Debati për origjinën e nënës së Skënderbeut, Vojsavës, angazhoi jo vetëm rrjetet sociale, por edhe historianë e intelektualë, të cilët reaguan ashpër kundër deklaratës së Mustafa Nanos, sipas të cilit ajo ishte sllave. Në librin e tij më të fundit “Provocateur”, Botimet UET Press, Nano rimerr këtë tezë. Atë çka e kishte artikuluar në një takim mes studentësh, gazetari e mbështet mbi një sërë burimesh historike, që, sipas tij, vërtetojnë se Vojsava ishte bijë e Zotit të Pollogut, pjesë e Maqedonisë dhe e Bullgarisë. Sipas një burimi, ajo ishte nga fisi i Tribalëve dhe me këtë emërtim njiheshin serbët. Por, sipas Nanos, edhe sikur Tribalët të ishin ilirë, nuk është vërtetuar 100% vazhdimësia iliro-shqiptare. Nano ndalet edhe te nuancat që mori debati, në kohën kur ai bëri këtë deklaratë.
Ai thotë se nuk u habit aspak nga çka thuhej në rrjetet sociale, por nga intelektualët, që, sipas tij, u shfaqën më mendjengushtë nga ç’e mendonte ai. “Intelektualët publikë shqiptarë, në shumicën e tyre, nuk dinë të bëjnë gjë tjetër veçse ta denoncojnë kundërshtarin, ta njollosin publikisht atë, ta turpërojnë a t’i marrin erzin”, shprehet Nano.
Kush janë tribalët?
Fillimisht, të mos e ngatërrojmë me adjektivin “tribal” që lidhet me substantivin “tribú”. Ky saktësim mund të merret për i tepërt dhe unë u kërkoj ndjesë atyre, për të cilët është i tepërt, por gjykuar nga niveli në të cilin u zhvendos debati, nuk më duket i kotë. Disa njerëz kanë nevojë edhe për saktësime të tilla. Dhe tani, ecim më tutje. Emërtimi “tribal” është i lashtë, parasllav. Është përdorur nga bizantinët, por edhe nga të tjerë, deri pas mesjetës, për të thirrur serbët. Pretendimi i ndonjë studiuesi shqiptar se fjala “tribal” vjen nga “tri-ballë”, me fjalë të tjera vjen nga shqipja, me fjalë të tjera akoma është përdorur për të thirrur shqiptarët, është krejt i ngritur në ajër. Se kush janë tribalët mund ta mësojmë edhe nga i biri i Gjon Muzakës, Konstandini, që në shënimet që ka lënë mbi të parët e vet (kjo është dëshmia nr. 3), shkruan: …li Dalmatini ch’oggi sono li Schiavoni, et Illirij ch’oggi dicono Bosnesi, Tribali ch’oggi se nominano Serviani. Në shqip bën: “… me emrin dalmatë thirren sot sllavët, me emrin ilirë thirren boshnjakët, me emrin tribalë thirren serbët”. Dhe me këtë më vjen t’iu them të gjithë gojëprishurve që vollën mbi mua: Ju kam gozhduar! Por e vërteta është që nuk ka pasur nevojë të kërkonim prova me lupë te shënimet e kursyera të pinjollit të Muzakajve. Ka plot autorë të tjerë para e pas tij që kanë bërë të njëjtën gjë, d.m.th. termin “tribalë” e kanë përdorur për të thirrur serbët e bullgarët.
Më së shumti serbët. E kështu, nuk ka asnjë artific që tribalët mund t’i bëjë shqiptarë. “Tribalët kanë qenë një tribu ilire”, u nënvizua gjatë atij debati. Por kjo nuk do me thënë asgjë. Siç u pa me pohimin e sapopërmendur të Konstandin Muzakës, emrin e vendit mund ta marrë pa problem kushdo që banon aty në kohë të mëvonshme. “Me emrin ‘ilirë’ thirren boshnjakët”, shkruan pinjolli i Muzakajve. “Me emrin e lashtë ‘maqedonas’ thirren sot ca sllavë të tjerë”, mund të shtojmë ne.
Më tej, kjo puna e origjinës së lashtë “etnike” të tribusë së trialëve të lashtësisë (Triballi) nuk është edhe aq e qartë. Ka ndonjë autor që i quan ilirë, por ka edhe ndonjë tjetër që i quan trakas. E në fund, ja ta zëmë se tribalët kanë qenë ilirë. Ta zëmë se kjo gjë është e provueshme. Ose më mirë akoma, e provuar tanimë. Mirëpo në këtë rrethanë do të na duhej të provonim që tribalët ilirë kanë mbetur të paprekur prej dyndjeve të kohëve të ndryshme, që fara e tyre ka mbetur e pakorruptuar prej farave të tjera “barbare”, e që më në fund ka një vijueshmëri të pandërprerë iliro-shqiptare.
Kjo puna e vijueshmërisë së pandërprerë iliro-shqiptare është një gjë që hahet, që besohet, që pranohet majtas e djathtas mbi bazë institucionesh akademike, por në të njëjtën kohë edhe historiani më pak i përgatitur e di se kjo gjë është ende e paprovuar 100%. Çfarë shkenca (po them “shkenca”, dhe jo “idiotët e dobishëm”) ka thënë deri më sot është shumë e thjeshtë: Shqiptarët kanë më shumë arsye se popujt e tjerë që banojnë në viset ku në lashtësi kanë jetuar ilirët, që të pretendojnë se rrjedhin prej këtyre të fundit, por gjithsesi kjo mbetet në një masë të madhe për t’u provuar. Kështu që ID-në ilire do të bënim mirë ta përdornim për aq sa është e vlefshme. Kur bëjmë diskutime shkencore, kuptohet.
Na fute në një “kurth” tjetër me këtë origjinën e diskutueshme ilire të shqiptarëve.
Jo, jo, nuk kam vënë gjë në diskutim. Thjesht ju sjell në vëmendje atë që thotë shkenca. Ose që të jem në binarë patriotikë, po ju cyt të lexoni dy autorë, të cilët shihen me sy të mirë prej shqiptarëve: Eqrem Çabejin dhe Noel Malcolmin. U jam referuar këtyre të dyve në librin “Sandwich”. Ose lexoni edhe Kristo Frashërin në një nga librat e fundit që ai ka shkruar, “Etnogjeneza e shqiptarëve”, në të cilin shfaqet më akademik se kurrë më parë.
Dhe prof. Frashëri, njeriu me kredenciale patriotike të padiskutueshme, të cilat e kanë lartësuar në sytë e shqiptarëve, e kanë shndërruar në një ikonë, por besoj se nuk e kanë ndihmuar si akademik e studiues, përkundrazi, e kanë dëmtuar, Frashëri pra, të cilit nuk di pse mendoj (në fakt, e di) se do t’i dhembte nëse do të rrëzohej teza e origjinës ilire të shqiptarëve, thotë në thelb të njëjtën gjë, thotë pra, se shqiptarët me shumë gjasë janë me origjinë ilire, por teza është ende larg së qenuri një e vërtetë absolute.
Kthehemi te Vojsava. Apo diskutimi mbi të quhet i mbyllur?
Po ju jap edhe një dëshmi të katërt, që është më interesante se tri të parat. Në një libër me titullin kilometrik “Comentario delle cose de turchi, et del signor George Scanderbeg, principe di Epiro, con la sua vita et le vittorie per lui conseguite, et le inestimabili forze, et vertú di quello, degne di memoria, me autorë Paulo Giovion e Andrea Gambinin”, botim i gjysmës së parë të shekullit XVI, saktësisht i vitit 1541, kapitulli i fundit është mbi Skënderbeun.
Dhe aty, në faqen e parë të këtij kapitulli, thuhet se “Scanderbeg, prencipe di Epiro, fu figliuolo del s. Ivan Castrioth, che signoreggiava quella parte di Albania, la qual si chiama Emathia e Tumenistia: e la matre di esso Scanderbeg, chiamata Voisava, fu figliuola del s. di Pollogo, che é una parte della Macedonia et Bulgaria” në shqip: “Skënderbeu, princi i Epirit, qe biri i zotit Gjon Kastrioti (Ivan e quan autori në origjinal, dhe Kristo Frashëri nuk e përmend këtë dokument teksa polemizon me Oliver Jens Schmittin mbi emrin e të atit të Skënderbeut e teksa mbron tezën se në burimet italiane e latine ai nuk thirrej Ivan; ndoshta nuk e ka pasur në dorë këtë dokument dhe më mirë kështu; ndryshe, do ta kish kapur trishtimi e sëkëlldia), që sundonte atë pjesë të Shqipërisë që quhej Mat e Tumenishtë; nëna e Skënderbeut, me emrin Vojsava, ishte bijë e zotit të Pollogut që këtu do të doja vëmendjen tuaj!
Jam unë M. N. që po ju flas, është një pjesë e Maqedonisë dhe e Bullgarisë”. E vini re? Autori, që mund të ketë qenë edhe shqiptari Dhimitër Frangu (Demetrio Franco), e që, në qoftë kështu, nuk dihet si ka përfunduar si pjesë e një libri që mban për autorë Paulo Giovion e Andrea Gambinin, nuk lë vend për asnjë spekulim në favor të tezës së Pollogut shqiptar. “Pollogu është pjesë e Maqedonisë dhe Bullgarisë”, thuhet qartazi. Me këtë i largohemi tezës se Vojsava ka qenë serbe, por mbetet e sigurt se Vojsava ka qenë sllave. Shqiptare, jo se jo.
Artan Shkreli iu mbajt tezës se Pollogu “është banuar fillimisht nga arbërorët”, mirëpo duhet të na thotë se ku e ka gjetur provën se Pollogu është banuar nga arbërorët e të na sqarojë se ç’do të thotë me ndajfoljen “fillimisht”. Tani, nuk ka pse përjashtohet që në Pollog të ketë pasur arbërorë atëbotë, madje, mendja ta thotë se ka pasur familje arbërore që ç’ke me të, por familja e Vojsavës nuk ka qenë një prej tyre.
Ndryshe, autorët e hershëm nuk do të na thoshin se ajo është e tribalëve. Do të na thoshin se është e arbërorëve. Këto dokumente, sipas meje, janë më të rëndësishmet mbi këtë çështje. Së pari, sepse janë, siç thashë, më të hershmet. Së dyti sepse janë tonat, arbërore. Dhe unë shpresoj që sa më sipër të shërbejë si një ftesë për një debat të shtruar, mbi bazë dokumentesh, larg etiketimeve larg pozave, ngrefosjeve, dënglave, ndjeshmërive, të qarave të stisura patriotike me lot e qurra. Jo për ndonjë gjë, por patriotizmi në këtë rast nuk vlen asnjë çikë.
Shumë lexues janë zemëruar, ngaqë ky pretendimi juaj ushqen tezën se Skënderbeu nuk ishte shqiptar, gjë që thuhet andej-këtej.
Të kuptohemi, fakti që Skënderbeu ka pasur nënën sllave apo serbe nuk do të thotë se Skënderbeu ka qenë serb, apo se serbët kanë të drejtë të pretendojnë se Skënderbeu është i tyre. Jo, Skënderbeu është shqiptar. Diskutimi mbi origjinën e Skënderbeut është një çështje e mbyllur, tanimë. Edhe vetë serbët e kanë pranuar, pavarësisht ndonjë zëri që është dëgjuar, apo ende dëgjohet, se Skënderbeu është i tyre. Të shumtët e studiuesve serbë (ata të huaj janë edhe më të shumtë, për të mos thënë të gjithë) janë pajtuar pa një, pa dy me faktin që Skënderbeu është i shqiptarëve. Vlladan Gjorgjeviçi, që nuk mund të thuhet se kishte respekt për shqiptarët, përkundrazi, i përbuzte, ka mbrojtur tezën e damarit serb të Skënderbeut, por në fund e ka njohur Skënderbeun si të shqiptarëve.
“I vetmi fatos kombëtar i shqiptarëve, Skënderbeu, ka qenë i farës serbe”, ka thënë ai. Do të duhej të thoshte “ka qenë edhe i farës serbe”, duke shtuar një “edhe” pra, por ani, nga Gjorgjeviçi mund të pritej edhe më keq. Pastaj, më shumë rëndësi ka pohimi i tij se Skënderbeu është “fatosi kombëtar i shqiptarëve”. E përderisa e ka pranuar këtë gjë Vladan Gjorgjeviçi, kjo do të thotë se në këtë mes çdo diskutim është i tepërt. Figura e “ndjesëmadhit” Skënderbe (kështu e quan Sami Frashëri, ndjesëmadhi, në “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”) mbeti prore, me ndonjë zbehje në periudha të caktuara, në kujtesën e shqiptarëve.
Marino Bizzi, arkipeshkvi i Tivarit në fillim të shekullit XVII hartoi një raport mbi vizitën që ai bëri në viset turke, shqiptare e serbe dhe në atë raport nxjerr në pah faktin që “shqiptarët nuk e kanë harruar Heroin e tyre Kombëtar, Skënderbeun” (marrë nga “The history of Servia and the servian revolucion …”, faqja 368, paragrafi i parë, me autor Leopold Ranke; dhe nuk është pa gjasa që gjuhëtari apo folkloristi serb, Vuk Karaxhiçi, që ka qenë mik i autorit, t’ia ketë lexuar në dorëshkrim këtë libër, pa nxjerrë ndonjë objeksion kundër raportit të Bizzi-t). Është interesant ky fakt, apo jo? Po flasim për një dëshmi të bërë nga një prelat venecian në vitin 1610, e jo për ndonjë pretendim të rilindësve tanë në kohët e zgjimit kombëtar të shqiptarëve, sidozot të Sami Frashërit që sapo e përmenda, për të cilin “Skënderbeu i ka dhënë edhe do t’i apë gjithë jetënë nder Shqipërisë”. Së njëjtës kohë i takon edhe një dëshmi tjetër, këtë herë e lënë nga një shqiptar, Frang Bardhi.
Ky i fundit, klerik katolik i pasionuar pas gjuhësisë në veçanti e pas dijes në përgjithësi, ka shkruar një libërth në mbrojtje të origjinës shqiptare të Skënderbeut. Në këtë botim, ai polemizon me një klerik tjetër, sllav, me emrin Ivan Tomko Mërnaviç, që i kish qejf falsifikimet historike (sllavët i nxirrte si autoktonë në Ballkan, i nxirrte edhe si pasardhës të ilirëve, dhe si sllavoman që ishte, edhe perandorin Justinian e nxirrte sllav), e që i mbahej pretendimit se Skënderbeu ishte boshnjak.
Madje, Tomko Mërnaviçi e nxirrte edhe veten si pasardhës të Skënderbeut. Frang Bardhin nuk e mban vendi nga ky falsifikim “i kobshëm”, dhe ulet të hedhë në letër versionin e tij. “Apologjinë e Skënderbeut” e shkruan në një gjendje alarmi, brenda dy-tri javësh, a thua se po e ndiqnin për ta penguar që ta bënte këtë gjë. Ishte një libër me 76 faqe, i shkruar në latinisht, me titullin “Georgius Castriottus Epirensis vulgo Skanderbegh, Epirotarum Princeps fortissimus ac invictissimus suis et Patriae restitutus” (Gjergj Kastrioti i Epirit, i njohur me emrin Skënderbe, princi i fuqishëm dhe i pamposhtshëm i Epirit, u kthehet atyre që u përket). Ishte një polemikë që, kështu thotë Robert Elsie, përuron stilin e polemikave të ashpra, që tanimë janë një zakon në Ballkan. Por kujdes, do të ishte gabim që ky përcaktim i R. Elsie-së të krijonte idenë se libri i Bardhit ishte një shfrim atdhetar dhe aq. Nuk ishte kështu.
Që ishte një shfrim atdhetar, kjo nuk ka diskutim, por polemika ishte, në të njëjtën kohë, një gjë e punuar mirë, e thurur në stil akademik dhe e mbushur me fakte dokumentare, të cilat provonin që Skënderbeu ishte shqiptar. “Një dragua të Epirit”, e quan ai Skënderbeun. Dhe termi “Epir” nuk ka pse të lërë vend për keqkuptime. Kështu quheshin këto viset tona atëbotë, madje edhe pak më herët, siç na e dëshmon Marin Barleti. Dua të them me këtë, se Frang Bardhi nuk është një personazh me pasaportë të dyshimtë apo me identitet etnik të zbehur prej përvojave akademike në dhé të huaj apo të tretur në hapësirat e perandorisë multietnike osmane, pjesë e së cilës ishin edhe shqiptarët. Jo, ai ishte shqiptar njëzetekatër karatësh, që fliste shqip, këtë shqipe që pak a shumë flasim ne sot.
Dëshmia më e fortë e këtij fakti është fjalori i tij latinisht-shqip (Dictionarium latinoepiroticum …), i pari fjalor i shqipes në këtë botë. Shpresoj që, me ripublikimin e këtyre shkrimeve, të mos rihapet debati edhe njëherë tjetër. Edhe kjo do të më duhej! Por jo, nuk besoj. Janë gjëra që janë thënë një herë. Unë shpresoj tjetrën, shpresoj që detraktorët e mi të kenë mësuar diçka nga ai debat. Në mos tjetër, të paktën të kenë mësuar se nuk vlen fanatizmi e nacionalizmi kur bëhet një diskutim i natyrës akademike, të kenë mësuar se nuk mund të kryqëzohet një njeri ngaqë mbron një ide të tijën, e aq më pak mund të kryqëzohet një njeri ngaqë ka vënë në diskutim disa truizma putativë të historiografisë shqiptare, që kanë të bëjnë me ngjarje e personazhe të shekullit të errët XV.
Çfarë ju ka mbetur në kujtesë prej atij debati?
Fyerjet, sharjet, kërcënimet, me të cilat u mbushën portalet dhe rrjetet sociale? T’ju them të drejtën, ajo që ndodh në rrjetet sociale më lë indiferent. Kam tentuar të bëhem pjesë e tyre, duke hapur një llogari në “Facebook” a në “Twitter”, por i kam mbyllur shpejt e shpejt ato llogari. Nuk ndodh asgjë interesante e kureshtare në komunikimet publike online. Është një botë banale. Shumë banale. Ajo që la shenjë te mua kishte të bënte me reagimin që vinte nga disa intelektualë publikë, të cilët m’u shfaqën më mendjembyllur sesa i mendoja.
Pati ndër ta që tezën time ma hodhën në kosh si një tezë sllave. Të tjerë s’e patën për gjë të më quanin serbofil, të shitur, tradhtar, islamik. Ta marrësh dhe ta mundësh tjetrin për atë që ti do që ai të jetë dhe jo për atë që ai është në të vërtetë, ja ky është vesi më antiintelektual që mund të ekzistojë. Intelektualët publikë shqiptarë, në shumicën e tyre, nuk dinë të bëjnë gjë tjetër, veçse ta denoncojnë kundërshtarin, ta njollosin publikisht atë, ta turpërojnë a t’i marrin erzin, ta skualifikojnë për arsye moshe, biografie, morali, origjine krahinore, origjine fetare, origjine etnike, orientimi seksual, kredencialesh të dobëta akademike e për arsye të tjera që nuk kanë të bëjnë fare me qëndrimet e tij. Kjo është mënyra më e mirë për të mos bërë debat. Sidomos debat të këtij lloji.
