…Nje studim i anashkaluar mbi Arberine dhe heroin e saj, Gjergj Kastrioti Skenderbeu, te cilin nuk arriti ta infektoje myku i historiografise politike shqiptare…Me studime meshtarake, doktor shkencash dhe kryeredaktor i gazetes “Dielli” ne Amerike dhe nje mik besnik i Fan Nolit,Gegaj jep origjinne e familjes se Kastriotit nga Kastri, qytet ilir te Vigut te Mirdites. Edhe Abat Prend Doci ne nje poe zit e shkruar ne Athine ne vitin 1884 e quan dhergj Kastriotin “Gjergj Kastri”
ZEF PERGEGA
Ne qarqet shkencore dhe diplomatike te botes se lire, teza e doktoratures, Athanas Gegajt, e botuar ne nje liber, kushtuar Gjergj Kastriotit dhe atdheut te vet Arberise “L’Albanie et l’ invasion turque au XV-te” eshte nje punim i dizertacionit, shume i njohur ne boten e lire dhe katerat e saj, te cilin Gegaj e mbrojti ne katedren e historise se Universitetin e Louvainit ne Belgjike, botuar ne gjuhen frenge ne Paris ne vitin 1937. Ne simpoziumin shkencor qe u zhvillua ne Detroit ne janar te 2018, kur ne referatin tim ia permenda emrin e Athanasit, studiusit ne syte e mi rrudhen supet, edhe per faktin se nuk ia kishin idene se Kastriotet rezultojne ne Kanada qe nga fundi i shek. 16-te.
Letrari dhe fetari, historiani, perkthyesi, muzikanti, kritiku dhe burre shtatasi shqiptar, Fan Noli nga Amerika, i cili ka shkruar per Skenderbeun,e cileson studimin e Gegajt si vepra me e mire ne dore te lexuesit per Heroin tone kombetar Gjergj Kastrioti Skenderbeu.Gegaj thote nder te tjera se vepra e Barletit merret si vepra me e mire kushtuar Skenderbeut, e cila ka mjaft pershkrime letrare dhe glorifikime. Sipas shkrimtarit malesor Fran Camaj, Gegaj nuk i mistifikon as ngjarjet as personazhet historike.Ai duket se ka pelqyer me se shumti vepren e Anonymus d’ Antivarit, si vepra me e hershme kushtuar heroit tone kombetar. Gegaj shprehet: ….Vepra e Antonim d’ Antivarit (Tivarasit) na jep te dhena te cmuara dhe te sakta per pjesen me te madhe te ngjarjeve, pa e zmadhuar rendesine, larg apologjise se Skenderbeut, shpesh ajo kritikon qendrimin e tij dhe nuk fsheh veshtiresite e mbrendeshme te vendit, duke zbuluarintrigat dhe komplotet e princave te tij…Kronika e Tivarasit na ka sherbyer si nje burim me vlere!”
Athanas Gegaj (Luce Gegaj) e donte pa mase historine e kombit te tij dhe lirine. Duke predikuar ne meshen e shenjte ne Kishen e Madhe te Shkodres iu uroi mirese ardhjen Italise nese kishte ardh si mike, por ne te njejten fraze e mallkon nese ajo ka ardhur si pushtuese. Gegaj i mbeti besnik premtimit qe i kishte dhene Fishtes se pergjithmone do ta leshonte meshtarine, nese nuk do te ndermerej ndonje veprim per lirimin e tij nga arrestimi. Pas lirimit nuk kthehet ne Shqiperi, as ne Trieshin e tij te lindjes , por vazhdon rrugeve te botes. Ne fillim ne Spanje si sekretar i familjes mbreterorete Zogut, me vone ne Boston, ku Noli e emeroi sekretati pergjithshem i Shoqate “Vatra” dhe kryeredaktoi I gazetes se saj “Dielli” per disa virte. Vdekja e Nolit me 1965 dhe largimi iGegajt si lisi me dy dege njeri toske dhe tjetri gege, i dha nje goditje “Vatres” qe kurre nuk e pati me shkelqimin e tyre.
Per te realizuar vepren e tij Gegaj eshte mbeshtetur ne 38 vepra historike me 52 autor te huaj, ne mesin e te cileve edhe tre meshtare katolik nga Shkodra. Sic e pohon vete Gegaj, ai u perpoq sukseshem per te hedhur drite, ne karrieren ushtarake te Skenderbeut, qe me ardhjen e tij ne Kruje deri ne betejen me Ballaban Pashen, duke hedhur drite per te verteten e duke e nxjerre ate nga legjendat qe e kane rrethuar, aty ku e kane futur ne fakt shume autor.
…mendimet e Gegajt per disa autore vendas dhe te huaj te kohes dhe pertej kohes!
-Mese njehere gjate historise se saj Arberia ka ndjere kundragoditjen e levizjeve qe kane tronditur popujt e Europes Jugore. Vecanerisht ne Shek. 15-te, ajo qe viktime e pushtimeve te medha turke. Qendresa heroike e Skenderbeut per 25 vkite ka rendesi, jo vetem per kombin shqiptar, por edhe per Europen, e kercenuar nga rreziku otoman, qe kerkonte islamizimin e Europes dhe turqizimin e kombeve. Gegaj shkruan se pjesa me e madhe e historianeve mbeshteten tek Barleti, por keta kroniste e kane shtremberuar haptazi te vertetten, dramatizuar ngjarjet duke e idealizuar Skenderbeun. Per tu ruajtur nga keta ekzagjerime te ketyre kronisteve dhe per te gjykuar drejt pohimet, shpesh kondradiktore te historianeve te kohes, kemi bere kerkime ne burimet arkivore, pjesa me e madhe te tyre jane te botuara. Shume kohe para Barletit, Antonio d’ Antivari (Tivarasi), kishte hartuar latinisht, sipas te dhenave te te vellait, officer iGardes se Skenderbeut, “Rrefenjen e trimerive te heroit shqiptar” Kjo kronike u perdor nga italiani Biemi ne librin e tij “Historia di Giogio Castriota Skenderbeg” 1742. Ky autor kishte ne dore vetem nje kopje te keqe te Tivarasit qe i mungonin dy flete ne fillim e ne fund. Biemi eshte i vetmi qe i eshte referuar Tivarasit. Biemi jep titullin ne fund te vepres se Tivarasit “Historia Scanderbegi edita per quondam Albanesem, Venetus impressa, anno Domini 1480…!” Ky autori i referohet Barletit vetem per te plotesuar boshlleqet lendore te burimit te tij, duke bere kujdes te nxjerre ne pah mangesite e tij. Tek Biemi ruhet vepra e Tivarasit, klerik nga Tivari. Sipas Gegajt, Tivarasi ka bere nje pune te shquar per epoken, na jep te dhena te cmuara dhe te sakta per pjesen me te madhe te ngjarjeve, pa e zmadhuar rendesine, duke na dhuruar nje histori ne beteje, pa i fshehur veshtiresite e brendeshme te Arberise dhe zakonet e banoreve te saj dhe se zbulon mangesite mjaft te medha te politikes se jashtme te Skenderbeut.
Botimi i Barletit, prift nga Shkodra ishte iri kur Skenderbeu nderroi jete. Ai u la ne dore shqiptareve dy vera qe larteson trimerite e bashkevendasve te tij. Njera ne vitin 1504 me 72 flete, kurse e dyta “Historia de vita at gestis Scanderbegi Epirotarum” Venecia 1506-08 me nje sukses te papritur, duke u botuar ne te gjitha gjuhet e Europes dhe qe nga botimi i saj deri ne ditet e sotme ka frymezuar pjesen me te madhe te historianeve. Per Barletin, Skenderbeu eshte nje hero kombetar qe duhet krahasuar me Aleksandrin e Madh dhe Pirron e Epirit, por detyra e historianit eshte te ringjalle episode e ne kete kontekst Barleti i zmadhon fitoret e heroit dhe fsheh me kujdes ate qe mund ta zbehte shkeqimin e lavdise se tij. Megjithate te gjitha tregimet e Barletit nuk jane te sajuara
Kronisti i trete eshte Gjon Muzaka, shok armesh i Skenderbeut. Ne vitin 1510 hartoi nje kronike mbi familjen e tij dhe ngjarjet me te rendesihme te kohes. Muzaka kur flet per Skenderbeun ka kopjuar kroniken e Barletit.-Njegjeneologji e trilluar e familjes se tij, e ka quajtur Andre Engjellori ose Flave Comenese. Ai jep nje histori mitologjike mbi historine e Stemave te Engjelloreve, qe nese ua heqim keto pjese, kotesia e te cilave e ka verbuar haptas autorin mund te themi se kronika e tij ne pergjithesi paraqet nje dokument te cmuar te historise se Arberise se shek 15-te. Muzaka nuk i kushton vend te madh Skenderbeut. Ai nuk e simpatizonte ate. Ne kroniken e tij e jep Skenderbeun ashtu si Barleti, qendrimin e tij ne oborrin e sulltanit, fushaten kundra hungarezeve, kthimin ne Arberi, vendosjen ne Kruje, kthimin ne fene katolike, perpjekjet per formimin e Lidhjes se Lezhes. Te dy autoret gati sa nuk gabojne kur vendosin daten e vdekjes se Skenderbeut. Keshtu Muzaka e riprodhon kujtimin, sic e ruan Shqiperia per heroin e saj, te ngulitur thelle ne popull si frymezim i kengeve epike.
Josse De Chistelle, udhetari qe e viztoi Arberine 13 vjet mbas vdekjes se Skendeberut ne kroniken e tij ka shkruar: “Gjergj Kastrioti, heroi Skanderbeg qe nje i krishtere i devotshem qe luftoi turkun me aq trimeri. Ai maskaroi shume turq duke lene te gjalle gjysmen, e cila jeton akoma. Pas vdekje se Skenderbeut, vendi humbi, perjashtim bene disa qytete te fortifikuara qe sot jane akoma te krishtere!”
Burimet tuke nuk pranojne asnje fitore te Skenderbeut, por tregon mbi shume ekspedita luftarake turke ne Arberi. Keshtu sipas Sead Eddin 1652, i cili permen roberine e Skenderbeut ne oborrin e Sulltanit, duke e hedhur poshte tezen e arratisjes se tij.Ai shkruan se Skenderbeu u vendos ne pronat e tij nga Sulltan Murati i dyte. Autori Gegaj vazhdon edhe me burime te dyta te shkruara mbas vdekjes se Skenderbeut ne Lezhe me 1468 ne neper vite e shtete te ndryshme.
….shkencerisht, realisht dhe logjikisht, Gegaj kate drejte per origjinen e Katriotit
Se pari historiografia shqiptare plake vazhdon te jete pjelle e sistemit te kaluar. Shqiptari duke qene mendje ngrehur ne qyte te pushkes, bije te shtegtimit dhe pas qerres se politikes e konsideron karriken e pushtetarit, jo vetem te atij ekzekutiv por edhe te atij shkencor si mendje e ndritur edhe pse gjithmone aty jane ulur bythepiset. Po sjelle fotokopjen e poezise te Abatit te Mirdites Prend Doci
Faksimile origjinale e poezise se Primo Docit, publikuar ne “Mirdita Histori dhe aktualitet”
Prap kthen shqipja e rreth i vjen djelmenise
Prine shpresa e trimat ora gjith i shkruen
Keta do ti kpusin hekurat sot robnise
O Shqipe ate zemer qe ti peshtove e duem
Nji trim asht ba per te, nji Gjergj Kastria
Nji Pirrro i ri nje gjenc (Genc) e ka me ta fal Shqypnine!
Athine me 3-4 qershor1884 Primo Doci
Po japim gjithashtu, argumentin shkencor e histirok te klerikut katolik, intelektualit, botuesit, analistit malesor Athanas Gegaj:
-Origjina e Kastrioteve dhe rinia e Skenderbeut ka bere qe te derdhet shume boje dhe ka ngjallur shume diskutime te ashpra dhe te shumta. Si per te gjithe njerezit e medhenj, legjenda kapet tek origjina, faktet dhe trimeria e heroit shqiptar. Zbulimi i burimeve te shumta arkivore dhe studimi i thelle i kronisteve te epokes na lejojne sot t’u japim ketyre problemeve zgjidhje me te paaneshme dhe me te ngjashme me historine. Ne nuk do te vonohemi ketu te diskutojme hipotezen e origjines sllave te Kastrioteve. Sipas mendimit tone ajo nuk mbeshtetet mbi asnje baze historike. Kastriotet ishin nga nje rrace e paster shqiptare dhe per kete ne kemi deshmine e qarte te vete Gjergjit Skenderbeut ne letren e shkruar me 31 tetor 1460 dhe e botuar nga Markusev, fq 149-150. Muzaka pranon origjinen e huja te disa familjeve arberore, por nuk e thote nje gje te tille per Kastriotet. Emri i tyre e vjeter eshte “Mazrreku” dhe i panjohur nga kronistet e kohes. Me pas ai u zevendesue me mbiemrin “Kastrioti” Familja Mazrreku e quajtur me vone Katrioti nuk kate beje me familjen Mazarachi apo Mserri, dhespote te Artes. Familja e Kastriotit mbiemrin e pare e ka marre nga fshati Mazrreku, i vendosur ne krahinen e Hasit, ku kjo familje kishte nje pjese te pronave te saj.
Mbemri “Kastrioti” qe i ka mbetur dhe qe ka mbijetuar ne histori, lidhet padyshim me shume me lokalitetin e Kastrit ne Mirdite qe ndodhet mes fshatrave te Dibres, Munelles, Kashnjetit e Vigut.( Kur permendet “Diber” ketu fjala eshte per fshatrat e Bajrakut te Dibrrit ne Malesine e Lezhes qe eshte ne kufi me Vigun e Miridtes, ku eshte kalaja e Kastrit me themele ilire, ne te cilen u strehua Mons. Dr. Zef Oroshi, i djekur nga forcat e sigurimit, kapelan i pare i kishes katolike shqiptare ne Amerike, i cili e pohon nga studimet e tij se origjina e Skenderbeut eshte nga ky qytet dhe se mbiemri i tij mban emrin e kalase. Oroshi njihet edhe si perkthyesi me i mire iBibles edhe se Kristoforidhi sipas Prof. Zef Valentinit. Kete deshmi e kam degjuar ne nje kasete interviste vete nga goja e Zef Oroshit, sh.a)
Gegaj vazhdon argumentin se ka shume mundesi qe Kastriotet te kene lidhur martesa me familjen e Engjelloreve ose Angellusve. Dihet se ne fillim Gjonin e zevendesoi Engjelli, guvernator i Shqiperise, qe ishte martuar me kunaten e Gjon Paleologut, perandor i Biznatit. Nga ana tjeter familja e Engjelloreve zoteronte nje teritor te gjere ne veri dhe ne qender te vendit. Eshte e vertete qe disa pjestare te familjes se tij ishin ishin kushurinj te Kastrioteve. Ne kete kohe Katriotet zoteronin nje pjese te madhe te vendit, sidomosne verilindje te Shkodres e Lezhes deri ne Prizren. Ne perendim shtriheshin tokat e Dukagjineve, ku perfshiheshin tokat e Zadrimes dhe Fandit (Mirdite). Mendojme se aristokracia e Skenderbeut shpjegon lidhjen e tij me Engjelloret, ngritja e te cileve mbetet per ne nje mister. Por dime se Pal Engjeli, kryepeshkop i Durresit ishte mik i ngushte i Skenderbeut. Familja e Skenderbeut kishte lidhje martesore me shume zoter te vendit, ndersa vete ai u martua me vajzen e Aranitit, krushk me Komnenet. Ne kohen e Balshajve, pronat e Katrioteve dhe Dukagjinasve u shpronesuan. Pas rrezimit te Balshajve Kastrioteti shtrine pronat ne verilindje te Shkodres, zune pjese te Mirdites, duke lene ne perendim Zadrimen e dukagjinasve dhe zbresin ne jug ne vazhdim te lumit Drini iZi deri ne Mat ose Ematia, duke marre pronat e tyre te meparshme. Ne vitin 1389 Gjergj Katrioti, gjyshi i Skenderbeut, mori pjese ne betejen e Kosoves dhe kerkoi ti sulmonte turqit naten. Qyteti i Krujes nuk bente pjese ne pronat e tij, pra qyteti i famshem ku do te vendosej Gjergj Kastrioti pas arratisjes nga Turqia nuk bente pjese ne trashegimine e familjes se tij. Ne te vertete ai u takonte Topiajve. Ne vitin 1402 aty vendoset Konstadin Balsha, djali i Gjergjit tepare qe ishte martuar me Elena Topine. Pas tij u vendos konti Nikita deri ne vitin 1415.Ne kete vit Kruja pushtohet nga Turqit dhe qeveriset nga Hamurat Beu dhe ne vitin 1432 nga Ali Beu. Gjon Katrioti e pushtoi ate per nje fare periudhe, nderkohe qe ai kishte keshtjellen e fuqishme te Petreles….!”
Duke iu permbajtur realitetit te kohes dihet se ne Lezhe sudonte Pal Dukagjini dhe ne Zadrime Lek Zakaria, ne lindje eshte qyteti dhe kalaja ilire Kastri nje qender shume e zhvilluar tregtare, ku kalonin kavanet e mallrave te ndryshme per ne pjeset e ndryshme te vendit. Ketu kemi te bejme vertete me tri mbreteri principatash te kohes se Mesjetes, shume te fuqishme, po te kemi parasysh fushat pjellore mes lumit Drin, Buna e Mat dhe se ne bregdetin mbidis Krujes dhe Lezhes ka qene kriporja me e madhe e Ballkanit,ajo ne grykederdhjen e lumit Ishem, te cilen e kam vizituar me anije peshkimi gjithe teritorin e saj dhe te Kepit te Rodonit, ku eshte kisha katolike dhe kalaja ku pushonte Skenderbeu me familje. Kriporja e Ishmit ruhej nga nje zoterues nga Shkodra me 400 kalores. Si mund te vinte nje njeri nga malesite e Dibres dhe ta pushtonte kete kripore me vlera te medha fitimi?! Si mund te behej nje familje e vetme e pasur ne ato djerrina ku ha pula gur?! Gjon Katritoti ishte miku me besnik i Venedikut dhe me isinqerti.Si shperblim Republika e Venecias, senati i saj i jep titullin “Qytetar nderi”me 11 janar 1410.Dihet se Gjon Katrioti e mori ne zoterim kete kripore dhe ruajti tregtine e leverdishme me Venedikun e vendet per rreth. Kjo kripore ishte “frigoriferi”i mesjetes per vendin tone dhe fqinjet, ku me kripen e saj ruheshin sidomos mishi e djathi, te regjunat per dimer. Kjo e beri familjen e Katriotit me te pasur dhe me te fuqishme ne Arberi, me te cilen nuk mund te perballej njeri.
Eshte e habitshme dhe e papranueshme per historiografine shqitare, e cila nuk e kam pare dhe as degjuar ti referohet studimit te eruditit malesor Athanas Gegaj, studim ibotuar ne nje liber me titull “Arberia dhe Gjergj Kastrioti Skenderbeu’” perkthyer nga Gjergj Gashi dhe pergatirur per botim nga Fran Camaj e Nikolle Berishaj, Tuz 2003. Se shejti sipas disate dhenave ky studim do te botohet edhe ne gjuhen kroate
Lenja mbas dore e studimeve te diaspores shqiptare, e cila eshte pese fishi me e madhe se ajo qe jeton ne Shqiperi e ne Kosove, nje vlere brilante e kombit shqiptar dhe sepromovimi i qellimshem i studimeve islamofobe po e demton rende uren e treshegimise tone, duke i shpall qeverisejet shqiptare tradhetaren me te madhe te kombit tone. Babai kombit eshte Gjergj Kastrioti dhe asnje tjeter. Kot mundohen njerezit e shitur ne pusht-tet! Bekim te qofte shpirti dhe pena Athanas Gegaj! Amin!
Autori eshte themelues i Institutit te Kultures Shqiptaro-Amerikane 2002, ka botuar 25 libra historiko-letrar e poetik ne Amerike dhe ka bere nje studim mbi Katriotet ne Kanada.
Detroit, me 31 mars 2019
