Mbi dekomunistizimin e kurrikulave shkollore

Nga Agron TUFA.

Prolog.

Krahasuar me kulturat e tjera kombëtare të vendeve ish-komuniste, Shqipëria është i vetmi vend, që vijoi pandërprerje trashëgiminë e komunizmit, jo vetëm në elitat politike drejtuese, por edhe në dijet disiplinare të sistemit shkollor, në shkencë dhe kulturë. Për më tepër monopoli në këto fusha të dijes shkollore, që formon perceptimet mbi historinë dhe kulturën, vijon të jetë i monopolizuar nga po ato protagonistë, qarqe e segmente, që i kanë shërbyer me zell propagandës shtetërore të diktaturës. Mund të themi me trishtim, që edhe sot, pas 24 viteve nga rënia formale e sistemit komunist njëpartiak, Shqipëria paraqet shembullin e një shoqërie ende të pazhbunkerizuar. Trashëgimia e pacënuar e diktaturës me personazhet e saj gjakatarë vetëpërtërihet në lirinë tonë kallpe me riciklimin e tyre në karrierë në të gjitha sferat e pushtetit politik e shoqëror, sidomos në lëmitë e dijeve humanitare.

Kurrikulat shkollore, që marrin bekimin e Ministrisë së Arsimit, ushqejnë po ato përfytyrime dhe bindje glorifikuese, që mbrojnë gënjeshtrën dhe propagandën e versionit komunist e socrealist mbi historinë dhe letërsinë, dy shkenca bazë në formimin botëkuptimor të brezave shkollorë. Simbolika e paprekur komuniste e rrugëve, institucioneve dhe shesheve publike derdh energjinë negative në përditshmërinë e sotme, si të ishim një vazhdim natyral i kohës së diktaturës. Gjithçka shkon krahas e në sinkron me filmat artistikë e dokumentarë të propagandës së PPSH-së, me këngët nostalgjike të Festivaleve në RTSH, me përnderimin e këngëtarëve, piktorëve dhe aktorëve të këtij repertori, aq sa të duket, se këtë shoqëri e mundon një mall torturues për t’u kthyer në ato vitë “të arta” të “parajsës” komuniste.

Nga ana tjetër, miksterët mediatikë dhe angazhimi hipokrit i politikanëve ia kanë mbërritur të ngjallin një sentimentalizëm derdimen gjithëpopullor. Nëse i shtojmë kësaj tabloje dhe gërr-mërret memuaristike të ish-veglave të diktaturës, që rrjedhin si përrenj të pistë në media, dhe thirrjet recediviste në kalendarët e festave komuniste, dhe histeritë nostalgjike në “jubiletë e vampirëve”, dhe argumentimet diplomatike për kotësinë e hapjes së dosjeve, atëherë na përftohet i plotë, kuadëri i një marrëzie kolektive. Shqipëria në këto 24 vjet as nuk e hap dot, as nuk e kall në dhe kufomën e komunizmit. Kjo kufomë është e pranishme më fort në tekstet shkollore/universitare; ajo gjallon në currikulat e përvitshme shkollore që ushqejnë altertekstet.

Ndryshe nga kulturat e vendeve ish-komuniste, në Shqipëri nuk është bërë e as që ka ndërmend të bëhet dekomunistizimi i teksteve dhe currikulave, sikundër s’ka ndërmend të bëhet as dekomunistizimi i hapësirës publike nga simbolet e komunizmit. Fëmijën dhe adoleshentin shqiptar, në procesin e formimit të tyre botëkuptimor, i mbështjell e i shoqëron një re e trashë mashtrimi e falsifikimi në lidhje me periudhën gjysëmshekullore të diktaturës. Siç e thashë më lart, dy janë disiplinat humanitare ku është ruejtur e vepron trashëgimia e komunizmit: letërsia dhe historia.

Letërsia

Në currikulat shkollore që bekon Ministria e Arsimit, riciklohen çdo vit korifenjtë e dogmës socrealiste, të sheqerosur si “poetë të dhimbjes njerëzore”, “të ndjeshmërive humane”, “therës e shpotitës të veseve”, “lirikë të ndjerë të natyrës”, “urtakë e meditativë”, “lirikë të dashurisë për fisin, kombin, njeriun” etj., a thua se kemi të bëjmë me gjyshe e gjyshër sentimentale e zemërdhembshur, kur fare mirë e dimë, se sa e sa breza janë rritur më poezitë, poemat, romanet e tyre himnizuese për partinë, për vigjilencën, për luftën e klasave apo për dënimin e sabotatorëve.

Në programet e përfshira në tekstet shkollore nuk thuhet asgjë rreth këtyre autorëve për veprat e tyre para vitit 1990, a thua se ata janë bashkëmoshatarë të “Generation Pepsi-Kola”! Kësisoj, kurrikulat shtetërore i kanë amnistuar njëherë e mirë këta bashkëfajtorë të diktaturës, por përkundrazi, i bëjnë etalonin e modeleve edukative! Nga ana tjetër është e pamundur të gjesh në këta cirrikula zyrtare krijimtarinë artistike të atyre autorëve që partia e drejtësia komuniste i pushkatoi, i burgosi, i internoi dhe i dënoi me heshtje të përjetshme. Me përjashtim të Kasëm Trebeshinës, të gjithë shkrimtarët e persekutuar e me fat tragjik, që mund të shërbenin me jetën dhe me veprën e tyre si modele të edukimit etik, estetik e qytetar, nuk janë përfshirë asnjëherë në kurrikula.

Përfshirja e tyre ka qenë e mundur të bëhej edhe në suazën e një kapitulli të veçantë të kundërshtarëve dhe disidentëve të komunizmit. Por jo, urdhëri është dhënë: në Shqipëri nuk ka pasur e s’mund, madje, të kishte disidencë! Atëherë ku duhet ta çojmë krijimtarinë e Dom Lazër Shantojës, V. Prenushit, Qemal Draçinit, Arshi Pipës, Astrit Delvinës, Trifon Xhagjikës, Genc Lekës, Vilson Blloshmit, Havzi Nelës, Zef Zorbës, At Zef Pllumit, Fatos Lubonjës, Bashkim Shehut, Fatos Lubonjës etj? Por jo! Letërsia është ndër mundësitë, ndoshta të vetme e të shpejta për të ndërtuar një perceptim antropologjik e estetik në shumën e dijeve shkollore në mbarim të gjimnazit. Prandaj ky aset duhet të jetë nën kontroll të plotë të atyre që e kanë patur e vazhdojnë ta kenë monopolin e teksteve dhe kurrikulave si dje, ashtu dhe sot. Pra, le të vazhdojmë me një version të trëndafiltë të po atij socrealizmi, tashmë të amnistuar.

Historia e shqipërisë pas luftës së dytë botërore

Shkenca e Historisë, veçanërisht në ato vende me të kaluar diktatoriale si Shqipëria, kërkon prej nesh një ballafaqim të hapët, diskret, të gjithanshëm, ashtu si shumë ngjarje të kyçura në kasafortat e arkivave, për t’u shpalosur fizionomia e krimit komunist. E vërteta nuk mund të flasë e shqyer në copa, në fragmente, e segmentuar në artikuj shtypi e as në një kërkim të përciptë dokumentash, që na shmang nga zanafilla e thelbi i krimit.

Në tekstet e panumërta zyrtare, madje edhe në ato shkollore, komunizmi del si një ideologji e sistem që ka ardhë në Shqipëri “me përkrahjen dhe pjesëmarrjen e masave të gjera në një revolucion gjithëpopullor, tok me luftën Antifashiste NÇL”. Se si ka ardhur komunizmi në Shqipëri dhe a ka pasur “përkrahje gjithëpopullore”, këtë, ndër shumë burime, na e mundëson edhe libri më i ri studimor i historianit Uran Butka me titull “Kryengritjet e para kundërkomuniste në Shqipëri” ( ISKK, 2013), nën dritën e dokumentave të kohës në arkivat e shtetit. Dhe këtu gjendemi para dimensionit të një dukurie sociologjike, sociopolitike e socioideologjike në raport me faktografinë e shpërfillur të studiuesve dhe mësimdhënësve në kurrikulat shkollore/universitare.

Përgjithësisht në historinë politike të vendeve të kampit komunist të pas Luftës së Dytë Botërore “Revolucioni hungarez” i vitit 1956 përmendet si Lëvizja, Kryengritja apo Rebelimi i parë politik antikomunist. Shkenca jonë historiografike harron, apo bën sikur nuk e di, se 11 vjet para Revolucionit Hungarez në Shqipëri ka ekzistuar organizimi më i lartë i kundërshtimit i vendosjes me dhunë të diktaturës komuniste, në formën e kryengritjes së armatosur, si shkalla më ekstreme e kundërshtimit.

Këtë të vërtetë historike na e shpallin konkretisht dokumentat arkivore të vetë pushtetit komunist, në të cilat pasqyrohen kronologjikisht tre kryengritjeve të para antikomuniste. Dokumentat kanë qenë e vazhdojnë të jenë, por ne pyesim: si ka mundësi, që edhe pas rrëzimit të diktaturës së Enver Hoxhës, në liri të plotë artikulimi e ilustrimi, këto dokumenta arkivorë nuk janë shfrytëzuar nga historianët e linjës zyrtare? Pse janë shpërfillur me dashje këto fakte dokumentare? Pse nuk janë pasqyruar në curriculat bazë të alterteksteve shkollore kur bëhet fjalë për këtë përiudhë të Historisë së Shqipërisë në dhjetëvjeçarin e parë të diktaturës? Edhe nga të pranishmit në këtë auditor kuptohet se bëhet fjalë për 3 Kryengritjet e para kundërkomuniste, të njohura si “Kryengritja e Kelmendit dhe Malësisë së Madhe”, “Kryengritja e Postribës” dhe “Rebelimi i Zhapokikës” në Jug.

Nuk po flas për botime të specializuara institutesh apo akademish, që nuk ekzistojnë, por për një përcjellje neutrale të fakteve. Sot zhvillohet një diskurs historicist i padrejtë, në kushte të pandershme, ku nga njëra anë janë po ata zyrtarë që i kanë shërbyer shkencës historiografike komuniste e që vazhdojnë të kenë monopolin zyrtar mbi shkencën dhe tekstet shkollore të historisë dhe një krah tjetër më studiues kontestatorë, që me fakte e dokumunta arkivorë përgënjeshtrojnë përceptimin “rozë” të historisë së Shqipërisë nën diktuatirën komuniste. Të dyja palët përpiqen të delegjitimojnë njëra tjetrën: linja zyrtare që ka trashëguar monopolin mbi shkencën e historisë, pa bërë asnjë mea kulpa për kompromentimin e shkencës me propagandën e PPSH-së, ka krah e mbështetje institucionale Ministrinë e Arsimit dhe, faktikisht, ofron versionin e një “Harte memece të historisë” sonë, në kuptimin e manipulimit, heshtjes dhe shpërfilljes së këtyre kryengritjeve, sikundër dhe për qëndrimet dhe veprimtarinë antikomuniste të kundërshtarëve dhe disidentëve brenda sistemit.

Shembull: Tre kryengritjet kundërkomuniste në altertekstet shkollore

Në studimet historike të linjës zyrtare të paskomunizmit nuk gjendet asnjë literaturë rreth këtyre tre episodeve historike të kundërshtimit të diktaturës me kryengritje të armatosura. Duke hequr dorë nga analiza e shumë ngjarjeve historike të periudhës së komunizmit, po kufizohemi këtu vetëm me mënyrën se si janë pasqyruar në altertekstet shkollore tre kryengritjet e para kundërkomuniste.

Në kurrikulat shkollore të sistemit nëntëvjeçar dhe të gjimnazeve, vetëm këto tre vitet e fundit (2010-2013) përmenden sefte dy kryengritjet e para kundërkomuniste (e Zhapokikës jo), me një informacion koprrac dhe shpesh të pasaktë, por kryesorja, askund nuk trajtohen këto konfrontime me popullatën civile si “krime të Komunizmit”. Në tekstin “Historia” për klasën e nëntë (Albas 2010, ribotim 2011, 2012, 2013) me autorë Menduh Dërguti, Sonila Boçi dhe Ledia Dushku (tekst që përsëritet identikisht edhe në tekstin “Historia” 12, për gjimnazet me të njëjtën shtëpi botuese, të njëjtët vite botimi/ribotimi dhe me të njëjtët autorë, plus një autor tjetër, Ferid Duka) në kapitullin e njëjtë në të dyja tektet shkollore të 9 vjeçares e gjimnazit, në kapitullin “Qëndresa ndaj vendosjes së regjimit komunist”, citohet vetëm kaq: “Qëndresë ndaj vendosjes së regjimit komunist pati sidomos në Veri. Aty u krijuan dhe grupe të armatosura, të cilat i qëndruan me  dhunë atij (d.m.th. komunizmit – nënvizimi A.T). Këto grupe organizuan revoltën e Koplikut (janar 1945) dhe Kryengritjen e Postribës (shtator 1946), të cilat u shtypën nga forcat qeveritare.Me dhjetra vetë u vranë, u burgosën dhe u pushkatuan pa gjyq ose me gjyqe formale”.

Të bën përshtypje trajtimi i vakët, formal, i minimizuar me togëfjalëshin “me dhjetra”, kur dokumentet e arkivave paraqesin vetë “me qindra” viktima. Luftën frontale të Kelmendit, Koplikut dhe Malësisë së Madhe që ka zgjatur 35 ditë me Ushtrinë Kombëtare autorët e tekstit e minimizojnë në “revoltë”, kur në fakt ajo ka zgjatur më shumë se episodi kulminant në luftën e Spanjës frankiste më 1936, veprimet luftarake të së cilës zgjatën vetëm 26 ditë.

Një informacion pak më të gjërë jep alterteksti për shkollat 9 vjeçare i autorëve Llambro Filo dhe Fatmira Mulliçi (Ideart 2012), por edhe këta autorë Kryengritjet e Klemendit dhe Postribës u quajnë “revolta”, a thua se kemi të bëjmë me Revoltën e të Burgosurve Politikë të Spaçit (21 maj 1973), e cila ndonëse shumë e denjë për çdo histori, në asnjë tekst nuk përmendet! Mungon në këtë tekt revolta e Zhapokikës.

Trajtimit minimizues të thatë e të pasaktë me dy rreshta i qëndrojnë dhe autorët e altertekstit të tretë të Historisë për klasat e e nënta (faqe 110) me autorë Petrika Thëngjilli, Fatmira Rama, Ajet Shahu dhe Etleva Nita (Pegi 2021). Këta autorë luftën dhe kryengritjen me pjesëmarrje prej 400- 500 malësorësh, si në Kelmend ashtu dhe në Postribë e quajnë thjesht një “rebelim episodik”. Të njëjtin informacion, të njëjtët autorë e përsërisin pa ndonjë ndryshim thelbësor edhe në altertekstin e gjimnazit për klasën 12 në faqen 155 (Pegi, 2011).1 Edhe në këtë tekst, si në të gjitha tekstet e tjera këto kryengritje dhe viktimat e konfrontimit civil nuk trajtohen si krime të Komunizmit.

Megjithatë, të gjitha këto tekste të përdorura nga autorë të ndryshëm altertekstesh për shkollat 9-vjeçare dhe gjimnazet e marrin lëndën në një zë të Fjalorit Enciklopedik shqiptar të hartuar nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë në vitin 2008. Në këtë fjalor është përmendur një zë me gjithsej 20 rradhë me emërtimin “Kryengritja e Koplikut (1945)” me autor Demir Dyrmishin2.

Edhe në këtë zë (artikull) të Enciklopedisë… së ASHSH, me të cilën linja zyrtare ka kapërcyer për herë të parë “ylberin” ideologjik të trashëgimisë komuniste, trajtimi i Kryengritjes është dhënë tepër thatë dhe në mënyrë mjaft të cunguar, çka krijon më shumë pyetje. Nuk mungojnë termat subjektivistë e të politizuar për kreun e udhëheqjes Llesh Marashin, në stilin komunist klasor, apriori deklasues, si “bashkëpunëtor i pushtuesit fashist”, kur në të vërtetë ai kurrë s’ka qenë i tillë, po përkundër, ka qenë një ndër luftëtarët antifashistë që ka udhëhequr “Luftën e Reçit” më 1943 3 .

Por ajo që të habit më shumë është se në këtë vepër plot pretendime shkencore të Akademisë, nuk gjendet kurrkund “Kryengritja e Postribës” e cila ka qenë një Kryengritje tipike me një strategji tejlokale, siç del nga dokumentat e arkivave, që synonte të përfshinte gjithë trevat e Veriut dhe Jugut dhe madje edhe të Kosovës në një koordinim të përbashkët, e cila duhet të fillonte gjithkund njëkohshëm me 9 shtator 1946. Sigurisht, as në këtë vepër “shkencore” të Akademisë rebelimi i Zhapokikës nuk ekziston.

Por gjendja më e mjerueshme paraqitetet në lëndën e Historisë Bashkëkohore në Fakultetin e Historisë të Universitetit të Tiranës, pasi nuk ka ende asnjë tekst të botuar që të mund të realizohen krahasimet apo kontestimet, meqenëse pedagogët i japin leksionet të printuara, pa iu referuar ndonjë teksti të shtypur. Interesimit tim për t’iu përgjigjur se çfarë dinë këto studentë të Fakultetit të Historisë mbi kryengritjet e larpërmendura, studentët iu përgjigjen me ngritje supesh, duke u shprehur se nuk kanë patur asnjë informacion rreth tyre gjatë leksioneve të zhvilluara për vitin akademik 2012-2013.

Për këtë obskurantizëm (në kuptimin latin të fjalës), meritën ekskluzive e kanë historianët tanë të partishëm gjatë kohës së komunizmit, e po aq të partishëm në periudhën postkomuniste. Pikërisht kundërshtimi i komunizmit me armë, që u bë në Shqipëri fill pas luftës, në mënyrën më koshiente duhet të kishte qenë një ndër temat qendrore, e madje më madhore të mësimdhënies dhe modelit edukativ, fill pas rënies së komunizmit shqiptar. Por dihet një zakon i vjetër: huqi del shumë kohë pas vdekjes. Ose akoma më keq, me pseudohistorianët tanë: nuk del fare!

1. Historia 9, Albas 2013, fq 118 dhe Historia 12, Albas 2013, fq. 134.
2. Për më gjerë shih “Fjalori Enciklopedik Shqiptar I, II, III, IV”, ASHSH, faqe 1369
3. Shih Uran Butka “Kryengritjet e para kundërkomuniste”, ISKK, Tiranë 2013.

Persekutimi komunist në shkencat albanologjike

Nga Kolec Topalli.

Lufta e klasave dhe persekutimi komunist veproi në të gjitha shtresat e shoqërisë. Ato qenë shumë të ashpra sidomos ndër intelektualë që ishin shkolluar jashtë shteti e kishin kulturë perëndimore. Frika e regjimit komunist nga intelektualët demokratë që mund të mendonin ndryshe nga dogmat zyrtare, pati si pasojë përndjekjen e tyre, arrestimet, internimet, torturat e pushkatimet, që ndërprenë për një gjysmë shekulli lidhjet shpirtërore e kulturore të shqiptarëve me botën e qytetëruar perëndimore. Shembujt që vijojnë flasin qartë për këtë.

Bernardin Palaj e Donat Kurti i dhanë thesare kulture kombit tonë. I pari qe mitologu më i shquar shqiptar, i quajtur nga gjuhëtarja Desnickaja “njohësi më i mirë i maleve tona”, poet e prozator. I lauruar në Innsbruck të Austrisë, profesor i greqishtes e latinishtes në Liceun “Illyricum”, i burgosur më 1924 si kundërshtar i monarkisë, tërë jetën ia kushtoi albanologjisë. Pas njoftimit që kishte dhënë Shtjefën Gjeçovi më 1905 se “ndër malet tona fshihet një thesar i paçmueshëm i epikës shqiptare”, ai së bashku me Donat Kurtin gjurmuan e mblodhën, sistemuan e botuan qindra kangë kreshnikësh, të cilat i botuan në revistën “Hylli i Dritës”, që çmohej si më e mira në Ballkan. Dhe shpërblimi që mori për këtë punë vigane qe burgosja e tij më 1946, torturat më çnjerëzore derisa vdiq në burg në moshën 50 vjeçare. Një bashkëvuajtës i tij dëshmon: “E kishin lidhur duarsh me tel të ndryshkur te pisha në oborr ku qëndronte pezull, aty ku lidheshin të burgosurit pasi i rrihnin për vdekje. Pastaj e lanë të ngujuar nën shkallë në një vend të qelbur. E kjo zgjati për muaj e muaj, derisa iu helmatis gjaku e vdiq nga tetanozi. E varrosën në fund të oborrit, por eshtrat e tij nuk u gjetën kurrë. Vdiq i akuzuar si agjent i të huajve, ai që i kishte dhuruar kombit visaret e tij më të shtrenjta, të cilat nga dijetarët e huaj janë krahasuar me eposet më të mëdhenj të Europës, me “Iliadën” e grekëve, “Kangët e Rolandit” të francezëve dhe “Nibelungenin” e gjermanëve.
Donat Kurti qe mbledhës i zellshëm i folklorit, i quajtur Anderseni shqiptar. I lauruar në Universitetin “San Antonio” të Romës ku iu dha titulli “doktor i shkencave”, njohës i shkëlqyer i 7 gjuhëve të huaja, u vlerësua nga Norbert Jokli “ndër prozatorët më të mëdhenj shqiptarë”. Por edhe ky pati të njëjtin fat si bashkëpunëtori i tij. I burgosur që në vitet e para të vendosjes së diktaturës, u dënua me vdekje, dënim që më vonë iu shndërrua në burgim të përjetshëm. Dhe kaloi 17 vjet në burgjet dhe kampet shfarosëse komuniste. Ironia e fatit deshi që ai të vdiste i harruar, i vetmuar e në heshtje të plotë, pikërisht në ditët kur në Tiranë mbahej një simpozium për ciklin e Kreshnikëve.
Një tjetër albanolog pati një fat edhe më të rëndë. Lazër Shantoja qe mbledhës folklori, publicist, kritik letrar, poet e prozator, përkthyes i talentuar i Gëtes, Shilerit e Hajnes. Por ai që për mbrojtje të demokracisë kishte provuar burgun që në vitet ’20, ai që bisedonte me ditë e me muaj me Faustin e Wilhelm Telin, e pësoi keq nga diktatura. I arrestuar në shkurt të vitit 1945 u torturua kaq shumë sa luste zotin ta shpëtonte me vdekjen e tij. Kur e pa për herë të fundit e ëma duke u zvarritur pas hekurave me këmbët të gangrenizuara, iu lut rojeve ta vrisnin, që të mos vuante më. Dhe e pushkatuan pas një gjyqi farsë që i dha dënimin me vdekje.

I fundit që e pa trupin e tij të vrarë, dëshmon: “E kishin coptue. Ishte me kambë e me krahë të gjymtueme. Ia kishin pre me sharrë. Kofsha e djathtë ishte e ajun tej mase, sa dukej më e madhe se trupi, dhe dukeshin gjithkund gjurmë plagësh të bame me gjithfarë mjetesh. S’kishte mujtë me qindrue në kambë dhe e kishin pushkatue me një breshërimë plumbash brenda në varr. Gurë e dhé mbuluen trupin e tij të gjymtuem, për të mos u gjetur kurrë vorri i tij”. Vepra e tij, e shpërndarë në revista e gazeta të kohës, u botua në një vëllim me rreth 700 faqe, 60 vjet pas vdekjes së autorit. Duke u çmuar përtej kufijve të Shqipërisë, kam pasur rastin të jem i pranishëm në Romë para 4 vjetësh kur u përkujtua me nderim të veçantë në një konferencë shkencore, organizuar posaçërisht për të.
Një tjetër shkencëtar, intelektual-albanolog, që u vra nga diktatura në ditët e para të vendosjes së terrorit komunist, qe Nikollë Gazulli. Ai ka lënë Fjalorin më të mirë krahinor të fjalëve të rralla, me shpjegime e sqarime të shumëllojshme dhe me një pasqyrë të gjerë të parashtesave e prapashtesave të shqipes, që e bëjnë atë një thesar të paçmueshëm në fushë të leksikografisë. Qe nismëtar edhe në fushë të leksikografisë onomastike, duke botuar të parin “Fjalor onomastik” shqiptar në revistën “Hylli i Dritës”, ku trajtohen edhe probleme historike e etnografike. Nga informacionet që kemi, ai kishte mbledhur edhe 2000 fjalë të tjera, fati i të cilave nuk dihet. E me gjithë këto kontribute, emri i tij nuk u përmend asnjëherë në studimet albanologjike. Së shumti lejohej të citohej vetëm titulli i veprës me shkurtime, por kurrsesi autori i saj. E kjo ndodhte sepse ai u pushkatua pa gjyq në vitet e para të vendosjes së regjimit komunist. I rrethuar nga bandat komuniste, u vra si martir në një shpellë ku ishte strehuar për t’iu fshehur terrorit të kuq, një Bajram Curr i kohëve tona, i mbetur edhe ky pa varr, ai që në luftën për demokraci në vitet ’30 kishte vuajtur 4 vjet në burgun e Gjirokastrës dhe ishte liruar falë ndërhyrjes së Norbert Joklit, Gjergj Fishtës dhe Aleksandër Xhuvanit.
Mark Dushi qe një tjetër mbledhës i zellshëm i folklorit, i leksikut të rrallë, i toponimeve, të dhënave historike, mitologjike, legjendave etj. Ka lënë në dorëshkrim disa vepra, që ruhen në Arkivin e Shtetit dhe presin një dorë të kujdesshme t’i nxjerrë në dritë. Një monografi e tij, që u botua si vepër postume, “Tirana dhe rrethinat e saj”, përmban të dhëna dhe argumente arkeologjike, etnologjike, gjuhësore dhe etimologjike me interes shkencor për të njohur kryeqytetin dhe rrethinat e tij. Dhe shpërblimi i gjithë kësaj pune qe burgosja e tij nga diktatura, torturat mizore, dënimi me vdekje dhe pushkatimi në moshën 46 vjeçare.
Fate të njëjta patën edhe shumë dijetarë të tjerë, që për punën e tyre u shpërblyen me burgje, internime e persekutime të tjera. I tillë është rasti i tre orientalistëve të shquar: Mykerem Janina, Vexhi Buharaja dhe Tahir Dizdari, që të tre njohës shumë të mirë të gjuhëve perëndimore e lindore, të vjetra e të reja, filologë, përkthyes e transkriptues të shumë veprave me vlerë shkencore e letrare.
Mykerem Janina qe ndër specialistët më të mirë të osmanishtes, njohës i përkryer i dokumenteve historike dhe i paleografisë, përkthyes i “Defterit të Sanxhakut Shqiptar” të historianit turk Inalçik. Ai kishte nisur aktivitetin botues që në vitet ’30, por u burgos dy herë gjatë jetës së tij me akuzën stereotipe “për agjitacion e propagandë”. Kaloi rreth 15 vjet në burgje e internime. Në burgimin e dytë ishte afër moshës 80 vjeçare.
Vexhi Buharaja ka lënë një vëllim shumë të madh materialesh dokumentare osmane, që janë me rëndësi të dorës së parë për studimin e historisë së Shqipërisë. Duke i përkthyer në gjuhën shqipe, ai solli pranë nesh veprat e frashërlinjve, “Besën” e Samiut dhe “Ëndërrimet” e Naimit, si edhe disa kryevepra botërore të poetëve persianë. Por ky intelektual me potencial të madh shkencor, që punoi 10 vjet në Institutin e Historisë, u pushua nga puna në vitin 1975, për të kaluar vitet e pjekurisë më të madhe shkencore në vetmi të plotë larg çdo aktiviteti shkencor.
Tahir Dizdari është autor i fjalorit më të madh e më të mirë të orientalizmave në gjuhën shqipe, ku jepen shpjegime të shumta për huazimet turke, me argumente leksikore e gramatikore, etnologjike, letrare e etimologjike, dhe me krahasime me gjuhët e tjera të Gadishullit Ballkanik, gjë e bëjnë atë me vlera të paçmueshme jo vetëm për albanologjinë, por edhe për orientalistikën e ballkanologjinë. Por e gjithë kjo punë e stërmundimshme, për të cilën ai punoi gjithë jetën, nuk u botua sa qe gjallë autori, dhe pa dritën e diellit 33 vjet pas vdekjes së tij. E kjo për arsyen e thjeshtë se Tahir Dizdari ishte burgosur më 1951 si antikomunist, ai që për ndjenjat e tij patriotike e demokrate ishte internuar nga fashizmi në vitin 1939.
Fat të tillë patën edhe helenistët, latinistët dhe përkthyesit e tjerë, faji i vetëm i të cilëve ishte se kishin studiuar në shkolla perëndimore dhe nuk pajtoheshin me diktaturën.

Guljelm Deda, që Orlandon e çmendur të Ludovico Ariostos e bëri të flasë shqip, kaloi një jetë të tërë në burgje e internime, ai që për 17 vjet punoi për të përkthyer 40 mijë vargje të rimuara në gjuhën shqipe. Edhe kur u lirua, për të nuk kishte punë tjetër veç të thyente gurë në malin e Taraboshit. Këtë fat pati edhe Mark Dema, përkthyesi i talentuar i “Eneidës” së Virgjilit; Veniamin Dashi, përkthyes i shumë veprave me karakter albanologjik nga studiuesit gjermanë. Edhe këta të shpërblyer me shumë vite burg dhe me anonimatin e përjetshëm. Mithat Araniti përktheu nga gjermanishtja vepra kapitale për albanologjinë. I tillë është Fjalori etimologjik i gjuhëve indoeuropiane me tre vëllime i etimologëve me përmasa botërore Alois Walde dhe Julius Pokorny, një kopje e të cilit gjendet në Muzeun e Durrësit. Dhe shpërblimi i kësaj pune qenë vitet e pafund të burgut e të internimit.
Një tjetër njohës i thellë e përkthyes i letërsisë klasike, Gjon Shllaku, shqipëroi kryevepra botërore: “Iliadën” e Homerit, veprat e Eskilit, Sofokliut dhe Euripidit, “Gjeorgjikat” e Virgjilit dhe “Këngët e Rolandit” të eposit francez. Ka lënë në dorëshkrim “Fjalorin latinisht-shqip” dhe “Fjalorin greqisht shqip”. Për të gjitha këto, u shpërblye me burg disavjeçar.

Nikollë Dakaj, përkthyes i talentuar, gjuhëtar, poet kritik letrar e folklorist, pasi kaloi disa vite në burgjet komuniste, u detyrua të fitonte bukën e gojës duke punuar në fabrikën e tullave, atje ku mes gropave të baltës mund të gjeje njerëzit më të kulturuar të kohës, sepse ky ishte vendi i caktuar nga diktatura për ata që kuvendonin me Homerin e Virgjilin, me Danten e Petrarkën, për ata që ishin shkolluar në perëndim dhe tentuan të ecnin kundër rrymës zyrtare.
Një tjetër përkthyes i talentuar, qe edhe Mark Harapi, që na dha në shqipe kryeveprën e Manzonit “Të fejuemit”, njëri nga intelektualët më të kulturuar të kohës, që kishte refuzuar të qëndronte për të dhënë mësim në Universitetin e Romës, vetëm që të kthehej në atdhe. Ai qe i pari që transkriptoi veprën e Bogdanit “Cuneus prophetarum” duke e pajisur me shumë komente e shënime gjuhësore. Dhe shpërblimi i kësaj pune qe dënimi me 20 vjet burgim, prej të cilave bëri 10 dhe pas këtyre edhe 5 vjet të tjera internim. Deri sa vdiq jetoi me lëmoshën e bamirësve të rrugicës ku banonte.
Këtë fat pati edhe klasiku i fundit i traditës së përkthimeve greko-latine, që u nda prej nesh para para pak ditësh.Pashko Gjeçi përktheu rreth 40 mijë vargje nga gjuhët klasike e moderne, duke na dhënë në një shqipe të dlirët e të pasur “Odisenë” e Homerit, “Faustin” e Gëtes, “Hamletin” e Shekspirit, “Andromakën” e Rasinit, poezitë e Leopardit e të Karduçit, dhe mbi të gjitha trilogjinë “Komedia Hyjnore”, së cilës i kushtoi 20 vjet të jetës së tij. Dhe si shpërblim, u burgos që në vitet e para të vendosjes së diktaturës, duke vuajtur për disa vjet në burgjet e tmerrshme komuniste dhe në kampet e shfarosjes, atje ku në hyrje mund të shkruhej si në portën e ferrit të Dantes: “Këndej kalohet në qytetin e mjerimit / Këndej kalohet në dhimbjen pa kufi / Këndej kalohet te njerëzit humbun shqimit / O ju që hyni mbrendë keni mbarue”. Dhe shumë që hynë në këto burgje, nuk dolën të gjallë, por vdiqën burgjeve të Burrelit e të Spaçit, ose kënetave të Maliqit e të Bedenit.
Nëpër burgjet e diktaturës kaloi një pjesë të mirë të jetës edhe përkthyesi i talentuar në gjuhën frënge, Isuf Vrioni. Ai që bëri për vete edhe vetë francezët me përkthimet e tij në një frëngjishte elegante, kaloi 16 vjet në burgje e kampe shfarosëse, dhe kur doli s’andejmi, la në burg emrin e tij, që nuk mund të shënohej në asnjë libër, revistë a gazetë. Ishte i dënuar i përjetshëm edhe kur doli nga burgu i vogël në burgun e madh. Ai mbeti anonim deri në vitet ’90.
Një shembull tjetër i këtij persekutimi është Frano Illia, ky Shtjefën Gjeçov i dytë, i cili pasionin e tij për të mbledhur doke, zakone, tradita e fjalë të rralla të shqipes, e pagoi me një kalvar të vërtetë vuajtjesh të pafund, sepse atëherë kur më 1967 dorëzoi për të botuar “Kanunin e Skenderbeut”, e thirrën, jo për t’i botuar veprën, por për t’i vënë prangat në duar dhe pas 7 muaj torturash në qelitë e Sigurimit të Shtetit, me një gjyq farsë, ku nuk munguan as duartrokitjet, e dënuan me vdekje, dënim që iu kthye në 25 vjet burgim, prej të cilave bëri 20 vjet.
Gjergj Fishtën, të madhin e letrave shqipe, të quajtur “Homeri shqiptar”, kryetarin e komisionit të hartimit të alfabetit, njërin nga themeluesit e “Komisisë Letrare”, e shpëtoi nga ferri komunist vdekja e parakohshme. Por ai s’mund të hidhej në harresë aq lehtë, sepse vepra e tij e botuar në të gjallë të poetit, njihej e deklamohej prej shqiptarëve nga Veriu në Jug. Ja përse ai ishte një rrezik potencial për diktaturën. Prandaj edhe i vdekur nuk i shpëtoi persekutimit mizor dhe hakmarrjes makabre komuniste: eshtrat e tij u zbuluan, u nxorën nga varri dhe u hodhën në lumin Drin. Në çdo vend të botës prehjet e fundit të poetëve kombëtarë ruhen me fanatizëm si relikte të shenjta e si vende nderimi e pelegrinazhi. Varri i Dantes ruhet në Ravena prej afro 700 vjetësh; varri i Shekspirit ruhet në Stratford prej 400 vjetësh. Edhe varri i De Radës ruhet në Maki të Kozencës prej më se një shekulli nga arbëreshët që patën fatin të mos e jetojnë ferrin komunist. Vetëm në Shqipërinë e diktaturës një poet kombëtar lihet pa varr. Qenka e thënë që të mëdhenjtë e këtij kombi të mos prehen të qetë pas vdekjes, por t’u nxirren eshtrat nga varri, nga të huajt për t’i shndërruar në hajmali; kurse nga vetë shqiptarët për t’i hedhur në lumë. Dhe atë që s’arritën t’ia bëjnë sa qe gjallë, e bënë me veprën e tij. Ajo ishte e ndaluar të lexohej, të komentohej, të mbahej në shtëpi. Njihen plot raste kur intelektualë të arrestuar janë akuzuar se kanë lexuar Fishtën, se kanë folur për të, se kanë fshehur “Lahutën” e shumë akuza të tjera të kësaj natyre. Shteti i diktaturës sllavo-komuniste nuk mund t’ia falte kurrë poetit të madh himnizimin e luftës që bënë shqiptarët “mos me nda tokat e Shqipnisë, për me ngopë klyshët e Rusisë”. Ndërsa si kryetar i komisionit të hartimit të alfabetit të shqipes, ai nuk u përmend asnjëherë dhe për shkak të tij e të ndonjë anëtari tjetër të anatemuar, fotografia e komisionit të këtij kongresi nuk u bë e njohur asnjëherë gjatë 50 vjetëve.
Viktor Volaj, gjuhëtar leksikolog, profesor i gjuhës shqipe, latine e greke në gjimnazin “Illyricum” të Shkodrës, kaloi shumë vite nëpër kampe internimi. Ai qe komentatori e shpjeguesi më i mirë i veprave të Fishtës, për të cilat punoi shumë vite nën mbikqyrjen e poetit të madh. Ai qe edhe autor i sa veprave të tjera, që humbën në vitet e diktaturës pa mundur të shohin dritën e botimit. Prandaj ai u quajt “akademiku i madh pa vepra”. Me nxitjen e Xhuvanit e të Çabejt, ai kishte mbledhur e dorëzuar në Institutin e Gjuhësisë 1200 fjalë e shprehje të rralla shqipe si kontribut për “Fjalorin e madh të shqipes”, por emri i tij nuk përmendet askund.
Nikollë Mazreku, ky njohës i mirë i historisë, gjuhës e letërsisë, njëri nga latinistët më të shkëlqyer, ka lënë shumë dorëshkrime, ndër të cilët një vëllim për heroin kombëtar, Skëndërbeun. Ka mbledhur shumë fjalë të rralla, që i ka përdorur me mjeshtri në vargjet e tij poetike. Mbrojtës i flakët i racës dhe kulturës shqiptare, ai shkroi me pseudonimin Nikë Barcolla pamfletin e famshëm kundër skandalit të Cordignanos. Për të gjitha meritat e tij diktatura e shpërbleu me 25 vjet burg dhe 12 vjet në internim.
Në bankën e të akuzuarve u rreshtua edhe Marin Sirdani, historian, folklorist e shkrimtar, mbledhës i pasionuar i legjendave, këngëve e gojëdhanave, gjurmues i fjalëve të rralla e toponimeve, autor i veprave “Skanderbegu mbas gojëdhanash”, “Për historinë kombëtare”, “Shqypnia e shqiptarëve” etj. Kishte lënë në dorëshkrim disa mijëra faqe gjatë një periudhe 50 vjeçare punë të palodhshme, por ato u dogjën e u zhdukën nga kriminelët e Sigurimit të Shtetit. Vëllai i tij, Aleksandër Sirdani, një tjetër mbledhës e studiues i folklorit dhe i fjalës së rrallë shqipe, që ka lënë me mijëra faqe dorëshkrim, u torturua në mënyrat më çnjerëzore dhe trupin e tij të dërrmuar nga torturat e shëtitën nëpër Koplik për t’i futur tëmerrin qytetarëve. Pastaj e vranë duke ia shpuar trupin me cfurk deri sa e rrokullisën në një gropë të zezë.
Dijetarë të tjerë u lanë në heshtje, vepra e tyre nuk  vlerësohej e nuk botohej. Këtë fat pati gjuhëtari i madh, që tërë jetën ia kushtoi albanologjisë, Selman Riza. Ai që ishte internuar në Ventotenë prej fashizmit për idetë e tij demokratike në mbrojtje të lirisë së vendit, ai që ishte internuar nga regjimi titist jugosllav për përpjekjet e tij për një Kosovë të lirë, ai që kishte ndërruar burgje e kampe internimi po aq sa edhe vende pune e banimi, u persekutua egërsisht nga diktatura komuniste e Tiranës: u dëbua nga Instituti i Gjuhësisë e u internua në Berat. Dhe ashtu siç u la në heshtje për vite me radhë vepra e tij e pabotuar, ashtu qe edhe dita e varrimit të këtij kolosi të albanologjisë.

Një fat të tillë pati edhe gjuhëtari Justin Rrota. Për autorin e sa studimeve në fushë të gjuhësisë, për dijetarin që solli në vendin tonë veprën e parë të shkruar në gjuhën shqipe, “Mesharin” e Gjon Buzukut, askush s’kujtohej nga zyrtarët e regjimit, prandaj vdekja e tij kaloi në heshtje, ashtu siç u la edhe vepra e tij, që bëri gjumin letargjik 50-vjeçar në Arkivin e Institutit të Gjuhësisë, për t’u zgjuar e për të parë dritën e botimit vetëm pas shembjes së diktaturës dhe vendosjes së demokracisë.
Për 50 vjet me radhë u mbuluan me heshtje edhe emrat dhe veprat shkencore të personaliteteve më të shquar të diasporës: Martin Camaj, Namik Resuli, Arshi Pipa, Karl Gurakuqi, Mustafa Kruja, Tajar Zavalani, Zef Valentini e shumë albanologë të tjerë, emrat e të cilëve ishin bërë tabu në regjimin komunist.
Martin Camaj është albanolog ndër më të shquarit, për më tepër shkrimtar e poet ndër më të talentuarit. Në fushë të albanologjisë ka lënë një varg veprash për historinë e gjuhës shqipe, për gramatikën e dialektologjinë, për etimologjinë dhe të folmet arbëreshe, për tekstet e vjetra, folklorin e letërsinë. Ai qe shtyllë e emigracionit, që mbajti të gjallë studimin e gjuhës shqipe dhe traditën shqiptare në Itali, Gjermani e kudo që shkoi. E megjithëkëtë, nga regjimi totalitar mori epitetin “tradhëtar”, sepse mundi të shpëtonte nga ferri komunist e të dilte në botën e lirë, duke mbetur tërë jetën një shqiptar i vërtetë. Edhe pas vdekjes mbeti i tillë. Kam pasur rastin të vizitoj varrin e tij. Është më i thjeshti në varrezat e Lengriesës në Gjermani: një copë shkëmb i pagdhendur, që bashkëkombasit e tij e kishin sjellë nga malet e Dukagjinit për t’ia vënë te koka këtij shqiptari të madh, që vdiq në dhé të huaj pa mundur ta vizitonte qoftë edhe një herë të vetme atdheun e tij.
Një tjetër albanolog që mundi të shpëtonte nga Shqipëria e rrethuar me tela me gjemba e të dilte në botën e lirë, qeArshi Pipa, studiues gjuhe e folklori, kritik letrar, estet, poet e përkthyes. I arrestuar menjëherë pas vendosjes së komunizmit, mundi të arratiset pas lirimit nga burgu. Profesor universiteti në Shtetet e Bashkuara të Amerikës ku emigroi, ai drejtoi disa revista shkencore e letrare dhe botoi disa libra e artikuj me vlerë për kulturën shqiptare; por emri i tij deri në vitet ’90 nuk mund të përmendej, dhe të gjitha botimet e tij mbetën të panjohura.
Namik Resuli qe filolog, gramatikan, historian i letërsisë, studiues i teksteve të vjetra, drejtor i Institutit të Studimeve Shqiptare në Universitetin “La Sapienza” të Romës. Ai ka transkriptuar “Këngët e Milosaos” të De Radës dhe vepra të tjera të letërsisë së vjetër dhe arbëreshe. “Gramatika e shqipes” që hartoi, është ndër më të mirat në llojin e saj. Por punën e tij më të madhe ia kushtoi transkriptimit, komentimit dhe botimit të veprës më të hershme të shkruar në gjuhën shqipe, “Mesharit” të Buzukut, me të cilën punuan shumë dijetarë të vendeve të ndryshme për vite me radhë, madje, edhe pas botimit të saj 10 vjet më vonë nga Eqrem Çabej, vepra e të cilit mbeti e kyçur në depot e Institutit të Gjuhësisë, e cilësuar si “vepër me përmbajtje fetare”. Shembulli më i fundit për këtë është vepra me 800 faqe “Das albanische Verbalsystem in der Sprache des Gjon Buzuku” e botuar më 2004 prej akademikut Wilfried Fiedler, i cili është mbështetur te botimi i Namik Resulit. E me gjithë këto vlera të mëdha për albanologjinë, emri i tij mbeti tabu, dhe vepra e tij qe dënuar për 50 vjet me shkronjën R, që do të thotë “rezervat”. Atij nuk iu lejua asnjëherë të shkelte në atdhe.
Një tjetër albanolog i shquar, vepra e të cilit nuk u vlerësua kurrë në regjimin totalitar, qe Zef Valentini, shqiptar nga shpirti e zemra, ndonëse jo nga kombësia. Ai qe historian, etnolog, gjuhëtar, profesor letërsie, bashkëpunëtor dhe drejtues revistash shkencore e letrare në Shqipëri e jashtë saj, anëtar i disa akademive. Njohës i shkelqyer i gjuhës shqipe, i historisë dhe etnologjisë, ai qe një mbrojtës i flakët i racës shqiptare dhe i vlerave kulturore të popullit tonë para botës së qytetëruar dhe një pikë referimi për studimet shqiptare. Edhe kur u largua nga Shqipëria, vijoi studimet dhe botimet në fushë të albanologjisë duke punuar në Universitetin e Palermos e duke drejtuar Institutin Ndërkombëtar të Studimeve Shqiptare.

Punoi sa për një institut të tërë. Vepra e tij madhore “Acta Albaniae Veneta” përmban 27 vëllime me dokumente për historinë mesjetare të Shqipërisë. E ndërsa shkriu jetën për vendin tonë, asnjëherë gjatë 50 vjetëve diktaturë s’mundi të shkelte në të. Emri i tij ishte kthyer në tabu dhe askush s’mund t’i referohej. Dhe atë që regjimi komunist s’arriti t’ia bënte këtij dijetari, që u largua nga Shqipëria një vit para vendosjes së diktaturës, ia bëri veprës së tij, që qëndroi e burgosur për 50 vjet, e dënuar edhe kjo me shkronjën R.
Dhe në mbyllje të kësaj kumtese bëj pyetjen: “Cili ka qenë faji i të gjithë këtyre?”. Faji i tyre ka qenë i njëjtë me fajin tim kur diktatura komuniste në moshën 10 vjeçare, më 1949, më internoi në kampet shfarosëse me tela me gjemba, në Turan e në Bënçë të Tepelenës dhe në kështjellën e Ali Pashës në Porto-Palermo të Himarës. Faji i tyre ishte i njëjtë me fajin tim, kur më 1990, ndërsa isha mësues fshati larg familjes, sigurimi i shtetit emrin tim e kishte vënë në listat e zeza të vdekjes, të publikuara pas fitores së demokracisë.

Populli që harron historinë e vet, e dënon veten me përsëritjen e saj. Të mos e harrojmë tragjedinë kombëtare të 50 vjetëve komunizëm, të martirizimit, kryqëzimit dhe torturimit të një populli të tërë.

“Rilindja” e Enver Hoxhës në tekstet e historisë

Nga Mark Marku.

Imazhi viziv më mbresëlënës i vizitës së Papa Françeskut në Shqipëri qe pa dyshim ekspozimi i figurave të klerikëve të martirizuar përgjatë regjimit komunist.

Shqiptarët dhe mediat ndërkombëtare u kujtuan befas për tragjedinë që kishte ndodhur në Shqipëri. Dhe ishin vetëm 40 prej tyre. Në shesh nuk ishin vendosur figurat e klerikëve të tjerë të burgosur dhe të përndjekur, nuk ishin vendosur figurat e shqiptarëve të tjerë besimtarë dhe jo besimtarë të vrarë nga regjimi komunist. Nëse do të bëhej një gjë e tillë, me siguri nuk do të mjaftonin rrugët e Shqipërisë. Dhe mirë që nuk e bëjmë një gjë të tillë, se do t’i terrorizonim fëmijët tanë. Dhe do ta kishim vështirë t’u shpjegonim se të gjithë ata i kishte vrarë një shqiptar dhe ky e kishte emrin Enver Hoxha. I kishte vrarë sepse kishin besuar, sepse kishin menduar ndryshe, se e kishin dashur Shqipërinë, se ishin të shkolluar, se kishin qenë të pasur, se kishin qenë të shquar, se kishin qenë komunistë, se kishin qenë antikomunistë, se kishin qenë miq dhe shokë të Enverit, se kishin qenë armiq të Enverit. Do ta kishin të vështirë të kuptonin se në këtë kasaphanë masive Enverit i kishin shërbyer me mijëra shqiptarë të tjerë si ai, komunistë, intelektualë, mijëra funksionarë të zellshëm të sigurimit të shtetit të shërbyer me zell nga mijëra spiunë, shqiptarë të frikësuar, të trembur, egoistë.

U gjendëm ngushtë para fëmijëve tanë dhe ajo që më ka shkuar ndërmend më shumë gjatë këtyre ditëve, ka qenë pikërisht kjo: o Zot, si do t’ua shpjegojmë atyre gjithë këtë që ka ndodhur?! Dhe gjithë këto ditë më është kujtuar rasti i Gjermanisë ose, më saktë, rasti i dehitlerizimit të shoqërisë gjermane. Jo më larg se para një viti, fondacioni gjerman “Konrad Adenauer” na krijoi mundësinë për një vizitë dhjetëditëshe në institucionet e kujtesës në Gjermani. Aty të krijohej mundësia të shikoje se me çfarë përgjegjësie shembullore i dëshmonin para vetes dhe botës krimet e nazizmit dhe komunizmit. Me një metodikë të shkëlqyer që vetëm gjermanët mund ta kenë, ata e kishin bërë të shkuarën e tyre ekspozitë të hapur për qytetarët e tyre dhe botës. Asgjë e fshehur, asgjë e trukuar, gjithçka e ekspozuar në mënyrë të qartë dhe totale, dhe me të vetmin qëllim: që fëmijët e tyre të mos binin më viktima të ideologjive dhe regjimeve vrastare.

Rasti i Shqipërisë të ofron një tjetër model, por këtë radhë në kuptimin negativ. Krimet e komunizmit jo vetëm që nuk janë ekspozuar para shqiptarëve dhe botës, por tashmë ato po synohen të fshihen. Madje, diktatura dhe Enver Hoxha po u kthehen si triumfatorë bash aty ku nuk duhet të jenë kurrë si të tillë: te tekstet shkollore. Prej kohësh është krijuar një komision për rishikimin e teksteve të historisë, në krye të të cilit është vënë  historiani Paskal Milo. Nga gjithë historianët shqiptarë z. Paskal Milo është shfaqur më hapur dhe publikisht disa herë me shqetësimin se shqiptarët i kanë rënë shumë në qafë Enver Hoxhës dhe regjimit të tij, se janë treguar “jo objektivë” ndaj Enver Hoxhës dhe regjimit që ai ngriti, se kanë nxjerrë në pah vetëm krimet e jo edhe “arritjet” që paska pasur regjimi i Enver Hoxhës. Dhe pikërisht për ta korrigjuar këtë mungesë “objektiviteti”, është krijuar një komision që drejtohet nga një historian i Enver Hoxhës për t’i bërë tekstet shkollore “objektive”, një historian i cili një nga librat mbi të cilin ka ngritur karrierën profesionale është pamfleti i shëmtuar politik antieuropian me titull “Bashkimi Europian, projekte dhe dështime”. Që në nisje kuptohet se sa objektive do të jenë tekstet e historisë dhe sa të besueshme.

Është e kotë të themi se që në fillim projekt është i komprometuar dhe i rrezikshëm, një provokim i rëndë i kujtesës dhe vetëdijes kolektive të shoqërisë shqiptare. Që ky projekt të vazhdojë të ketë ndonjë rezultat, duhet që së pari zoti Paskal Milo të largohet nga komisioni. Nëse ai nuk largohet, tekstet “objektive” që ai do të krijojë, do të jenë një rrezik për fëmijët tanë. Madje, qysh tani dihet përmbajtja e tyre, se e ka thënë me mijëra herë Paskal Milo dhe historianë të tjerë të shqetësuar për “mosobjektivitetin” e trajtimit të Enver Hoxhës dhe regjimit komunist dhe unë vetëm sa po e përmbledh për lexuesit: “Enver Hoxha bëri disa gabime dhe regjimi ishte i keq në disa drejtime, por ama Enver Hoxha udhëhoqi Lëvizjen Nacionalçlirimtare, thau kënetat, hapi shkolla, ndërtoi rrugë, uzina, fabrika, kombinate, emancipoi gratë etj. etj”.

Ndërkohë nuk do të shkruhet se Enver Hoxha vrau më shumë shqiptarë se italianët apo gjermanët dhe më shumë shqiptarë se italianë dhe gjermanë; më shumë njerëz të pafajshëm se kriminelë dhe hajdutë; se shkollat mund të hapeshin shumë më të mira se ato që u hapën edhe pa një regjim gjakatar si ai; se shkollat më të mira janë në vendet demokratike; se edhe uzinat, fabrikat, rrugët, bujqësia, qytetet gjithçka do të ishin qindfish më të mira; sepse nga gjithë vendet e zhvilluara në botë në fund të viteve ’90, kur ra regjimi komunist, asnjëri prej tyre nuk ishte vend diktatorial… Ne pra e dimë si do të rishkruhet historia në tekstet shkollore të Paskal Milos dhe është irrituese. Por edhe më irrituese do të jetë nëse shqiptarët do të pranojnë ta lejojnë një gjë të tillë. Nëse qeveria nuk e heq Paskal Milon dhe historianë të tjerë enveristë nga komisionet e teksteve, unë propozoj një akt refuzues dhe akti refuzues është ky: të gjitha ata që refuzojnë që fëmijët e tyre ta njohin njeriun më gjakatar të Shqipërisë si një gjysh “që bëri disa të mira dhe disa të këqija”, tekstet e librave të historisë së Paskal Milos, t’i grumbullojmë te sheshi para Kryeministrisë, dhe t’ia lënë “në derë” Kryeministrit të vendit. Me siguri do të shohim se mali me tekste do të jetë trefish më i lartë se ndërtesa e Kryeministrisë.

Që rasti i teksteve ka një prapavijë ideologjike, kjo shihet edhe me shfaqjen e portreteve të Enver Hoxhës në aktivitetet zyrtare të qeverisë shqiptare. Në mënyrë të përsëritur, ministrat shqiptarë kanë marrë pjesë në aktivitete ku janë shfaqur portretet e Enver Hoxhës. Problemi nuk është pse ka njerëz që duan të mbajnë portretet e Enver Hoxhës, pasi të tillë ka pasur dhe do të ketë kudo dhe kurdo, por problem është pse kjo bëhet në aktivitetet zyrtare të qeverisë shqiptare. Kryeministri Rama u shpreh në një intervistë në “TV Klan” se ne nuk mund të ndalojmë individë që të mbajnë portrete të Enver Hoxhës. Gabon rëndë Kryeministri, pasi në momentin që portretet e Enver Hoxhës shfaqen pa dëshirën e organizatorëve, sipas ligjit për organizimin e aktiviteteve publike organizatorët kanë të drejtë që nëpërmjet autoriteteve policore këtë ta konsiderojnë si prishje të aktiviteteve publike dhe personat përgjegjës të shkojnë në polici. Cili prej portretmbajtësve ka shkuar në polici si prishës i një aktiviteti qeveritar, që e distancon veten nga Enver Hoxha dhe simbolika e tij?

Është vërtet trishtues dhe irritues një rikthim i tillë dhe kjo nuk mund të shpjegohet as me faktin se në pushtet është një koalicion partish të majta. E majta europiane që prej fundit të shekullit të 19-të ka bërë disa distancime të rëndësishme nga përpjekjet për t’i shndërruar lëvizjet e majta në regjime totalitare dhe vëllavrasëse, mjaft të kujtojmë distancimin e socialdemokratëve nga Marksi në fund të shekullit të 19-të, të partive të majta europiane nga krimet e Stalinit dhe të regjimeve komuniste të Europës Lindore nga mesi i shekullit të kaluar, pa harruar faktin se vetë Partia Socialiste e Shqipërisë në momentin që ka marrë këtë emër, ka bërë një distancim publik nga krimet e komunizmit dhe të Enver Hoxhës. Madje, edhe më e çuditshme është se kjo ndodh pikërisht kur në krye të PS-së është Edi Rama, i cili fillimet e veta si aktivist politik i ka pikërisht si denoncues i krimeve të Enver Hoxhës.

Mbaj mend se si zoti Rama, duke folur publikisht për akuzat që i ishin drejtuar atij se po hidhte baltë mbi Enver Hoxhën, u përgjigj se: “nuk po hedh baltë mbi Enver Hoxhën, por po heq baltën që Enver Hoxha ka

hedhur mbi gjithë popullin shqiptar”. Është e pakuptueshme se si 24 vjet pas rënies së komunizmit kjo baltë t’u rihidhet edhe një herë në fytyrë shqiptarëve dhe Shqipërisë. Dhe këtë baltë që po na hidhet në fytyrë, nuk e lajnë dot as imazhet e martirëve të vendosura në bulevard për Papën dhe botën.

Vrasjet në kufi më 1990: zbardhen dokumentat e regjimit

Albumi “Terrori komunist në Shqipëri”, mes të tjerash sjell edhe një numër dokumentash që zbardhin të vërtetën e vrasjeve të qindra shqiptaëve që tentonin të arratiseshin nga Shqipëria gjatë viteve të fundit të diktaturës komuniste. Më poshte po paraqesim dy prej këtyre dokumentave:

Fjala e anëtarit të Byrosë Politike  Simon Stefani me zv/ministrat dhe oficerët e komandës së kufirit më 19 mars 1990

Thamë se janë rritur tendencat për arratisje e në disa zona për këto flitet hapët. Këtë situatë nuk duhet ta lejojmë, prandaj ligjet që kemi duhet t’i zbatojmë. Nëse në ndonjë rast është bërë politikë në interes të atdheut e të personit të gënjyer e të çoroditur nga ideologjia borgjeze, kjo nuk do të thotë se do të bëhet vijë.

Ata që do të kalojnë në rrugë të fshehtë, të kalojnë kufirin, do të dënohen në bazë të ligjit dhe nëse nuk do t’u binden kërkesave të kufitarëve, dënimi do të jetë dhe kapital. Këtu nuk duhet të ketë asnjë lëshim e iluzion.

Disa çështje të tjera që edhe mund të lidhen me problemin e mësipërm.
Është e vërtetë që tendenca e arratisjes ka qenë dhe është e mprehtë. Organet tona për këtë tendencë kryejnë një volum të madh pune, në ndjekjen e tyre harxhojnë mjaft kohë, forca, mjete dhe para.

Për këtë tendencë nga viti 1984 e deri tani, janë ndjekur afro 2 mijë vetë, janë arrestuar 398 persona, janë këshilluar e demaskuar 11000 persona të tjerë nga organet e Partisë, të pushtetit dhe degët e punëve të brendshme.

Me gjithë këto masa nga viti 1984 deri në 6-mujorin e parë të vitit 1988 mundën të realizojnë arratisjen jashtë shtetit 354 persona. Veç këtyre u kapën me tentativë për t’u arratisur në zonat kufitare 495 vetë. Që nga çlirimi e deri në vitin e fundit janë arratisur në moshë madhore nga Shqipëria 11.800 vetë.

Shënime të Ministrisë së Punëve të Brendshme për zhvillimet në rrethe të ndryshme të Shqipërisë

ERSEKA
-Më darë 2.2.1990, rreth orës 24:00, njësiti i shërbimit i postës kufitare Rehovë, në rajonin e piramidës 6, kuadrati 6776, ra në përpjekje të tre shkelësve kufiri nga brenda jashtë.

Si rezultat i zjarrit të njësitit mbeti i vrarë Ilirjan Ismail Zari, vjeç 30, banues në Tiranë, roje në depon e armatimit të çetës vullnetare Kinostudio. Dy shkelësit e tjerë u kthyen në thellësi të tokës sonë. Si rezultat i masave në orën 05:00, të datës 3.2.90 u kap Agim Ismail Zari, vëllai i të vrarit. Vazhdon kërkimi për kapjen e të tretit, i cili është Ylli Qemal Keti, me origjinë nga Kolonja dhe banues në Tiranë, martuar me motrën e dy shkelësve të mësipërm.

SHKODRA
Më datën 14.6.1990, në postën kufitare të Hanit të Hotit, nga kontrolli i kryer në pengesën klon, u konstatua një gropë dhe një granatë dore luftarake. U njoftua posta kufitare e cila nisi njësitin e kontrollit së bashku me qenin kërkues, të cilët ranë në përpjekje me shkelësit e kufirit me drejtim nga brenda jashtë. Njësiti bëri paralajmërim duke qëlluar me armë në ajër, për shkak se nuk u ndalën, qëlloi në drejtim të tyre duke vrarë Pëllumb Pëllumbin nga Shkodra, i pa zënë në punë, ndërsa në orën 01:50, të datës 15.6.90 u kap shkelësi tjetër Marjan Zef Ndoja, nga Shkodra. Vazhdon bllokimi i kësaj zone.

ERSEKA
Më datën 10.6.1990 u ndalua Irfan Sali Liçi, vjeç 27, banues në Pojan të Korçës, kooperativist, për arsye se karakteristikat e tij të jashtme janë të njëshme me shkelësin e kufirit që u largua në drejtim të paditur në përpjekje me njësitin kufitar të postës Shelegur. Në përpjekjen e orës 8:00, më 10.6.90 u vra në tentativë për kalim të paligjshëm të kufirit Fatmir Ismail Duro, vjeç 25, banues në Orman, Pojan i Korçës.

SHKODRA
Më datën 12.6.1990, në postën kufitare Zogaj u asgjësua në tentativë për kalim të paligjshëm të kufirit Nin Rok Hoti, vjeç 25, rrobaqepës, banues në Shkodër.

POGRADECI
Më datën 17.7.1990, në sektorin e postës kufitare Peshkëpi, nga njësiti i kontrollit u kap në tentativë për kalim të paligjshëm të kufirit Artan Ahmet Kushi, vjeç 16, banues në Elbasan, nxënës, i cili u ndalua.

GJIROKASTRA
Në datën 17.7.1990, ora 11:45, në sektorin e postës kufitare Radat në tentativë për të kaluar në mënyrë të paligjshme kufirin, u kapën dy persona dhe u vra një tjetër: Arjanit Ali Vashaj, vjeç 27, shofer, Shkëlqim Avni Deçaj, vjeç 27, banues në Vlorë, punëtor, të cilët u ndaluan, Muharem Fejzo Velaj, vjeç 25, banues në Klos Mallakastër Fier, kooperativist, i cili u vra nga njësiti pas zbatimit të kërkesave të rregullores për kapjen e tij të gjallë.

SHKODRA
Më datën 18.7 1990, realizuan kalimin e paligjshëm të kufirit në sektorin e postës kufitare Reç Frederik Kol Petraqi, vjeç 25, punëtor dhe Mark Noc Çuçia, vjeç 25, punëtor në peshkim.

Më datën 18.7.1990, u kapën në tentativë për kalim të paligjshëm të kufirit në sektorin e postës kufitare Reç Rakip Myftar.

 KORÇA
Më datën 18.7.1990, në sektorin e postës kufitare Ponçarë, njësiti i shërbimit në orën 03:05 ra në përpjekje me shkelësit e kufirit Nardi Kujtim Ravolli e Osman Xhakolli, të cilët tentuan t’i merrnin armët njësitit të shërbimit dhe pastaj të realizonin kalimin e kufirit. Njësiti i shërbimit asgjësoi Osmanin dhe plagosi rëndë Nardin.

Sami Repishti: Harresa është vdekja e dytë e viktimës

Bisedoi: Këze (Kozeta) Zylo.

Profesor Sami Repishti është figurë e ndritur e Kombit shqiptar, ai është dëshmitar okular i ferrit komunist, ku për pasojë u burgos me vite të tëra, në Shqipërinë komuniste (1946-56), dhe Jugosllavinë komuniste (1959-60). Këtë kalvar vuajtje e hoqën mbi shpinën e tyre dhe familja e tij e shumëvuajtur. Si një intelektual erudit, ai me shkrimet e tij ka dhënë një kontribut të vyer në publicistikë, letërsi dhe politikë. Mesazhet që përcjell herë pas here per Shqiperine dhe Kosoven, janë të qarta, si para auditorit amerikan e deri në shtepinë e Bardhë, ai shpreson, se një ditë do të vijë demokracia e vërtetë dhe Liria e plotë në Mëmëdheun tonë të shumëvuajtur dhe për të gjithë familjen njerëzore…një dhe e pandarë!

Profesor Repishti, ju jeni një prej viktimave të terrorit komunist, si ish i burgosur i atij regjimi ç’mund t’ju thoni lexuesve të shumtë, për vitet tuaja në burgjet famëkeqe të Shqipërisë?

Kam qenë viktimë koshiente e terrorit komunist në Shqipëni. Kam kundërshtuar me bindje regjimin komunist që në ditët e para, sepse që në fillim “Shteti” filloi shtypjen dhe ushtroi terrorin. Kam dëshmuar arrestime, burgosje, ekzekutime publike pa gjyq, dhe atmosferën e frikës që krijon cdo terror, pavarësisht nga ngjyra. Jam nji deshmitar okular.



Arsyeja e dytë e revoltimit dhe e veprimtarisë anti-qeveritare ishte atmosfera thellësisht kundërshtare e popullsisë së Shkodrës, qytet dhe fshatra. Kjo atmosferë u acarua akoma më shumë në muajtë e parë të vitit 1945, me persekutimet sistematike të klerit katolik shqiptar, me qendër në Shkodër. Shpresa e qeverisë komuniste se me persekutimin e klerit katolik do të fitonte “simpatinë” e pjesës myslimane u shua me shpejtësi, dhe u zëvendsua me nji frymë solidariteti qytetar shkodran që u revelue ma vonë gjatë gjyqeve të vazhdueshme, ku të akuzuarit ishin myslimanë e katolikë. Kjo atmosferë ka orientuar edhe veprimtarinë time.

Arsyeja e tretë ka nji dozë naiviteti djaloshar. Shpresonim se “Aleatët e mëdhenj” anglo-amerikanë do të ndërhynin diplomatikisht për të dënuar regjimin e posavendosur, dhe te krijonin kondita për nje zhvillim demokratik të vendit, e të shoqënisë shqiptare. Kjo nuk ngjau! Europa ishte e lodhur nga Lufta e dytë Botërore, dhe kishte nevojë për rindërtim të vendeve të shkatërruara nga lufta, Shqipëria hyri nën tutelën jugosllave të shokut Tito, i cili ishte nje satelit i B.S. dhe Stalinit. Shqipëria ishte kështu sub-satelit i kampit socialist. Në këtë pozitë nënshtrimi të plotë, Shqipëria nuk kishte konditat e nevojshme për të vepruar lirisht. Ajo u bind verbërisht instruksioneve të Beogradit, i cili kishte planet e tij “imperialiste” ndaj Shqipërisë: kolonizimin e vendit politikisht, ekonomikisht, dhe sllavizimin e shoqënisë shqiptare, si dhe zgjidhjen e përhershme të problemit të Kosovës, mundësisht me inkorporimin e Shqipërisë në Jugosllavi në formën e nji republike të shtatë jugosllave.

Nji skenar i këtillë i tmerrshëm, natyrisht lehtësonte punën tonë propagandistike “kundër pushtetit”, dhe gjente jehonë të madhe në popullsinë e Shkodrës, një qytet me histori shekullore konfliktesh kundër sulmeve sllave (serbe e malazeze). Por “MOMENTI” politik ishte kundër nesh. Pika kulmore e pakënaqësisë së përgjithshme u arrit më 9 shtator 1946, kur fshatarët e Postribes (në rrethe të Shkodrës) sulmuan me armë qytetin, luftuan nëpër rrugët e qytetit, por u thyen me humbje të mëdha. Si rrjedhim, filloi vala e ekzekutimeve pa gjyq, dhe e arrestimeve masive në qytet e rrethe. Viktimat e pushkatuara ishin më shumë se 100, ndërsa numri i të arrestuemve, sidomos në qytet, kaloi shifrën 1.200 të ndryme në 11 burgjet e Shkodrës.

Në këtë valë terrori u përfshiva edhe unë, së bashku me një grup studentësh aktivë. Torturat e përdoruna kundër “armiqve të popullit” nuk mund të përshkruhen. Disa të arrestuar kryen vetëvrasje duke mos duruar dhimbjet. Shume të tjerë u sakatuen për jetë. Pjesa tjetër, përfshi edhe mua, kaluan 14 muaj në hetuesi, para se të dilnin në gjyqe -të hapura dhe të fshehta- ku dënimet jepeshin simbas udhëzimeve të organeve partiake. Kjo shkelje kaq flagrante e ligjit ishte “norma” e vendosur nga “diktatura e proletariatit”.

Unë u dënova, më 27 nëntor 1947, me 15 vjet burgim të rëndë e punë të detyrueshme. Nga ky dënim kam vuajtur 10 vjet në burgun e Shkodrës, dhe kampet e shfarosjes së Bedenit e Maliqit, dhe në kënetat e Myzeqesë, aerodromin e Beratit dhe të Rinasit(Tiranë) nga ku jam liruar (1956). Trajtimi ynë nga rojet në burgje ka qenë thjesht shtazarak. Asnji ligj nuk mbronte të burgosurit që ishin lanë në mëshirën e oficerëve kriminelë dhe rojeve të kuqe të indoktrinueme, e të egërsuar nga “edukimi i propagandës ditore” të dhënë nga komisarët politikë, dhe njekohesisht viktimë e nivelit tyre shumë të ulët arsimor (shumë ishin analfabetë). Ata urrenin me gjithë shpirt “shkollarët armiq të popullit e të partisë”.

Deri në vitin 1951 kemi pasë vetëm nji racion bukë për 24 orë. Mbas viti 1951 na kanë ushqyer me supë fasulesh pa asnji ndryshim me muaj të gjatë. Në kampe kishin patate, fasule dhe lakra të ziera me ujë e kripë, dhe pothuajse pa vaj. Ky ushqim vrau dhe sëmuri shumë të burgosur, sidomos pleqtë. Terrori i kampit është vështirë të spjegohet: i përditshëm, që në mëngjes deri në darkë. Nga një herë, edhe nata kalohej jashtë, të lidhur për peme ose shtylla druri. Puna ishte e rëndë, norma e lartë, konditat shumë të vështira, dhe nën frikën e kamxhikut të rojeve që e përdornin pa mëshirë. Ne punonim në uje të moçaleve deri në brez, me shushunja që na pinin gjakun.

Një trajtim më të egër se të tjerët kishin “shkollarët armiq të popullit e të partisë” që kishin “helmuar mendjet e fshatarëve të varfër”. Çdo mbrëmje, rreshtat e gjatë të sëmurëve, pleqve dhe atyre që nuk kishin fuqi të mjaftueshme për punë e që nuk plotësonin “normën“ nuk lejoheshin për të marrë racionin e bukës as për të shkuar në krevat deri në mesnatë. Të nesërmen, të këputur nga uria e nga pagjumësia ktheheshin në kanal me këmbënguljen e atij që kërkon plotësimin e “normës“ për të siguruar bukën e gojës.

Ka mjaft libra të botuar në Shqiperi që tregojnë me hollësi këtë regjim tmerri në burgje dhe kampe, disa herë në përpjestime të pabesueshme, por të shumtën e rasteve të paaftë për të përshkruar si duhet monstruozitetin e diktaturës. Më kujtohet një tregim i kampeve naziste. Nji i burgosur i lutej rojes naziste ta vrasë se nuk duronte torturat. Roja qeshte dhe thoshte: Jo! ”Duhet të jetosh e të tregosh atë që ke parë,” vazhdonte roja,” dhe jam i sigurt se bota nuk do të besoj tregimin tënd. Atëhere, do të jete vdekja e vërtetë për ty”. E pabesueshme!

Ç’ju detyroi ju në atë udhëkryq ku ndodhej Shqipëria, të ktheheshit në Atdhe, kur ju mund të bënit një jetë shumë më komode, në Itali?

U ktheva në Shqipëri për të ndihmuar rezistencën kundër okupatorit. Si çdo i ri (në moshën 18-19 vjecare) sidomos një i ri me arsim të lartë, isha i bindur se atje në malet e Shqipërisë ishte vendi im. Qëndrimi në Itali u bë moralisht i padurueshëm. Njëkohësisht, mosnjohja e realitetit shqiptar ndihmoi në formimin e nji bindje të këtillë. Personalisht, isha i ndarë në mes bindjes sime, se Shqipëria kishte nevojë për kuadro të arsimuar në Europë që të ndihmohej zhvillimi ekonomik e shoqëror i saj; nga ana tjeter, Italia ishte një shtet okupator i vendit tim, dhe ishte detyra e të gjithëve ta luftojmë pa kompromis. Qëndrimi im në Itali, në fakt, ishte nji formë kompromisi që nuk mund ta pranoja më gjatë. Kështu që vendosa të kthehem posa kalova provimet e vitit të parë, qershor 1943.

Ju në botën çnjerëzore të burgut u takuat dhe me dashurinë, me viktimat e atij sistemi, por që me botën e tyre të pasur shpirtërore, ju e mundët kërcënimin e vdekjes, si ndiheni për këtë?

Në “boten çnjerëzore të burgut”aty ku fshihet tortura dhe ku sundon pa ndërprerje kërcënimi i vdekjes, të gjithë ndihen të dënuar me vdekje. Një ndjenjë njerëzore që dashuron jetën, e përbuzë vdekjen, është dominante në situata të këtilla. Kjo ndjenjë e përbashkët e rrezikut iminent nxitë mëshirën dhe dashurinë për njeri tjetrin, dhe të të gjithëve për çdonjerin individ që vuan: viktimën. Kjo ndjenjë njihet me emrin solidaritet.: solidariteti i të dënuareve me vdekje, i të torturuarëve, i të përbuzurve, i të përndjekurve, i të gjithë atyre që keqtrajtohen ose e ndjejnë veten “më pak se njeri”, inferior, qytetar të dorës së dytë, të nxjerrur jashtë kufijve të shoqërisë njerëzore. Solidariteti i të burgosurve është ilaçi i mbijetesës. Jo vetëm sepse në shoqëri me të tjerët bashkëvuajtës, solidariteti largon mjerimin e vetmisë mbytëse, por solidariteti ofron mundësine për të ndihmuar tjetrin, vllaun në vuajtje, dhe ky akt lartëson sedrën personale të të burgosurit, ai jep si të thuash, nje dimension të ri arsyes për të mbijetuar me nje sens krenarie të pakrahasueshme.

Persekutoret akoma nuk e kanë pranuar fajin publikisht, për toturat që u bënin të dënuarve, internuarve, syrgjynosurve, a ju frikëson kjo gjendje fluide dhe pse?

Po, frikësohem. Mosnjohja e mospranimi i krimit-fajit nga fajtori nuk ndihmon procesin e “catharsis” që ngjet në situata të këtilla. Nji zhvillim fatkeq lejon HARRESEN, që në këto raste për mua, është vdekja e dytë e viktimës. Aty ku mbretëron errësira, aty kultivohet krimi. Breznitë e reja po rriten pa njohë të vërtetën mbi sistemet totalitare, mendimet dhe aktet e tyre, e sidomos shkatërrimin e pariparueshëm të pëlhurës shoqërore të vendit. Diktatura komuniste në Shqipëri ka vrarë elitën, ka toleruar mediokritetin, dhe ka lartësuar fundrritë e shoqërisë. Fibra morale e kësaj shoqërie është dëmtuar aq rëndë sa që sot mendohet për së mbrapshti, dhe punohet pa asnji skrupull moral. Nje brezni e tërë eshtë humbur, dhe kam frikë se edhe nje tjeter e dytë do të sakrifikohet në llumin që mbuloi vendin për nje gjysme shekulli.

A mendonit në burg se një ditë do të vinte “Dita e Lirisë”, dhe a kishit plane për këtë Ditë të madhe në mendjen tuaj në fshehtësi, me bashkëvuajtësit tuaj?

Po! Shpresa për lirim nga burgu është e përhershme tek cdo i burgosur. Ajo na mbante të gjallë. “Ditën e lirisë” e prisnim të vinte me lëkundje sismike në vendin tonë. Ndërtesa komuniste dukej e fortë në sipërfaqe, por ajo përmbante nji seri kontradiktash të paevitueshme, karakteristike për çdo diktaturë. Njeriu i shtypur lufton për liri, dhe kurdo herë që i jepet rasti ai, ose ajo, shpërthen. Në shumë raste elemente të diktaturës kanë brejtje ndërgjegje, humbin enthusiasmin fillestar “revolucionar’, pendohen dhe kërkojnë per te reparuar dëmin e shkaktuar për të ndihmuar viktimat. Kjo është një karakteristikë universale. Këtë proces e kemi parë edhe në Shqipëri- edhe në burg. “Planet për të ardhmen e vendit tonë” kanë qenë subjekti kryesor i çdo bisedimi në burg. Ka pasë mjaft ndasi në opinionet e të burgosurve të edukuar, sidomos tek ata që kishin “bagazhe” të së kaluares në kurriz. Por të rinjtë idealistë e pa “bagazhe’ ishin entuziastë se do të vinte dita kur mendja dhe aftësia e tyre do të viheshin në shërbim të atdheut. Unë kam ëndërruar gjithëherë nje Shqipëri të lirë, të pavarur, demokratike, të bashkuar dhe perëndimore (tani europiane). Përgatitja ime arsimore dhe edukimi politik para, dhe gjatë burgut më kanë kondicionue për nje qëndrim të këtille. Akoma sot, mendoj si më parë. Idealizëm djaloshar? Ndoshta! Por nuk mund të heq dorë nga ai qëndrim, sepse për mue do të ishte vdekja ime morale. Kjo ndoshta shkakton edhe pesimizmin tim sot me klasën politike shqiptare e gjendjen në Shqipëri.

Në ato skuta të errta nëntokësore a kishte ndonjë ushtarak, që dhe pse mbante kërbaçin në dore së jashtmi, shpirti dhe sytë i flisnin diçka tjetër?

Po! Ka pasë “qënie njerëzore” në burgjet komuniste. Më kujtohet “Reshter Jonuzi nga Berati” dhe nji kapter nga Vlora (emni nuk më kujtohet) që kanë rrezikuar shumë për të na ndihmuar në ditë të vështira. Është e papërshkrueshme ndjenja e lehtësimit që mbush zemrën e të burgosurit kur “polici’, ose “oficeri” nuk zbaton urdhërat e superiorit për torturë. Aty duket sikur ushqehet shpresa se ka akoma zemër-bardhë në këtë botë të së keqes, ku ata “që i ka zënë rreziku” e në kondita të vështira rrezikojnë jetën e tyre për të lehtësuar vuajtjet e të tjerëve. Elementë të këtillë ngjallin besimin në mirësinë e natyrës njerëzore…edhe në konditat më anti-njerëzore.

Ju keni qenë direkt punëtor krahu në tharjen e Kënetës së Maliqit, në ç’kushte punonit atje?

Është e vështirë të përshkruhet Maliqi. Është shkruar diçka për këtë “njollë të zezë” të historisë sonë. Maliqi ka qenë nji kamp punë cfarosje, ku shqiptari vritej nga shqiptari me urdhër nga “shoku Tito” në Beograd – e vritej me dru, me hekur, me mbytje në ujin e kënetës, me urim, me pagjumësi, me punë jashtë fuqive njerëzore, me çveshje lakuriq në netët e ftohta, ose i lidhun për shtylle etj. Perveç kësaj, komanda e kampit, nxiste të burgosurit ordinerë, një ushtri e vërtetë elementësh të degjeneruar, si dhe ish komunistë të penduar, për të spiunuar, provokuar, dhe rrahur të burgosunit politikë. Kjo na detyroi të mbrohemi kolektivisht dhe të frikësojmë me hakmarrje sulmuesit.

Si i shpëtuat atij regjimi, dhe si e realizuat ëndrrën tuaj për të shkelur tokën e bekuar Amerikën?

Që nga dita e lirimit nga burgu (korrik 1956) deri në ditën e largimit pa entuziasëm nga toka-nënë (gusht 1959), kam qenë i përbuzur e i përndjekur nga Sigurimi (kam zbuluar dy agjentët që më kanë survejuar). Tre ditë para largimit, një shok që punonte në Polici me njoftoi se isha në listë për arrestim. Kontaktova nji ish shok burgu që kishte shtepinë afër kufirit dhe vendosëm datën e mënyrën e arratisjes. Ai më ndihmoj në udhëtim deri sa kalova kufirin pa asnjë incident. (Ma vonë, ai u vra në tentativë arratisje). Një experiencë të këtillë e kam pasë edhe në tetor 1956, gjatë revolucionit hungarez. Ai më njoftoi se isha njeri nga të 400 personat e caktuar për ekzekutim në rast se fillonte revolucioni në Shqipëri. Në Jugosllavi jam mbajtur një vjet në burg i akuzuar si “pro-perëndimor”. Më vonë në kampe refugjatesh në Jugosllavi dhe Itali, ku kam aplikuar për azil politik dhe të drejtën për emigrim në SHBA. Për fat kërkesa ime është aprovuar brenda 24 orëve. Kam arritur në New York më 9 prill 1962. Kam marr nënshtetësinë amerikane në janar 1969.

Gjatë qëndrimit në Amerikë, kishit kontakte me familjen?

Vetëm deri në vitin 1967. Më vonë jo. Edhe kjo gjendje ka qenë nji torturë e vërtetë, sidomos për arsye të nanës plakë që vdiq pa e parë përsëri. Gjithashtu u këput edhe ndihma financiare që dërgoja cdo muaj-për bukën e gojës!

Ju keni dëshmuar herë pas here për krimet monstruoze të diktaturës komuniste para auditorit amerikan, ashtu edhe në qarqet zyrtare federale, deri në Shtëpi të Bardhë, keni hasur ndonjë reagim negativ nga politikanët amerikanë?

Jo! Përkundrazi. Administrata amerikane e ka njohë mirë gjendjen në Shqipëri, sidomos nga raportet e ambasadave franceze dhe italiane në Tiranë. Unë kam bashkëpunuar ngushtë me Amnesty International për të drejtat e njeriut, dhe kam ndjekur për së afërmi zhvillimin e gjendjes në Shqipëri.

Ju keni qenë vazhdimisht për hapjen e dosjeve, a mendoni se hapja e tyre do të bëhet në rrugë të ndershme nga Partia në Pushtet?

Procesi i hapjes së dosjeve të komunizmit është i nevojshëm dhe i paevitueshëm. Duhet të ndezim dritën mbi dhomat e errëta të diktaturës. Duhet të dalë në shesh e vërteta. Duhet të njohim historinë tonë. Duhet të dimë qëndrimin e shoqënise sonë. Dhe, duhet të peshojmë aktet barbare që u bënë në kurriz të popullit tonë, të dimë thellësine e masën e krimit, të reflektojmë sa poshtë ka ra shoqëria shqiptare, dhe si rrjedhim të mësojmë sa poshtë mund të bjerë shoqeria shqiptare në disa kondita të caktuara. E gjithë kjo nuk ka farë të bëjë me dënime e hakmarrje. Hakmarrja është nji kancer që shkatërron ata që e ushqejnë. Por ne duhet të informohemi mbi të gjitha, të mësojmë nga pësimet e së kaluarës, të dënojmë pa kushte, pa hezitim, pa rezerva “të keqen” që vret, që çnjerëzon, dhe që shkatërron lirinë e dinjitetin e çdo qënie njerëzore, pavarësisht nga bindja politike, gjinia, shtresa shoqënore, cilësitë fizike etj. Hapja e dosjeve na ndihmon në këtë proces informimi të së ardhmes sonë. Përsa kohë që ekzistojnë “hije të zeza” që qëndrojnë mbi kokat tona, shoqëria shqiptare do të lëngojë nga sëmundja e frikës dhe mania e persekutimit. Nuk besoj se klasa politike në Shqipëri ka vullnetin, aftësinë dhe gatishmerinë për nje proces të këtillë.

Së fundi a shpresoni se tragjedia juaj kolektive siç e cilësoni në librin tuaj: “Në hijen e Rozafës”, do të jetë më së fundmi një frymëzim për një kryqëzatë kundër torturës?

Nuk jam i sigurtë në se shoqëria shqiptare ka mësuar nga e kaluara. Ajo që më inkurajon është se Shqipëria po ecen drejt qytetërimit perëndimor, që sot është Europë e bashkuar. Dokumentet ndërkombëtare që ka firmosur shteti shqiptar përjashtojnë me përbuzje torturën. Vetëm nje situatë e papritur e paimagjinueshme mund të sjellë torturën e zyrtarizuar. Individualisht? Nuk jam i sigurt. Jemi akoma të paedukuar.