pasqyrë të ndërgjegjes popullore, si dëshmi të jetës së njerëzve të thjeshtë dhe model të thjeshtësisë. Nga ana tjetër, ai ka parasysh kriteret e Herderit edhe në hartimin dhe strukturën e albumit, duke i ndarë këngët sipas popujve dhe këngët gjermane sipas krahinave.

Lëndën poetike që Marksi e përfshiu në këtë album, nuk e voli nga burime origjinale, po nga botime folklorike të kohës. Në këtë punë i erdhi në ndihmë miku i tij, fokloristi K.F. Kopensi, qoftë me rune-t e botuara, qoftë me të dhëna të tjera të drejtëpërdrejta. Në zgjedhjen e koleksionit të poezive që do t’i dërgonte Zhenit, Marksi nuk u mbështet në përmbledhjet e njohura folklorike. Ai shfrytëzoi në radhë të parë botimet më pak të njohura si ato të Hofmanit, Hipelit, Bajronit, Agrumit, Shroterit e sidomos burime të kohëve më të reja si “Fletoret” e Kreçmerit (1838-39). Më shumë mori nga përmbledhja e Eslahut, botuar në vitet 1834-36, disa nga Xukalmalio. Një vend të nderuar zuri Herderi, si ati i fokloristikës gjermane.

Sipas studimeve të bëra, vihet re se një pjesë e këngëve nuk janë ruajtur si në origjinal, po janë prekur nga mbledhësit. Ndryshime do t’u sjellë atyre dhe Marksi, qoftë duke i ridhënë me fjalë të tjera, qoftë duke ndryshuar radhët e strofave ose duke zëvendësuar emrat me emrin e tij e me atë të Zhenit. Nuk duhet të harrojmë se përmbledhja nuk u përgatit me qëllim botimi, po si një album që i drejtohej një të afërmi intim, siç ishte e fejuara. Prej kësaj vjen dhe ajo liri kriteresh që kanë vërejtur studiuesit, e cila është krejtësisht e përligjur në rastin konkret. Në të vërtetë vlerat e kësaj përmbledhjeje folklorike nuk duhen parë në këtë aspekt, po në aspekte të tjera, kryesisht për njohjen e interesave intelektuale dhe të botës shpirtërore të Marksit të ri.

Kështu duhet vështruar dhe kënga popullore shqiptare që gjendet në album. Ajo mban titullin “Këngë shqiptare” dhe është shoqëruar me fjalët: “E bërë e njohur në shënimet e Lord Bajronit te “Shtegtimet e Çajld Haroldit”, Shtegtimi 30-të”. Pra, menjëherë duket qartë se nga është marrë. Besojmë se kjo këngë nuk është zgjedhur rastësisht nga Marksi por, së pari, sepse i ka pëlqyer dhe, së dyti, sepse është nxjerrë nga një burim serioz i garantuar, siç është poema e njohur e Bajronit.

S.S. Praueri në veprën e vet “Karl Marksi dhe letërsia botërore” na sjell një të dhënë me mjaft interes, kur duke shqyrtuar nga afër albumin folklorik vë në dukje, ndërmjet të tjerash, se “në një nga shënimet që i shoqëronin këto poezi, Marksi i shkruante Zhenit se ai ishte në këto vargje bashkë me të, njësoj si vargjet e krijuara prej tij, në një shoqëri poetike shumë të nderuar”. “Një këngë me origjinë shqiptare, – shpjegonte ai, – figuronte në “Shtegtimet e Çajld Haroldit”.”

Dihet se Bajroni në vjeshtën e vitit 1809 udhëtoi nëpër Shqipëri, provoi mikpritjen e Ali Pashë Tepelenës, njohu e çmoi shqiptarët dhe vendin e tyre të bukur. Nën këto përshtypje lindi dhe poema e Çajld Haroldit, të cilën filloi ta shkruante që në Janinë. Një këngë të tërë, të dytën ua kushtoi Shqipërisë dhe shqiptarëve. Dihet, gjithashtu, se gjatë udhëtimit poeti mbajti shumë shënime, mblodhi të dhëna të ndryshme, u shkroi letra nënës e miqve. Në to ne gjejmë mendime e konsiderata sidomos për vlerat e kulturës popullore shqiptare.

Veçanërisht në rastin tonë tërheq vëmendjen fakti se në këtë udhëtim Bajroni mblodhi në Shqipëri dhe në mjediset e arbëreshëve të Greqisë edhe folklor shqiptar. Sipas pohimit të poetit, marshi luftarak “Tamburxhi! Tamburxhi!”, që këndohet në poemë, zu fill “nga këngë të ndryshme shqiptare” të mbledhura prej tij. Përveç këtij marshi, Bajroni mblodhi dhe botoi në shënimet e këngës së dytë të “Shtegtimeve të Çajld Haroldit” edhe “dy këngë popullore shqiptare”. Në shënimet ai shkruan se “si shembull të dialektit shqiptar ose arnaut të ilirishtes po jep këtu dy prej këngëve korale më popullore, të cilat këndohen zakonisht në valle nga burra e gra pa dallim …”. Pastaj shton se “ato u kopjuan prej një njeriu i cili e flet dhe e kupton fare mirë këtë gjuhë dhe që është vendës nga Athina”. Poeti e ka fjalën për shqiptarët Vasil Dangëllisi e Dervish Tahiri, të cilët e shoqëruan për 20 muaj nëpër Shqipëri, Greqi e Turqi dhe i dhanë mundësi të njihet sa më shumë me vlerat e kulturës popullore shqiptare.

Marksi, që e pëlqente në mënyrë të veçantë Bajronin, për frymën e revoltës dhe pakënaqësinë ndaj realitetit borgjez, jo vetëm e rilexonte poemën “Shtegtimet e Çajld Haroldit”, po dhe diti të përfitonte dhe nga vlera të tjera, siç ishin shënimet e autorit që shoqëronin veprën. Prej tyre Marksi mori dhe këngën shqiptare. Ajo është nxjerrë nga “Vepra të përmbledhura” të Lord Bajronit, përkthyer në gjermanisht nga Adolf Botger dhe botuar në Lajpcig më 1839. Me sa shihet, botimi është fare i freskët, sepse po atë vit Marksi përgatit e i dhuron Zhenit albumin e tij.

“Kënga shqiptare” i përgjigjet frymës së përgjithshme të albumit, qoftë për faktin se ajo është këngë popullore e mirëfilltë, me karakter të theksuar lirik. Nëpërmjet monologut, poeti popullor tregon dëshirat e zjarrta që i ka zgjuar dashuria. Ajo është patetike, e furishme, pak liçencioze, po realiste, e natyrës rustike dhe ndofta për këto arsye dhe për sinqeritetin e çiltër i ka pëlqyer dhe djaloshit nga Triri.

“Kënga shqiptare” u botua nga Bajroni në origjinal, ashtu siç u dëgjua dhe u përkthye në anglisht prej tij. Por, siç dihet, varianti origjinal paraqet vështirësi kuptimi, prandaj dhe kemi disa variante transkriptimi. Po japim variantin e botuar në revistën “Albania” të F. Konicës, që na duket paka shumë më i qartë:

Në sevda tënde u llavosa (plagosa)/Vetëmë u përvëlofsha/Ah, vashëzë më përvëlove/Se më rend (zemrën) më llavose./U (unë) të thashë, rrobe s’dua,/Siti (sytë) e vetullat e tua./        Rrobat stin orji (në djall të venë), s’i dua./ Kurmthin (trupin) vetë dua./Kurmthin dua çë vëlon.

                        Rrobet zjarrmi t’i djeg./U (unë) t’agapiva (dashurova), vashëzë,/Ë me zemërën të haptë/Ë t’i m’u bëre e pabesë/Si një dhëndro të lartë.

“Kënga shqiptare” në gjermanisht, e rikthyer fjalë për fjalë në gjuhën shqipe paraqitet kësisoj:

            Jam plagosur nga dashuria jote, dhe doja të plagosesha./Ti më bëre krej për vete, o vajzë në zemër më godite!/Të kam thënë se pajë tjetër s’dua,/Përveç syve dhe qerpikëve të tua!/Pajën e dëshiruar nuk ta kërkoj/            Dëshiroj vetëm syt’ e tu,/Më jep hirin e bukurisë sate/Dhe dorëzoja atë pastaj flakëve!/Të kam dashur, o vajzë me shpirt t’pafajshëm,/Por ti më thave e më bëre dru./Po të vija dorën në gjoksin tënd, ç’do të fitoje?/E tërhoqa dorën, po flaka vazhdon të më djegë!

Siç shihet, varianti i ri në shqip i “Këngës shqiptare” jepet prej përkthimit nga origjinali në anglisht dhe nga anglishtja në gjermanisht. Ajo rikthehet kështu në gjuhën amtare nëpërmjet dy gjuhëve të huaja. Nga krahasimi i bërë ne mes origjinalit dhe përkthimit gjermanisht mund të vërejmë se në tërësi nuk ka ndryshime thelbësore. Është ruajtur brendia, mendimi poetik i këngës, figurat më të rëndësishme. Megjithatë, kënga e rikënduar në anglisht nga një poet i madh si Bajroni dhe e përkthyer pastaj në gjermanisht ka ndryshuar, duke fituar vlera të reja shprehëse. Nga një anë, është bërë më i qartë mendimi e figurat kanë dalë më në reliev dhe, nga ana tjetër, këngës i janë shkurtuar dy vargje. Sipas një shënimi të Bajronit, dy distikët e fundit, meqë janë në masë të ndryshme, duhet t’i përkasin një balade tjetër, po në “Këngën shqiptare” të përkthyer nuk ndihet ndryshimi i distikëve të tjerë me dy distikët e fundit. Kjo vjen ngase kënga ka një hero lirik të përbashkët, se fjalët e saj, si në rastin e parë dhe në të dytin i drejtohen vajzës nga djali i dashuruar. Ndryshimet e tjera kanë të bëjnë me disa figura fjalësh, si, në vend të vetullave është vënë qerpikë, në vend të kurmit është hiri i bukurisë e ndonjë tjetër. Po kështu, vargjet me rimë të origjinalit, janë dhënë në gjuhë të huaj me vargje të bardhë. Megjithatë, pavarësisht nga këto ndryshime, “Kënga shqiptare” është ridhënë me bukurinë dhe thjeshtësinë e vet, ajo jep qartë momentin psikologjik dhe frymën lirike të origjinalit. S’ka dyshim se janë këto vlera që tërhoqën vëmendjen e Marksit të ri dhe e bënë “Këngën shqiptare” të jetë një nga këngët popullore të parapëlqyera prej tij.

Libra të rinj në shqip

Heinrich Böll

Me syrin e një klouni

Shqipëroi: Ardian Klosi

Botimet: “Fjala Publishing”



Hans Shniri, kloun profesionist, është ndarë shpirtërisht nga prindërit e tij qysh kur këta çuan në luftë motrën ende të mitur, Henrietën. Pasi braktis shkollën dhe shtëpinë, jeton si artist bohem me të dashurën, Marien. Por pas një bashkëjetese të gjatë, Maria e braktis, nën ndikimin e disa zyrtarëve të lartë katolikë dhe parimeve të moralit. Klouni kthehet në qytetin amtar, Bon, pa asnjë të ardhur, i vetmuar dhe i dëshpëruar. U shpall luftë këtu të gjitha personazheve shtinjake rrotull tij, të cilët ia mohojnë lirinë e dashurisë dhe të krijimit. Mungesa e Maries i është kthyer në një vuajtje gati-gati fizike. Përmes armës së tij kryesore, telefonit, zbulon karakteret e personazheve përreth vetes dhe i vë para fytyrës pasqyrën një shoqërie që është shumë më tepër se Gjermania e viteve ’60.




Idlir Azizaj Shekspirotët

Novela dramaturgjike

Botimet: ”Toena”


Një trupë teatri mbërrin në Gërdec pas shpërthimit të depos së armëve për të vënë në skenë “Hamletin”, por tani, në vend të babait, Fantazma është vetë qyteza e shkatërruar. Një aktor që reciton një monolog kombëtar për festën e Pavarësisë, gëlltit një copë nga torta gjigande, por pëson një metamorfozë të çuditshme, sepse një gjuhë paralele i del në gojë gjatë spektaklit.
Një motër e vëlla, që e kanë shkrimin e dorës binjak si dy pika uji, arrestohen, sepse kanë parashikuar ngjarjet tragjike të 21 janarit. Një aktor trupmadh e mbipeshë, që luan përherë rolin e “Falstafit” në teatër, bëhet papritur memec në mes të emisionit “Zonë e lirë” dhe të ftuarit e tjerë mundohen të shpjegojnë këtë defekt…
Këto dhe tregime të tjera në këtë vëllim janë disa situata tragjikomike dhe groteske të Shqipërisë, të para nga prizmi shekspirian. Pa u munduar të bëjë një aplikim modern të Shekspirit në shoqërinë e sotme, autori na tregon se si vendi ynë sot gjendet si aktualitet brenda veprës së dramaturgut të madh.





Kate Andersen Brower

Rezidenca

Shqipëroi: Anila Çobo

Botimet: ”Living”



“Njerëzit dinë shumë pak për jetën brenda mureve të Shtëpisë së Bardhë. Me anë të rrëfimeve të personelit të Shtëpisë së Bardhë, në këtë libër do të njiheni me historitë e familjeve: Kenedi – që nga momentet më intime të martesës së tyre e deri te ditët kaotike pas vrasjes së Xhon Ficxherald Kenedit. Xhonson – saga e Lindon Bi Xhonsonit dhe fiksimit të tij me dushin në Shtëpinë e Bardhë. Nikson – përfshirë edhe shfaqjen e papritur të Riçard Niksonit në kuzhinën e Shtëpisë së Bardhë mëngjesin e dorëheqjes së tij. Regan – nga historia e një zjarri të rënë gjatë mandatit të tij të dytë, që i rrezikoi jetën atij, e deri te përkushtimi i Nensit për të pasur në kontroll gjithçka, deri në detajin më të vogël.

Klinton – betejat intime të çiftit, që u shënjuan me hedhje sendesh nëpër shtëpi dhe shkaktuan ankth te punonjësit e shërbimit. Obama – të cilët kërcyen nën tingujt e Mary J. Blidge natën e tyre të parë në Shtëpinë e Bardhë.






Antonio Pennacchi

Kanali Musolini

Shqipëroi: Diana Kastrati

Botimet: ”Dituria”



Kanali Musolini është themeli mbi të cilin qëndron bonifikimi i kënetave Pontine. Në këtë tokë krejt të re, të bonifikuar falë projekteve ambicioze të Musolinit, u vendosën mijëra njerëz që vinin nga Veriu. Përtej kontekstit historik te Kanali Musolini, zbulohet një roman plot jetë të gjalla personazhesh dhe plot humanizëm.
Historia fillon në vitin 1926, por kthehet mbrapa në kohë përmes rrëfimit të njërit prej trashëgimtarëve të familjes Peruci, argatë venetë në fund të shekullit XIX, një fis i tërë fshatarësh që vijnë në Agro Pontino.
Duke treguar historinë dhe fatkeqësitë e fisit Peruci, përkrahës e simpatizantë të hershëm të fashizmit, Pennacchi na sjell në këtë libër një poemë të madhe epike që tregon historinë e Italisë, përmes rrëfimit të njerëzve të thjeshtë e të përulur, episodeve dramatike dhe ndonjëherë komike, duke përshkruar kështu ngjarje të mëdha historike, pjesë jo shumë të njohura të saj dhe origjinat e kontradiktat e një populli.
Histori të vogla “të vërteta” të një eksodi të madh historik shpesh të harruar ose të keqkomentuar. Një poemë që në frymën e rrëfimeve të mëdha, gërsheton ngjarje dramatike dhe të habitshme të protagonistëve të saj me ato, jo më pak të trazuara, të një gjysmëshekulli të historisë italiane.

Esenini, poeti i lindur i dashurisë

Nga Preç Zogaj

Nga Moska ika se duhej ikur

Kush me polic e rregullon?

 Për çdo skandal prej pijaniku

 Arrest Sergej, marsh në rajon.

Këto vargje të poetit të madh rus të viteve njëzet të shekullit të kaluar, Sergej Esenin, i recitonim në rrethet  letrare të viteve tetëdhjetë, herë si çlirim, herë si blasfemi  ndaj zymtësisë dhe kufizimeve të jetës sonë. Me Besnik Mustafajn, Teodor Kekon, Ilirian Zhupën, Bujar Xhaferrin e ndonjë tjetër qëllonte të kthenim ndonjë gotë me paratë e honorarëve apo duke lënë peng  në banakun e birrarisë ndonjë stilolaps a çfarë na gjendej me vete, që pranohej nga banakieri. Kur s’kishin më as para as gjëra  për të lenë peng, të ardhur në qejf aq sa për t’i hapur  valvulën rebelimit, po asnjëherë të dehur tamam, djalli e mori, ia fillonim  me vargjet e poetëve më të dashur. Sergej Esenini i zbulohej i pari gjendjes sonë, humorit, lirizmit, mërzisë, dëshirës për t’ia mbathur s’dinim se ku. Me atë lirinë, çiltërsinë, spontanitetin dhe rebelizmin e tij të hijshëm, Esenini ishte idhulli i brezit tonë dhe kishte qenë edhe i brezit para nesh: ky poet që nuk ishte bërë kurrë me shumë sesa i ri, pasi kishte vrarë veten në moshën  tridhjetëvjeçare.

Çuditërisht  njeriu që dinte më shumë vargje nga Esenini në grupin tonë ishte dikush që nuk shkruante vetë poezi ose shkruante vetëm për qejfin e tij, dikush që nuk pinte dhe nuk tundohej në joshjet e jetës skandaloze, Remzi Lani.

Gjallë je ti nënokja ime

gjallë jam dhe unë ty të përshëndes

 Paqja mbuloftë këtë mbrëmje

Izbën tënde gjer në mëngjes.

Poezinë e famshme “Letër nënës” të përkthyer mjeshtërisht nga disa përkthyes e poetë (Ne preferonim përkthimin e Kadaresë)  e kisha mësuar përmendësh duke ia dëgjuar Remziut . Unë që mbahesha kampion i të mësuarit përmendësh të  poetëve, kisha mësuar nga Lani edhe disa poezi dashurie të Eseninit, si “Shagane”, të përkthyer nga Dritëro Agolli, apo “Bukuroshe qe Tanusha”, lirika të tjera me vargje si këto: Ç’mi përdridhje buzët/ Nazemadhe moj/ Unë kam një tjetër/ Ty s’të dashuroj.

E donim Eseninin, donim t’i ngjanim, e recitonim po asnjëri prej nesh nuk kishte marrë guximin të priste venat, të bënte “bis” me vetëvrasjen e tij, edhe pse të gjithë e kishim menduar një gjë të tillë. Ndoshta vetëvrasja prej poeti kishte nevojë për më shumë dritë sesa kishte Shqipëria dhe për më shumë lavdi sesa kishim ne.

Rasti i Eseninit në letrat shqipe të kujton lëvizjen e kometave, të cilat dalin për disa kohë jashtë vështrimit dhe pastaj shfaqen përsëri me shkëlqimin e tyre të përjetësisë, që nuk është vetëm ai i vjetri, i mëparshmi, por është edhe i ri. Të tillë e ka shkëlqimin poezia e tij, poeti më i mësuar përmendësh mes poetëve modernë, siç thoshte Majakovski; një poet që nuk lexohet, por këndohet si bardët e vjetër, “një organ i lindur vetëm për poezi”, siç e ka quajtur Maksim Gorki;   krijesa më origjinale, më natyrore, më e bukur dhe më e mirë e tokës ruse, siç ka thënë  B. Pasternaku; “modeli i lirikës intime, një foshnje e pambrojtur që ra në greminë”, siç ka shkruar në vdekjen e tij të parakohshme, tragjike dhe me hije misteri, L. Trocki.

Sergej Esenini rikthehet e rikthehet në libraritë tona nga dekada në dekadë me  vëllimin e tij ku përkthyesit herë janë të mirënjohurit, Jorgo Bllaci, Lasgush Poradeci, Ismail Kadare, Vedat Kokona, Dritëro Agolli, Esat Mekuli, Dhori Qirjazi, herë alternohen me përkthyes më të rinj si Qazim Sheme apo Faslli Haliti, herë  qëndrojnë të gjithë bashkë. duke sjellë në variacione të  ndryshme përkthimi,  poezi dhe poema nga më të njohurat e korpusit eseninin. Disa prej poezive më të njohura të poetit, si “Letër nënës”, “Shagane”, “Bir i qenit”, “Rusia sovjetike”, “Skandalisti” i gjejmë të përkthyer në dy, tre apo edhe katër variante.

Lirizmi i tij i kulluar, finesa e tij si këngëtar i dashurisë dhe natyrës, aftësia e tij e lindur për të përcjellë me vargje të thjeshta ndjesi dhe gjendje të ndërlikuara, fryma e tij e lirisë e shprehur herë si rebelim, herë si ikje dhe arratisje nga realiteti, nostaligjia për vendlindjen, nënën dhe natyrën, ku ka shpërthyer dhe ushqehet dendur bisku i talentit të tij, dhimbja  konkrete dhe filozofike për të braktisurit, për të vuajturit, për zhgënjimin, për iluzionet, për hiçin – të gjitha  këto cilësi plotësojnë imazhin e poetit si një krijesë e dëlirë e natyrës, që u nis me vrull qysh i ri fare për të kënduar siç fliste dhe për të folur siç këndonte. Ai, si rrallëkush, ishte fryma, fytyra, karma dhe materia e artit poetik. Është vështirë të gjendet një shembull i ngjashëm në poezi ku shkrepja providenciale e artit të jetë njësuar e shkrirë kaq fort me qenien dhe fatin e qenies-poet. Ndoshta në muzikë mund të jetë rasti i Mozartit. Eseninit, Mozartit të poezisë, i ra shorti të jetonte në vitet e triumfit të pushtetit të sovjetëve. U rrit mes kundërthëniesh dhe iluzionesh të mëdha, por nuk mund të ishte bir i asaj kohe, madje as thjeshtër i saj. Thirrja e artit e kërkonte në lartësi të tjera, që nuk ishin ato të kohës së tij. Këtu filloi zhgënjimi i Eseninit me të ashtuquajturën “botë të re”, filloi  rënia e tij në dëshpërim dhe depresion, të dhënët pas pijes dhe jetës prej bohemi, distancimi  i tij estetik dhe shpirtëror nga mjedisi i helmuar i Rusisë. Poeti i ngazëlluar i dashurisë, rilindjes dhe berliozave përfundoi shumë herët në një spital psikiatrik, prej nga doli për të shkruar apo për t’u ofruar për aktin e fundit të jetës së tij të stuhishme, që do ta shënonte fatin e tij po aq sa vepra e tij poetike. Në një hotel të Leningradit të athershëm, më 27 dhjetor të vitit 1925 preu një venë dhe shkroi me gjakun e tij poezinë e lamtumirës. Të pasnesërmen vari veten në tubin e kaldajës. Më vonë janë ngritur dyshime për një vrasje nga shërbimi i fshehtë sovjetik. Gjithsesi, përtej  misterit eventual, Esenini e kishte bërë zgjedhjen e  tij duke shkruar se të vdesësh nuk është e re, por as të jetosh e re nuk është. Nuk ishte një predikim për të tjerët. Ishte një autoepitaf për një shpirt poetik të harxhuar në këngën e pastër të rinisë. Që nuk mund të vazhdonte më. Që nuk mund të plakej kurrë.