At Gjeçovi shkruan: “Kanuni u mblodh si kokerrat e grurit, ne nje mjedis me varferi te madhe. Kanuni ka sherbyer si ligj, menyre e jeteses te popullit shqiptar, ka qene tradita e jone juridike, qe na pasqyron ne shqiptaret dhe me fisnikerine tone si komb”.
Shprehja shqiptare për të drejtën zakonore shqiptare është Kanun. Kjo fjalë është marrë nga gjuha sumeriane (gi, Rohr) dhe ajo akadiane (qanu, Rohr), për të ardhur tek gjuha Hebraike (qane, Rohr) dhe që andej është marrun tek geqishtja (kanna, Rohr) dhe kështu është zhvilluar mëtutje në kanon, dhe kishte kuptimin e “rregull, normë”. Me konceptin kanun në shqip kuptohet e drejta zakonore.
Burimet e së drejtës zakonore te shqiptarët janë: Kanuni i Skënderbeut, Kanuni i Malsisë së Madhe, Kanuni i Labërisë, Kanuni i Lekë Dukagjinit (KLD). Në këtë punim unë do të trajtoj kodin penal në Kanunin e Lekë Dukagjinit (KLD), kanun ky më i njohuri tek shqiptarët. [3]
Mbledhja e KLD-së në një formë të shkruar, nga forma verbale e zgjeruar e tij, është bërë nga françeskani Shtjefën Gjegjovi nga Kosova. Këto norma të së drejtës zakonore të grumbulluara prej tij, në vitin 1913 filloi t`i publikonte në revistën e françeskanëve shqiptarë “Hylli i Dritës”. Pas vrasjes së tij nga serbët më 14.10.1929, françeskanë të tjerë e sistemuan materialin e mbetur dhe e publikuan atë nën emrin “Kanuni i Lekë Dukagjinit”. E drejta zakonore “Kanuni” është i ndarë në 1263 nene dhe në 12 libra. Kanuni rregullonte si çështjet civile ashtu edhe ato penale. Ky Kod për shumë shekuj me radhë ishte në të njëjtën kohë edhe kushtetuta e shqiptarëve deri në Luftën e Dytë Botërore.
- Kodi penal në “Kanun”
E drejta penale në Kanun ishte një përzierje mes të drejtës penale publike dhe vetëgjygjësisë. [6] Sipas kësaj të drejte zakonore vetë personi natyror ishte i aftë për të mbajtur drejtësi (rechtsfähig). [7] Në përsonin bëhej dallimi mes vetë personit dhe pjesëve shtesë.
Për arsye të këtij dallimi, e drejta zakonore shqiptare mbronte këto të mira që vijojnë:
- të mirat e trupit
- të shpirtit.
Në pjesën shtesë të një personi hynin:
- veprimet dhe
- raportet.
- Të mirat e trupit
Sipas të drejtës zakonore shqiptare të mirat e trupit cënoheshin nga zënka, gjymtimi apo vdekja.
- a. Zënka
Zënka ishte një konseguencë e inatosjes, një ngatërresë me fjalë apo kërcënim. Ngatëresa ndërmjet të rriturve në njërën anë dhe e fëmijëve nga ana tjetër trajtoheshin në mënyrë të ndryshme. Një ngatërresë, e cila ndodhte mes dy të rriturve, dhe nëse prej saj rridhe gjak, konsiderohej më shumë si cënim i nderit sesa si cënim i trupit. Nëse dëmtimi i trupit nuk ishte aq i madh, i dëmtuari kishte të drejtë që ta nxjerrë dëmtimin(në trup) në të njëjtën mënyrë. Ngatërresa në publik, si dhe ngatërresa që binte në vesh të publikut, prodhonte një urrejtje në rritje dhe përfundonin shpeshëherë me vrasje.
Ngatërresa ndërmjet fëmijëve nuk merreshin seriozisht. Edhe nëse një fëmijë rrahej nga një burrë i farefisit, presupozohej se kjo kishte ndodhur si “dënim”.
- b. Gjymtimi
Me gjymtim kuptohej ndarja ose dëmtimi i një pjese të trupit. Në Kanun si gjymtim konsiderohej një plagë, e cila shkaktohej me armë. E drejta zakonore shqiptare nuk bënte dallim të madh ndërmjet gjymtimit të qëllimtë dhe atij të paqëllimtë. Gjymtimi i paqëllimtë gjykohej me më tepër lëshim. Arsyeja e këtij ndryshimi jo të theksuar, mund të qëndronte në faktin që autorit t`iu heqet mundësia, që të deklaronte në mbrojtje të tij, se akti ka ndodhur padashje, edhe kur ai ta kishte shkaktuar plagën me qëllim.
Me qëllim ishin rastet kur dikush e drejtonte armën me qëllim kundrejt një tjetri dhe e plagoste atë. Nga ana tjetër, nën gjymtimet padashje (të neglizhueshme), futeshin ato që ndodhnin për koincidencë, dhe kur plaga shkaktohej pa qëllim. Kjo ndodhte atëherë, kur dikush gjuante armikut të tij ndërsa qëllonte një person tjetër (të pafajshëm).
Pavarësisht nga kjo, nëse dikush duke përdorur armë shkaktonte një plagë me ose paqëllim mbi dikë tjetër, i plagosuri kishte të drejtë të hakmerrej sipas principin “plagë për plagë
- c. Vrasja dhe gjakmarrja
Rreth gjakmarrjes në fiset shqiptare formohej “një historiografi e ‘kategorisë’ në vete rreth historisë së gjakmarrjes, ku në këtë fushë kanë vepruar udhëtarë dhe shkencëtar austriakë dhe gjermanë. Gjakmarrja për lexuesit (në perëndim) u prezantua si diçka sensacionale.” Varësisht nga autori, ata krijuan përshtypjen, se jeta në Shqipëri nuk kishte të bënte me gjë tjetër – veç rreth gjakmarrjes. Unë nuk jam i këtij mendimi.
Natyra e gjakmarrjeve qëndronte në atë se, secili kishte të drejtë për gjakmarrje për vrasjen e një të afërmi të tij. Kanunit bënte dallimin ndërmjet hakmarrjes dhe gjakmarrjes. Hakmarrja vinte në shprehje, nëse dikush dëmtohej nga një vjedhje. I dëmtuari kishte të drejtë për pronën e tij të vjedhur të kryente një hakmarrje, sipas maksimës “vjedhje për vjedhje”. Ndërsa gjakmarrja ishte një konseguencë e një vrasjeje të mëhershme, ose dhunimi të nderit. Autori, sqaruar nga rregullat e Kanunit, ishte ai, i cili vret kend me dorë të vet (§ 848). Të tjerët, që përfshiheshin në një vrasje ose gjakmarrje, ishin ndihmësit “simahoriët” (§ 831), “hjekësit” (§ 766). Lidhur me këtë, vijon më tepër më poshtë.
Një grup i veçantë i njerëzve përjashtoheshin nga gjakmarrja; si gratë, fëmijët, prifti, të vjetrit dhe të sëmurët, si dhe të sëmurët psikikë.
Vrasja pa qëllim nuk ndjekej me pushkë. Autori, sidoqoftë, duhej të qëndronte i fshehur për një kohë të gjatë, siç quhej në Kanun, sa “gjaku është i nxehtë”, dhe derisa çështja shqyrtohej mirë e sqarohej (§ 933). Në këtë kohë, ndërmjetësit (të ashtuquajturit “gjindja e urtë”) vinin, në mënyrë që të konfirmonin, se vrasja ka qenë vërtetë e paqëllimtë. Nëse ndërmjetësit deklaronin se vrasja ishte e paqëllimtë, autori duhej të paguante vetëm “çmimin gjakut dhe dorzanitet” (§ 934).
Pas ekzekutimit të një gjakmarrjeje, autori (dorasi) duhej të informonte edhe publikun edhe familjen e viktimës, se ai kishte kryer gjakmarrjen. Në rastin e një vrasjeje apo gjakmarrjeje, ishte e ndaluar që të ushtrohej masakër mbi trupin e të vrarit. Nëse dikush, me ndonjë mjet, shtonte plagë të tjera pas vdekjes mbi trupin e viktimës, autori ngarkohej për vrasje të dyfishtë, që do të thotë se, ai mbante përgjegjësi jo vetëm për një vrasje, por për dy.
Gruaja mbetet e përjashtuar nga gjakmarrja. Kundër tyre (grave), askush nuk guxonte të ushtrojë gjakmarje. Në anën tjetër, nëse nuk ka asnjë burrë në shtëpi, dhe familja nuk e kishte marrë gjakun, atëherë gruaja duhej të hakmerrej. Ajo mund të vritet vetëm në rastin e tradhëtisë, përndryshe vrasja e një gruaje – me ose pa qëllim – konsiderohej si turpërim i madh. Edhe arma, me të cilën ishte vrarë apo plagosur një grua, konsiderohej si e “pa vlerë” për tu përdorur për luftë.
Nëse autori, pa të drejtë ushtron gjakmarrje (për dikë tjetër), shtëpia e tij digjej dhe shembej, të gjitha pronat e tij të tundshme, si psh. mobiljet, drithi e bagëtia konfiskoheshin. Ai duhej të largohej nga prona e tij, dhe rajoni ku banonte, me të gjithë familjen, dhe të paguante edhe një dënim.
- d. Ndërmjetësimi dhe dhënia e besës
Ndërmjetës quhej ai person, i cili ndërhyn “për me da fjalët e kqia”, që do të thotë, për të zbutur tensionin, si konseguencë e një mospajtueshmërie, e cila mund të çonte drejt hakmarrjes, vrasjes dhe zhvillimeve të tjera cënuese (§ 668). Ndërmjetësi pranohej kudo që shkonte. Ndërmjetës mund të ishte një burrë ose grua (shumë rrallë dhe vetëm për gjëra të vogla), gjithashtu prifti (§ 669). Për të vendoset për një vepër të keqe, prifti ndërhynte jo “n’emen të vet”, por në emrin e “Famullis a n`emen të flamurit”(§ 675). Ndërmjetës ishin zakonisht burrat me eksperiencë.
Për të kërkuar besë, vrasësi, pas kryerjes së aktit, çonte ndonjë mik tek familja e viktimës, dhe kështu kërkonte disa ditë të lira (besë). Gjatë periudhës së besës, nuk lejohej të kryhej asnjë hakmarrje. Besa jepej tepër rrallë për personin që kryente vrasjen. Besa ishte në Kanun një periudhë e lirisë dhe e sigurisë, e cila garantohej nga shtëpia e të vrarit për autorin dhe familjen e tij, në mënyrë që të mos e kryejë gjakmarrjen përbrenda kohës sa ishte e dhënë besa. Dhënia e besës konsiderohej si një detyrim burrëror (§ 854).
Kanuni njihte dy lloje besash: 24 orë dhe 30 ditë. Nëse shtëpia e të vrarit jepte besën prej 24 orësh, dorërasi merrte pjesë në ceromoninë e varrimit, edhe pse ai vetë e kishte vrarë. Kjo besë nuk zgjaste më tepër se 24 orë. Fshati mund të kujdesej për nxerrjen e një bese prej 30 ditësh për dorasin dhe familjen e tij. Nëse shtëpia e të vrarit nuk i jepte besë fshatit për familjen e autorit, atëherë autori dhe pjesëtarët e familjes duhej të qëndronin mbyllur; hynte një lloj arresti shtëpiak, burgu shtëpiak.
Gjatë “armëpushimit” të marrë përmes ndërmjetësit në një rast gjaku, ishte e ndaluar të ushtrohej gjakmarrja. Sidoqoftë, nëse familja e viktimës vrante armikun (nxirrte hakun) para se të skadoj armëpushimi, atëherë marrësi i besës (dmth. ndërmjetësi) duhej që të mirrte nxirrte gjakun në vend të të dëmtuarit në besë. [31]
Ata, të cilët shkonin tek prindërit dhe kushërinjtë e të vrarit, në emër të autorit dhe shtëpisë së tij, që të kërkonin besë, quheshin bestarë. Ata konsideroheshin si mbrojtës të autorit dhe shtëpisë së tij, që atyre të mos ju ndodhë asgjë e keqe për kohën sa ishte dhënë besa. [32]
- d. a. Pajtimi dhe dorzanët e gjakut
Si ndërmjetësues tjerë në Kanun ishin dorzanët e gjakut. Dorzan ishte ai, i cili shkonte në shtëpinë e të vrarit dhe përpiqej të ndërmjetësoj pajtimin me dorërasin (autorin). [33] Ndërmjetësi (mund të ishin më shumë se një), kërkohej përkatësisht zgjedhej nga shtëpia e autorit (§ 972). Pajtimi i gjakut mund të arrihej në dy mënyra:
- me të himë të dashamirvet të shpis së të vramit e të Famullitarit,
- pagimi i parave për shtëpinë e të vrarit.
Shtëpia e të vrarit zgjedhte dorëzanët e të hollave të gjakut. Dorzani i gjakut ishte ndërmjetësi, i cili ndërhynte, në mënyrë që të parandalonte “çdo të përsëritun mnijet e zjarmit” (§ 974). Pleqt dhe burrat e urtë të atij vendi, përcaktonin një periudhë kohe për pagesën të hollave për gjakun. Koha e përcaktuar për pagesën e parave nuk mund të zgjatej apo ndryshohej.
- d. b. Vllaznimi, me pi gjak
Kjo gjë ndodhte, nëse dorërasi dhe shtëpia e tij pajtohej me shtëpinë e të vrarit. Të involvuarit pinin gjakun e njëri-tjetrit. Në gota të vogla, të mbushura me raki ose ujë; ndonjëri prej dashamirësh lidhte gishtin e vogël të autorit, dhe e shponte atë me një gjilpërë dhe e linte gjakun të rridhte në gotë. Kështu veprohej edhe me një anëtar (kryesor) të shtëpisë së të vrarit. Pas përzierjes së gjakut, të dy shkëmbenin gotat dhe kështu ata kryqëzonin duart e pinin gjakun e njëri-tjetrit. Me “1000 thirrje përgëzimi ata qitnin me pushk në ajër” dhe bëheshin kështu nga armiq në vëllezër, siç cilësohej në Kanun: “vllazen të ri të njij nanet e babet” (§ 990).
- E mira e shpirtit
Me të mirën e shpirtit kuptohej më tepër nderi. Sipas të drejtës zakonore shqiptare më mirë pranohej vdekja se sa dikush të prekej në nderin e tij. Cënimi i nderit bëhej në tre raste:
- përdhunimi i grave,
- ç’armatosja,
- dhe nëse shkeleshin rregullat e mikpritjes.
Këto raste të shkeljes së nderit ishin aq të rëndë, sa ato mund të laheshin vetëm me gjak. Për këto shkelje të të mirave të shpirtit nuk kishte kurrëfarë mundësie as për falje e as që mund të përmirësohej me ndonjë formë të gjobës.
- a. përdhunimi i grave
Ky krim ndodhte tepër rrallë. Por nëse merrej vesh se një grua ishte përdhunuar, përdhunuesi ndiqej dhe dënohej. Herët ose vonë, përdhunuesi duhej të paguante “me gjakun e vet” për aktin e tij. Sidoqoftë, nëse vërtetohej se marrëdhënia seksuale ka ndodhur me dëshirën e gruas, atëherë të dy paguanin këtë akt me gjakun e tyre. Nëse dikush shkonte me një vajzë të fejuar, atëherë familja e autorit binte në gjak me familjen e të fejuarit. Nderi i gruas, ishte pjesë e nderit të burrit. Nëse burri ç’nderohej nëpërmjet gruas, ky ishte dhe cënimi më i rëndë i nderit të tij.[36]
b. Cënimi i nderit me grabitje të armatosur
Cënimi i nderit nuk mund të paguhej me kontribute apo sende. Për nderin e marrë nuk kishte dënim. Ai nuk mund të kompensohej me gjëra, por vetëm me derdhje gjaku ose me pajtim pas nërmjetësimit të “dashamirve të mirë” (§ 597-600).Cënimi i nderit me vjedhje të armatosur mund të bëhej në dy forma: atë publike dhe të fshehtë. Grabitja publikisht e armës, ndodhte nëse dikush duhej të dorëzonte armën me forcë ose detyrim. Vjedhja e fshehtë e armës, nga ana tjetër, ndodhte gjatë natës ose gjatë ditës. Eshtë interesante se kur grabitja (e armës) ndodhte publikisht – kjo trajtohej si turpësim i të vjedhurit. Nëkohësisht për atë (që iu ishte grabitur arma) ishte edhe cënim i nderit të tij. Për këtë arsye i ç’nderuari nuk dilte në publik, derisa ai me gjak e lante “poshtërimin e madh” që i ishte bërë. Sanksionet për vjedhjen e fshehtë, ishin të moderuara. Cubit mund t’i kërkohej sidoqoftë një pagesë, e cila mund të shkonte deri në lartësinë e një vrasjeje.
Një dallim tjetër e drejta zakonore shqiptare e bënte mes nderës vetjake (§ 593-601) dhe nderit shoqnore (§ 602-639).
- b. a. Nderi vetjak
Kanuni i maleve shqiptare nuk e veçonte “nierin prej nierit” (§ 593). Për cënimin e nderit vetjak, Kanuni thoshte: “në daç, fale: po deste, laje ballin e vrugnuem” (§ 595), dmth. merr hak. Sipas § 596, secili e kishte nderin për vetvete, dhe askush nuk mund të përzihej. Existonte një lloj ndalimi i diskriminimit ndërmjet burrave. Jeta e të mirit dhe e të keqit kishin për rrjedhojë të njëjtën vlerë: “Kanuni i mban për burra” (§ 594). Mbështetur në këto dy rregulla, si dhe nga rregulli i § 887, që thoshte: “çmimi i jetës së njeriut është i njëjtë si për të mirin, ashtu edhe për të keqin”, mund të konsiderohet si një parim trajtimit të barabartë, e që aplikohej vetëm ndërmjet burrave. Marrja e nderit vetjak nuk mund të shpaguhej me gjëra, por vetëm me gjak (vrasje) ose pajtim (“Ndera e marrun nuk shpërblehet me gja, por a me të derdhun të gjakut, a me të falun fisnikërisht.” § 598).
- b. b. Nderi shoqëror
”Nderi shoqnor” mbulon çështjen e mikut në shtëpi, mikpritjen dhe të drejtën e shtëpisë. Ekskluzivisht kjo përfshinte të drejtën e mbrojtjes së mikut. [38] Këtu bëhej dallimi në mes shkeljes së mikpritjes [39] dhe të drejtës së shtëpisë. Këtë dallim do ta sqarojmë me dy shembuj:
Shembulli 1: E drejta e (pronësisë së) shtëpisë
X vjen në shtëpinë e Y. Për aq kohë sa X ndodhet në shtëpinë e Y, Y detyrohej ta sigurojë X. Nëse i ndodhte Y diçka në shtëpinë e X, atëherë X detyrohet të marrte hak për Y, sepse ky akt dhune kundrejt Y konsiderohej si dhunim i banesës (shtëpisë).
Shembulli 2: Mikpritja
Me shkeljen i mikpritjes nënkuptohej: nëse Y ishte vetë dorasit dhe ndodhej(hyn gabimisht) në shtëpinë e X (të të dëmtuarit), atij në asnjë mënyrë nuk guxonte ti ndodhte gjë nga X, derisa ai (Y ta lëshonte shtëpin e X) të shkonte në një shtëpi tjetër, pasi kjo kishte të bënte me shkelje e parimit të mikpritjes.
- Vjedhja dhe grabitja
Sipas Kanunit me grabitje kuptohej fitimi i pronësisë me forcë mbi ndonjë send të huaj (§ 768 shkronja h, si dhe § 777 v.), ndërsa vjedhja ndodhte fshehtas. Cubi, sipas Kanunit, ishte ai, i cili kishte vjedhur me dorën e vet (§ 768 shkornja a.). Grabitja me forcë kuptohej si cënim i nderit.
- a. Ndihmësi/bashkëfajtori
Pjesëmarrës në një vjedhje, sipas Kanunit ishin cubi, simahorët, ajo shtëpi, ku kishin ngrënë ose kishin marrë bukë hajdutët. Ndihmës ose bashkëfajtor ishte gjithashtu, ai që fshehte mallin e vjedhur (“paras cubi, paras kjori”, [41] § 768 shkronja d.). Nëse dikush ndihmnte dikënd të nxirrte hakun edhe pse ai nuk ishte në gjak, ai binte në gjak (§ 831). Sanksionet për vjedhe të pasurisë rregulloheshin sipas parimit “dy për një”. “Dy për një” praktikohej si për bagëti të vogla, poashtu edhe për të mëdha si dhe për sendin e vjedhur.
Shembull:
Nëse cubi vidhte një lopë, pronari i saj kishte të drejtë ta merrte atë përsëri, kudo që e gjente, edhe atëher kur dikush e kishte blerë lopën e vjedhur. Nëse shitësi (cubi) kapej, ai duhej t’i paguante pronarit shumën e dy lopëve për lopën e vjedhur, dhe pronari kompensohej në bazë të parimit “dy për një”; cubi ishte i detyruar gjithashtu, që t’ia kthente të gjithë shumën blerësit.
- Hjekësi
Një formëm tjetër e fajtorësisë në Kanun ishte hjekësi. Hjekësi ishte ai, që ndihmonte dikë në një aktivitet kriminal (§ 766). Dënimet për një ndihmë të tillë ishin të ndryshme. Në rastin e dhënies së ndihmës për grabitje të një gruaje, ndhmësi binte në gjak dhe duhej t’i paguante fshatit një gjobë prej 100 groshë; gjithashtu edhe ai që jepte ndihmë në vrasje binte në gjak dhe duhej t’i paguante fshatit një gjobë prej 500 groshësh, po ashtu edhe për çdo vjedhje tjetër, që bëhej në fshat, ai gjobitej për veprën e tij si ndihmës, sipas rregullave të Kanunit, “menjëherë sapo hetohej” (§ 767).
III. Gjyqësia
E drejta zakonore shqiptare nuk njihte një gjyq në sensin e gjyqeve që kemi sot. Si gjyq konsiderohej kanuni i pleqnis. Pleqt ishin të parët e vllaznive ose krenët e fiseve. Pa pjesëmarrjen e tyre, çdo vendim apo veprim ishte i pavlefshëm (§ 993). Pleq thirreshin edhe burra me “za për urti” e “që janë regjë nder gjygje e pleqni”. Kanuni i pleqnis ishte i përbërë nga njerëz të zakonshëm, pa dallim të gjendjes së tyre sociale, prejardhjes së tyre apo dallimeve tjera. Ata bëheshin “gjykatës të popullit” vetëm nga aftësia e tyre që kishin për t’i kuptuar shpejt rrethanat dhe si gjykatës për t’i interpretuar ato me arsye dhe për të vendosur sipas rregullave të Kanunit. [42]
- Llojet e gjyqeve
E drejta zakonore shqiptar njihte dy lloje kanune pleqnish. Për pleqni të vogla (§ 998) merreshin më vjetrit në fshat “permbas vllaznijet e fisit”, të cilët merrnin vendim për mosmarrëveshje të vogla. Çështjet serioze, të cilat cënonin nderin e gjithë fshatit dhe fisit, gjykoheshin prej “Pleqvet e katundit e prej krenvet të Flamurit”(§ 1003). Që të mund të merrej një vendim, pleqtë dhe krerët e flamurit, duhej “ti ken (kishin) me veti Pleqt e Strapleqt e katundit”, në të cilin gjendej i fajtori (§ 1004). Nëse një vendim kishte të bënte me të gjithë fshatin, apo fisin, një plak vetëm nuk kishin të drejtë ta merrnte çështjen në dorë. Në këso raste, “këto peshoheshin prej Pleqvet e Krenvet të kanus së Katundit e të Flamurit” (§ 1009). Kanunit të pleqnis i nënshtroheshin të gjithë, dmth. “edhe pse Plak, a Krye, ai i Derës së Gjonmarkut, pengun do ta lshojë në dorë të Pleqvet e Vogjlis, po bani kush vaj mbë `të” (§ 1014).
- Të drejtat dhe detyrimet e pleqve
Edhe pleqtë, të cilët vepronin si gjykatës, kishin sipas Kanunit të drejtat dhe detyrimet e tyre. Bazuar në § 996, pleqtë kishin të drejtë, ta menjanojnë çdo mosmarrëveshje dhe kërcënim damesh e kërcënim për vrasje, “ku me urti, ku me fuqi” bashk me gjithë fshatin, ndërsa për kërcënime serioze mund të lypnin “krahin e Krenvet e të djelmvet të Flamurit, per me prum në mend të dalunin mendësh.” Për më tepër, nëse dikush nuk donte të rrespektonte vendimin e paanshëm, pleqtë mund të thirrnin takim me gjithë fshatin. Nëse vendosej për një çështje dhe palët pendoheshin që i kanë dhënë “pengun Pleqvet”, [43] ata më nuk kishin mundësi t`i ndërrojnë pleqt e as “t`ua sermarrin pengun”(§ 1001).
Detyrimi i pleqve ishte të mos mbanin anë dhe “pa u thye prej mendoresh a të folmesh prej njait a tjetrit” (§ 1015). Nëse ndodhte që këto detyrime shkeleshin nga ndonjëri prej pleqve, ai nuk zgjidhej më për/në kanunin e pleqnis. Para se procesi të fillonte, pleqtë betoheshin se ata nuk do të gjykonin me anim dhe se ata nuk do i shtrembëronin (abuzonin me) rregullat e Kanunit, por do të jepnin një gjykim të drejtë në bazë të ndërgjegjes dhe gjithë njohurive që kishin.
- Instancat gjyqësore
Në të drejtën zakonore shqiptare vlente parimi: “Gjygj mbi gjygj e Plak mbi Plak kanuja nuk ban”. Bazuar në këtë rregull, mund të vijm në përfundimm, se Kanuni njihte vetëm një instancë gjyqësore. Një ankesë kundër vendimeve të pleqve mund të bëhej vetëm në raste të veçanta, dhe konkretisht ajo (ankesa) nuk mund të bëhej nga palët. Një ankesë të tillë kishin të drejt ta bënin vetëm ata që iu ishte besuar pengu (dmth. vetë pleqt që kishin vendosur), nëse ata më vonë konstatonin se kishin gjykuar jo drejtë. Pleqt nuk e kthenin e pengun, por ishin të detyruar, siç thuhej në Kanun, “me e dlirë vedin”, dmth. ata “tuj jau lshue pegjet e veta në në dorë Pleqvet të sytë të zgjedhun prej sish; e mabsi të jau shtrojn gjygjin e bam, do të peshohet prej Pleqvet të dytë”(§ 1038ff).
- Zëri i popullit në gjyq
Nëse një gjykim i pleqve nuk e kënaqte popullin, ose ndodhte që ata vendosnin gabim, populli kishte të drejtë të mos e ndiqte vendimin e tyre. Në një rast të tillë, krerët dhe më të vjetrit, detyroheshin ta trajtonin përsëri çështjen.
- Dëshmitë (provat)
E drejta zakonore shqiptare sipas procedimeve në Kanun, njihte dëshmit (provat) vijuese: pohimi i të pandehurit, fjala e nderit, kapucari, personi që tregonte veprën e dikujt psh. për një vjedhje apo vrasje të fshehtë, betimi (beja), porota ose betarë (§ 1044), dëshmitarët, ekspertët, ndjekja e gjurmëve (§ 769), garantët (dorzanët) dhe flagranca.
- Llojet e dënimeve
Sipas § 13 të Kanunit për ndëshkim kuptohej “një e keqe, qi prej pushtedit të ligjshëm i pertrihet kuej per faj të bam”. Llojet e ndëshkimeve në të drejtën zakonore shqiptare ishin: dënim me vdekje, largim nga fisi me anëtarë dhe pronë, djegia dhe shkatërrimi i shtëpisë, prishja e tokës dhe prerja e pemëve, dënimi me bagëtitë e gjalla, dënimi me para, dhe leçitja. Djegia gjallë e një gruaje, një të veje apo vajze, që ishte e ndyrë.
- E drejta krahasimore: e drejta penale gjermane dhe e drejta zakonore shqiptare
Historia e së drejtës gjermane përmban disa elemente të ngjashme me të drejtën zakonore shqiptare, por edhe dallime të mëdha. Përderisa e drejta penale gjermane është zhvilluar nga ligji zakonor në një të drejtë pozitive, e drejta zakonore shqiptare edhe sot ka mbetur gjallë në Shqipërinë Veriore paralelisht me të drejtën pozitive (si psh. gjakmarrja).
Hakmarrja dhe gjakmarrja, që ishin të ngjajshme me rregullat e Kanunit, ishin prezente edhe në kohën germane.
Sensi i hakmarrjes dhe gjakmarrjes sipas pikëpamjes germane ishte “mposhtja e armikut dhe fisit të tij”. [45] Gjakmarrja aplikohej në historinë e gjemane deri në shek. 16-të. [46] Me të ashtuquajturën “Gottesfriedensbewegung” në shek. 11-të, e njohur si Lëvizja e Kishës, ishte provuar të arrihej një paqe për persona dhe kohë të caktuar, vende si dhe të ndalohet gjakmarrjet për kohë të caktuara, [47] e që më vonë kalon në të ashtuquajturën “Landesfrieden”.
Prej llojeve të ndryshme të dënimeve me vdekje që njeh historia penale germane, si varja, prerja e kokës, varrosja gjallë, mbytja (në ujë), djegia, zierja në ujë apo vaj, e drejta zakonore shqiptar njihte vetëm djegien. Llojet e ndëshkimeve gjymtuese, të cilat njihen në historinë e të drejtës penale gjermane, si psh. prerja e dorës, prerja e gishtërinjve apo thonjve, shkëputja e këmbëve, prerja apo qërimi i gjuhës, [49] nuk njiheshin nga Kanuni.E drejta zakonore shqiptaer nuk e njihte procesin e inkuizicionit. E drejta zakonore shqipatre nuk i njihte dënimet trupore, lojet e gjymtimeve apo torturat që njihen në historinë e të drejtës penale gjermane, pasi ato nuk ishin në kundërshtim me nderin e burrave. [48] Përderisa Kisha Katolike luajti një rol në historinë e së drejtës penale gjermane në mesjetë, e drejta zakonore shqiptare bëri një ndarje mes Kanunit dhe kishës. Sipas § 3 (të kanunit), Kisha nuk i nënshtohej gjyqit të kanunit por gjyqit kishtar të saj. Prandej “Kanuni s`mund t`i vëjë kurrnji barrë Kishës”. Mëtutje “me bijtë ndonji kundërshtim ndermjet kishës e famullis, famullia s`mund t`i lypë peng kishës; veç do të bajë vaj te i Pari i Fesë – te Ipeshkvi” (§ 3 kryerreshti 2).
Përfundim
Nëse shikojmë prapa historinë shqiptare, ne do të konstatojmë se teritori shqiptarë ishte i lidhur ngushtë me të gjithë popujt që luajtën një rol në Ballkan. [50] Duke filluar nga koha e galëve (Gallier), romakëve, gotëve, emigrimin e sllavëve në Iliri, Perandorinë e Maqedonisë, Mbretërinë Bizantine, si dhe normanët, venedikasët, serbët, Perandorinë Osmnane, Perandorinë Austro-hungareze, Italinë, të cilët njëri pas tjetrit sunduan tokat shqiptare, populli shqiptar, pasardhës i ilirëve, nuk mundi ta zhvillonte një jetë shtetërore të pavarur në mënyrë kontinuitive. Pas 24 vjetësh rezistencë të shqiptarëve, nën drejtimin e Gjergj Katriotit, kundër Perandorisë Osmane, Shqipëria u bë pjesë e Perandorisë Osmane që nga mesjeta deri në shek. 20-të. E drejta zakonore shqiptare ishte gjithmonë e drejtë plotsuese dhe njëkohësisht konkurrent i të drejtës shtetërore turke, të shtetit shqiptar pas 1912, konkurente për të drejtat e administratave pushtuese në luftën e I-rë dhe të II-të botërore.
Pavarësisht kësaj historie të veçantë, megjithatë shqiptarët kanë mundur ta zhvillojn kulturën e tyre të së drejtës. Në kohën e fundit shumë shpesh është bërë një ngatërrim mes kriminalitetin të zakonshëm dhe gjakmarrjes. Për praktikimin e gjakmarrjes, siç e pamë edhe më lart, duhej të rrespektoheshin disa rregulla të caktuara. Gjakmarrja është një aspekt i një sistemi juridik, një aspekt i një sistemi të se drejtës zakonore.
Këto rregulla zakonore sot janë me të vërtetë të dala mode. Kanuni ekspozon gabime të rënda. Nga njëra anë ai konsiderohet i prapambetur e mesjetar, në veçanti kur është fjala për gjakmarrjen. Nga ana tjetër, janë të pranishme gjëra të bukura, të cilat do të mbaheshin (ruheshin edhe metutje) me krenari, si mikpritja, besa, etj.
Kan. lic. iura. Zef Ahmeti, Univ. St. Gallen, Zvicër
Punimi është shkruar te Prof. Dr. Lukas Gschwend.
Nga Sali Bollati, Nju Jork
