Pjetër Budi ( 1566 - 1623 )

I madhi zot,qofsh lëvduom

I madhi Zot,qofsh lëvduom

për gjithë kaqë të mirë

që së kam u' merituom

me ndoonjë shërbetyrë;

qi më dhee kaqë hijr

këtë kafshë me mbaruom,

si q paçë zanë fijll,

gjithëherë tue shkruom.

Posi mendja më përcijll

nd'Arbënë me ua dërguom,

për kishë e për munështjir

pak ndë mend me i trazuom.

Ata merrë mbë dëshijr

mkatit me u peenduom,

posi pemëtë ndë prijll

ndë shpijrt me lulëzuom;

e si zogzitë ndë pyyllt,

Zoti im me të lëvduom,

ndjerë vetë nata mbyyllt,

me një zaa t'amblëtuom.

(1618)

Madhështi e njerëzve

Ku janë ata pleq bujarë,

që qenë përpara ne,

e ata trima sqimatarë,

të shpejtëtë si rrufe?

Ku janë ata djelm të ri,

të bukur e të lulzuom,

që pate pamë me sy,

me ta folë e ligjëruom?

Ku janë ata zotëninj,

që dojin me zotënuom

ndë sqimë e ndë madhështi,

këte jatë tue shkuom?

Ku janë ata perandorë

gjithë shekulli nalcuom,

në krye me një kunorë

gurëshi cë paçëmuom?

Ku janë ata letërorë

t'urtë e dijes të ndëgjuom,

të bardhatë posi borë

letëra tue kënduom?

Ku janë ato gra e vasha

ndë sqimë e ndë madhështi,

me petëkat të mëndafshta

nalcuom mbë zotëni?

Gjithë mortja i rrëzoi,

sikur i pret me shpatë,

për të ri s'i shikoi,

as të vobegë,as të begatë.

(1618)

PJETËR BUDI, VEPRA E TIJ THELB I HUMANIZMIT SHQIPTAR TË SHEKUJVE XVI - XVII

Nga Prof. Dr. Albert Frashëri

Këtë përsiatje mbi Pjetër Budin ia kushtoj Matit dhe matjanëve, këtij trualli të lashtë të shqiptarizmës, që ndikoi thelbin e formimit tim si njeri. Që në rini e kam ndjerë Matin dhe traditën kulturore të tij si pjesë të qënies sime... Më pas mësova për historinë dhe shpirtin krijues të njerëzve të kësaj krahine. Kuptova që këto ishin një shëmbëlltyrë e përkryer e historisë krahinore dhe një nga pamjet më interesante të kulturës shqiptare, që matjanët patën krijuar dhe ruajtur me përunjësi. Më pas mësova që përunjësia buron nga urtësia dhe që urtësia e ban të pavdekshëm kombin, të lirë Njeriun dhe të vetëdijshme ekzistencën e tij.

Duke shkruar mbi Rilindjen Kombëtare si univers kulturor e filozofik për sot dhe të ardhmen e kombit, më duhej të kuptoja mirë veprën e humanistëve shqiptarë. Kjo, sepse Rilindja jonë nuk lulëzoi në një mjedis të shkretë, por buroi nga tradita kulturore dhe historia e kombit. Nga ana tjetër edhe vepra e humanistëve ashtë ndikuar nga prirjet, ndjeshmëria dhe botëkuptimi i popullit shqiptar të rrënjosura në shekuj në qënien e tij. Ky burim i përbashkët i dy lëvizjeve të mëdha kulturore e patriotike shpjegon shumë ngjashmëri mes humanistëve dhe rilindasve shqiptarë, megjithë ndryshesat që rrjedhin nga rrethanat historike përkatëse.

Rilindja Kombёtare nuk ishte një rastësi e kohës, por përgjigjja logjike e botës kulturore të kombit në rrethanat historike që njohim. Kjo përgjigje ishte koherente me epopenë e Gjergj Kastriotit, me traditën kulturore të popullit dhe me veprën e humanistëve të shekujve XVI, XVII. Heroi legjendar Gjergj Kastrioti u shndёrrua nё një mit të Europës mbarë. Në Itali dhe në Europë e quajtën figurë heroike më të madhe se vetë jeta.

Ai nuk qe thjesht një prijës i madh ushtarak, por edhe nje mendimtar i hollё që e shihte krishtërimin si një nga themelet e përbashkëta të popujve europianë dhe mbrojtjen e tij si themel pёr të ardhmen e Europës. Kёtё ide e thekson me vendosmёri studiuesi italian Giorgio Otranto, profesor i Historisë së Krishtërimit Antik në Universitetin e Barit:

"Historiografia duhet të thellojë studimin e rolit që Gjergj Kastrioti ka pasur në krijimin e një ndërgjegje eurokrishtere moderne. Vepra e dyfishtë për të bashkuar vendin politikisht e për ta lidhur në mënyrë të qëndrueshme me sistemin e vendeve perëndimore, ishte një ide e projekt i ndritur dhe modern; do të thoja dramatikisht modern, një lloj intuite që e tejkalonte epokën e për të cilën Europa është ende debitore ndaj Skënderbeut dhe Shqipërisë."

Ajo epope natyrshёm forcoi vetёdijen kombёtare qё tashmё kishte njё thelb ma tё qartё: nevojёn pёr liri, traditёn kulturore, fenё dhe nё radhё tё parё gjuhёn si limfё jetёsore e identitetit kombёtar. Por pushtimi otoman e tjetёrsoi, e dёmtoi randё kёtё prirje qё u vёrejt gjatё asaj epopeje dhe pas saj. Ishte thjesht një reaksion hakmarrës i otomanëve për të shkombëtarizuar shqiptarët duke goditur gjuhën dhe fenë e tyre. Kjo, sepse tek shqiptarët kishte gjetur pengesën që e bëri të pamundur dyndjen otomane në Europën perëndimore. Islamizimi ishte proçesi qё e komprometoi mbijetesёn e vetёdijes kombëtare nё botёn shqiptare. Pikёrisht nё kёto rrethana lind vepra e humanistёve të shquar të shekujve XVI e XVII.

Nё horizontin e kulturёs shqiptare formohet dhe çfaqet vepra e njё plejade humanistёsh, nga Marin Barleti (1450 - 1512), Gjon Buzuku (1499 - 1577) e Pjetёr Budi (1566 - 1622 ), Frang Bardhi ( 1606 - 1643 ) e Pjetёr Bogdani (1625 - 1689) e shumë të tjerë. Epopeja e Skёnderbeut ndikoi thellёsisht botëkuptimin dhe veprën e tyre. Nёse nё krah tё Kastriotit veproi mendja e shquar e peshkopit dhe diplomatit Pal Engjёlli, tani nё shёrbim tё nevojave tё kombit u vunё këta intelektualë patriotё, qё nё njё essè tё mёparshme kam quajtur Plejada 5B. Cila ashtё merita kolosale e tyre?

1.Pavdekёsuan epopenё e Skёnderbeut me veprat e Marin Barletit e më pas të Dhimitër Frangut. Dy veprat e Barletit, njëra për Gjergj Kastriotin dhe tjetra mbi rrethimin e Shkodrёs, ku ai ende i ri mori pjesё, dokumentuan qёndresёn dhe heroizmin e kombit. Barleti shkruan historinë përmes mendimit humanist të tij dhe jo si klerik, sepse në rrëfimin e tij, ngjarjet historike janë vepër e njeriut dhe jo e forcave te mbinatyrshme. Pra, thellësisht humaniste pikëpamja e Barletit për historinë.

2.Pёrkthyen veprat kryesore tё liturgjisё sё krishterё nё gjuhёn shqipe. Meshari i Buzukut, pёrmban lutjet fetare qё shpejt shndrrohen nё njё shkollё, ku njeriu i thjeshtё ruan dhe pasuron gjuhёn amtare.

3.Me veprat e Budit dhe Bogdanit shqipja krijon e tregon mundёsitё shprehёse edhe nё fushёn e mendimit filozofik. Gjuha shqipe kalon sprovёn e pёrkthimeve letrare, edhe nё prozё e poezi origjinale. Mund tё citojmё veprat e Budit, pёrkthimet Doktrina e Krishtenë (1618) e Rituali Roman (1621) dhe veprёn kryesisht origjinale Pasqyra e të rrëfyemit (1621); veprat e Bogdanit, Jeta e Iezu Krishtit, kryesisht pёrkthim dhe veprёn origjinale Çeta e profetёve.

4.Nёn ndikimin e veprёs sё Plejadёs 5B pёrhapet pёrvoja e mёsimit tё gjuhёs amtare nёn kujdesin e famulltarёve patriotё. Nё thelb, shkolla shqiptare lind pikёrisht nё atё periudhё e nё forma tё fshehta, mes vështirësish të patreguara krijuar nga pushtuesi dhe forcat e errëta të shovinizmit ballkanik. Ndërsa populli vuante në një darë që e ndrydhte nga të katër anët, kujtesa e tij ruante të patjetërsuar gjuhën, këngët e trimave, legjendat, vallet e veshjet që karakterizonin identitetin e tij. Këtë thesar të madh ai e ruajti si prushin jetëdhanës nën hirin e vatrës.

Kjo frymё humaniste u shpreh nga figura tё mёdha tё botёs shqiptare, qё e tejkaluan pamjen thjesht fetare tё veprёs sё tyre. Ata ishin patriotё dhe intelektualё tё ndritur qё nuk pёrdorёn shqiptarizmёn pёr tё mbrojtur fenё. Pёrkundrazi, ata si edhe Gjergj Kastrioti, pёrdorёn fenё pёr tё mbrojtur shqiptarizmёn.

Ne sot kemi një morì të dhënash që dokumentojnë përkatësinë e plotë të traditës kulturore shqiptare në familjen e popujve europianë. Edhe pse i shtypur mes lindjes dhe perëndimit, luftrat nuk mundën të tjetërsojnë origjinalitetin e traditës kulturore popullore. Shqiptari nga hera ka kënduar këngët e tij, ka hedhur vallet e ka jetuar sipas dokeve të veta, ka tejçuar nga ati në bir legjendat në prozë e në poezi, në majat e Alpeve e në luginat e panumërta të vendit. Ai ka folur gjuhën e etërve edhe kur errësina shekullore i verbonte pamjen, por jo mëndjen. Janë zhdukur dokumenta që vështirësojnë hulumtimin e specialistave, por thelbi i kombit, folklori dhe të tjera ngjyra tipike të identitetit shqiptar nuk mund të fshiheshin nga kujtesa e kombit.

Humanistët e shquar të botës shqiptare, përputhen në kohë me Rilindjen Europiane. Shqipërimi i liturgjisë, nuk mund të mos e vërejmë, paraprin përfundimin e punimeve të Kuvendit të Trentos, (1545 – 1563). Ky kuvend ishte kundërveprimi i kishës katolike ndaj reformave luterane e kalviniste. Thelbi iluminist i humanistëve shqiptarë të asaj plejade shfaqet në shqetësimin e tyre për paditurinë e popullit dhe në përpjekjen për ta kufizuar atë sadopak. Sipas historianit Pëllumb Xhufi, gjuha shqipe ashtë mësuar shume ma parë nga kjo datë, të paktën nga shekulli XVI, falë rolit të kishës, që në veri pati Austro-Hungarinë si mbrojtës të komunitetit katolik. Kjo ndodhi edhe në komunitetet ortodokse të jugut të Shqipërisë, ku kushtet ishin më të vështira se në veri.

Duke filluar nga Budi e deri te Bogdani, veprat e tyre dёshmojnё humanizёm dhe elemente bindёs tё njё iluminizmi qё shfaqej nё botёkuptimin e tyre pёr jetёn e individit e tё shoqёrisё dhe pёr çeshtjen kombёtare.

Dua të përqëndroj këto mendime, në veprën e Pjetër Budit. Kjo, sipas mendimit tim, shpreh në mënyrën mё të plotë e mё laike një botëkuptim të qartë për çështjen kombëtare dhe thelbin iluminist që shfaqet në veprën e humanistëve shqiptarë duke filluar nga vetё Budi. Nga ana tjetër vepra e tij, një epope njerëzore e vërtetë, dëshmon ma së miri që kjo prirje humaniste në trojet shqiptare buron nga natyra e traditave kulturore të kombit.

Pёr kombin ashtё jetike tё thellohet njohja e pamjeve filozofike e kulturore qё karakterizojnё veprёn e humanistёve dhe tё Rilindjes Kombёtare. Sё dyti, nga njohja mё e thellё e pamjeve tё masipёrme do tё mund tё kuptojmё se si nё evolucionin e tyre, ato kanё pirё ujё nё gurrёn e krijimtarisё kulturore tё kombit duke shprehur shumё pamje tё identitetit tё tij. Kёshtu do tё kuptohej qartё origjinaliteti i platformёs filozofike, niveli i lartё i laiçizmit dhe karakteri thellёsisht europian i tyre.

Nuk ashtë aspak qëllimi im të radhis veprat e Budit. Dua thjesht t’i shoh ato nga pikëpamja e rolit që duhet t’i japim kësaj figure madhore e tragjike të kulturës shqiptare dhe pikërisht vendi që ai meriton ndërmjet humanistëve dhe rilindasve shqiptarë.

Budi lindi në Mat në vitin 1566, pra shumë afër me epokën e Kastriotëve, lavdia e të cilëve ishte ende e freskët përgjatë luginës dhe maleve të Matit. Budi, autodidakt, nuk mund të arrinte rastësisht ato maja të kulturës së kohës. Kjo ka qenë e mundur falë virtyteve dhe urtësisë së popullit matjan, thelb i mjedisit që formoi Budin. Kjo dhe mosfrekuentimi i shkollave të huaja sollën pavarësinë e lartë tё tij dhe origjinalitetin e formimit vetiak intelektual, si gjuhëtar, shkrimtar e luftëtar i çështjes kombëtare.

Dimë që Budi, falë përgatitjes individuale dhe studimit të italishtes e latinishtes, shërbeu si famulltar në Kosovë duke filluar nga 1587 deri në 1599. U afirmua për cilësitë e rralla njerëzore e intelektuale, pra u emërua ipeshkëv dhe zavendës i përgjithshëm i dioqezave katolike të Serbisë, ku qëndroi për 17 vjet. Nga 1616 deri në 1622 u mor me përfundimin e 3 librave të tij dhe botimin e tyre. Për këtë qëllim bëri disa udhëtime në Itali dhe arriti të botojë tre librat :



Doktrina e Krishtenë (Dottrina Cristiana), 1618

Rituali roman, 1621

Pasqyra e të rrëfyemit (Speculum Confessionis) 1621



Ne vitin 1621 Budi i shkruajti një letër të gjatë kardinalit Gozzadino, kryesisht për situatën e vendit dhe nevojën për të ndihmuar organizimin e një kryengritjeje të përgjithëshme kundër pushtimit otoman. Budi sigurisht e dinte mirë kontributin e shqiptarëve me Gjergj Kastriotin në luftën kundër hordhive osmane dhe që gjaku i bashkëatdhetarëve të tij kishte bllokuar për 25 vjet vërshimin e turkut në Europë. Ai mbeti i zhgënjyer nga indiferenca e qarqeve klerikale tё Vatikanit ndaj çështjes shqiptare. “Myslimanë e të krishterë, të gjithë duan të dalin një herë e mirë prej kësaj gjendjeje të mjeruar ose të vdesin me armë në dorë.„ - shkruante më kot Budi në letrën e tij. Klerikёt vatikanas kishin harruar qё Gjergjin e shqiptarёve, Papa Callisto III e kishte mbiquajtur Atleta di Cristo dhe Difensore della Fede.

Në këto rrethana, Budit iu desh të luftonte në disa fronte: kundër pushtimit otoman, por edhe kundër klerit të huaj në Shqipëri. Në 1622 ai organizoi një kuvend të klerikëve katolikë të zonës së Shkodrës, Ai u foli për mjerimin e kombit, për problemet e fesë e të lirisë. Zoti kërkon që besimtarëve tu flitet në gjuhën amtare, porositi ai. Tashmë ata kishin liturgji të botuar në shqip nga Buzuku dhe vetë Budi. Së dyti, ai u kërkoi klerikëve të mos pranonin famulltarë të huaj që Vatikani dërgonte në dioqezat shqiptare, pasi ata nuk e kuptonin mire gjendjen e popullit dhe nuk respektonin traditat kulturore të tij.

Në dhjetor 1622 mbytet duke kaluar lumin Drin. Mendohet që vdekja e tij të mos ketë qenë e rastit. Atë e shkaktuan qarqet antishqiptare, që shikonin tek ai një atdhetar dhe organizator të luftës për liri. Në këtë mënyrë Budi është një nga martirët e parë të kulturës shqiptare, që më pas do tё ndiqet nga shumë të tjerë. Bogdanin serbët e nxorёn nga varri e ia hodhёn qenve trupin e tij. Papa Kristo Negovanin e vranë andartët e shovinistëve grekë, sepse bënte meshë në gjuhën shqipe, Petro Nini Luarasin e helmuan pse hapi shkolla të gjuhës amtare në vendin e tij.

Shqiptarët janë ndoshta i vetmi komb që ka martirë të gjuhës amtare. Kjo dëshmon një nivel tё lartë qytetërimi. Ndjeshmëria pёr gjuhёn e kombit shqiptar ashtë e tillë në të gjithë historinë e tij. Nëse këta patriotë u bënë martirë te gjuhës, Migjeni i lutej Perëndisë t’i jepte një sinfonì. Të japësh jetën për gjuhën amtare apo t’i lutesh Zotit për tingujt e një sinfonie, tregojne ndjeshmëri artistike të rallë, humanizёm e patriotizëm të lartë.

Pjetër Budi nuk mund të interpretohet jashtë një kuadri gjeokulturor dhe as shkëputur nga tradita të vyera të krahinës që e lindi. Ai, një mendimtar humanist i formuar në rrugë autodidakte, u gjend pikërisht në një krahine të kultivuar në shekuj e me botëkuptim të hapur, sikundër njohim Matin e elegancës shpirtërore, zgjuarsisë natyrore dhe përunjësisë që karakterizon njerëzit e saj.

Nga dokumentat që njihen deri më sot, del që Budi ashtë i pari autor i prozës originale në gjuhën shqipe e që vlerësohet në rreth 170 faqe, përveç faktit që ai çfaqet edhe si poeti i parë i letrave shqipe. Po aq i rëndësishëm ashtë botëkuptimi që shpreh vepra e tij, me humanizmin dhe elemente të iluminizmit, për mënyrën si e ka shtruar dhe përballuar problemin kombëtar.



Humanizmi i Budit

Në faqet e fundit të veprës Pasqyra e të rrëfyemit, Budi ka shkruar një letër të gjatë, prej afro 70 faqesh. Në to ai jep të dhëna historike dhe, si një etnograf i kulluar, përshkruan elemente të jetës shqiptare, të cilat janë krijime origjinale në prozë. Doke dhe tradita kulturore të popullit përshkruhen me hollësi e krahas me historinë e vendit të tij. Ky koncept i Budit për historinë ashtë thellësisht humanist sepse sheh njeriun në plan të parë, së bashku me problemet jetësore të tij. Shpesh herë historia rrëfehet përmes ngjarjeve të mëdha e prej këtej lexuesi duhet të deduktojë njeriun. Përkundrazi, evolucioni i shoqërisë, në botëkuptimin e Pjetër Budit siç del nga sa shkruan ai, nuk ashtë një kronikë abstrakte ngjarjesh, por rrëfimi i njeriut dhe botës shpirtërore të tij. Për Budin pushtimi i vendit nuk ashtë thjesht prania e dhunëshme e te huajit të padëshiruar, por edhe mjerimi që rrjedh prej tij. Këtë përfundim duhet të nxjerrim duke lexuar prozën e këtij biri të madh të Matit. Ai flet për gjendjen e mjeruar që solli pushtimi i huaj dhe për paditurinë e popullit. Për këtë gjendje ai fajëson edhe bashkëatdhetarët e vet, djesitë dhe leterotetë, pra dijetarët e letrarët.

Botëkuptimi i Budit u ndikua thellë nga tradita kulturore e njerëzve që e patën rrethuar e ushqyer mendërisht. Një gjenì i tillë mbeti më i pavarur se të tjerë humanistë në zgjedhjet e tija. Perceptimi i problemit kombëtar në thelbin laik të tij e mbikaloi natyrën dhe besimin fetar të njeriut. E njëjta gjë mund të thuhet për rilindasit e shquar si vëllezërit Frashëri, Hoxha Tahsini, Papa Kristo Negovani, Ndre Mjeda, Fishta e shumë të tjerë.

Ne disponojmë 2300 vargje të dokumentuara nё botime, por asnjë nuk di me saktësi numrin e poezive që ka mundur të shkruajë e të botojë Budi dhe jo vetëm ai. Pra nuk mund te flasim me siguri për hapësirën tematike të prozës dhe poezisë budiane. Duke konsideruar vёshtirёsitё e mёdha qё sillte botimi i njё vepre nё shtypshkronjat e gadishullit italik, duhet tё hamendësojmë si shumё tё mundёshme qё veprat e botuara prej humanistёve shqiptarё tё jenё vetёm njё pjesё e vogёl e dorëshkrimeve qё ata kanё lanё. Krahas kёsaj hipoteze tё natyrёshme duhet tё kujtojmё edhe politikёn armiqёsore ndaj gjuhёs shqipe nga ana e otomanёve dhe shovinsitёve qё ligështonin dhe kufizonin jetёn kulturore tё kombit shqiptar nga jugu dhe veriu i tij.

Në poezinë e Budit shohim thelbin e dijetarit dhe patriotit humanist. Mos harrojmë që ai ashtë një ipeshkëv n’atë agim të trishtuar të shekullit XVII. Duke trajtuar problemin kombëtar ai shkruan këto vargje:



Ku janë ata pleq bujarë,

që qenë përpara ne,

e ata trima sqimatarë,

të shpejtë si rrufe?



Gjeta një koment të këtyre vargjeve, sipas të cilit: “...Në formën e një pyetje retorike, poeti shpreh ndjenjën e trishtimit dhe të kotësisë që e pushton kur mendon se të gjithë njerëzit i rrëmben vdekja.”

Komenti i vjershës mendoj që nuk interpreton drejt rrethanat kur u shkrua kjo poezi. Ne e nënkuptojmë atë sipas lirive e botëkuptimit tonë, madje jo gjithmonë arrijmë të zbulojmë mesazhin e vërtetë të artistit. Vargjet, piktura e çdo vepër arti, për vetë natyrën trascendentale të tyre, mund të interpretohen në mënyra shumë të ndryshme e të pajtueshme me pamjen formale të veprës. Prandaj, mendoj, që ato nuk mund të lexohen, kuptohen jashtë botëkuptimit të autorit dhe rrethanave historike.

Budi poet, i shqetësuar për fatin e popullit, vajton mungesën e trimave të dikurshëm për të cilët vatani kishte nevojë. Edhe ato vargje që përmendëm më lart tregojnë njёkohёsisht realizёm dhe humanizёm nё botёkuptimin e Budit. Ai nuk i drejtohet Perëndisë për çlirimin e vendit, por kërkon ata trima që kanë forcën dhe guximin për të luftuar për lirinë. Ai e njeh të drejtën natyrore të kombit të tij për të jetuar në liri ekzistencën e tij. Por krahas të drejtës duhet edhe forca. Mё vonё, Sami Frashëri, thotë që e drejta për të dalë në shesh ka nevojë edhe për forcën. Vetëm njëra nuk mjafton. A mund të fluturojë zogu vetëm me një krah? – pyet ai.

Ashtë interesant të kujtojmë qё rreth 50 vjet pas Budit, iluministat englezë përpunojnë dhe shpallin të drejtën e popullit për të kundërshtuar me forcë despotizmin, tiraninë, absolutizmin. Lëvizjet e mëdha të popujve perëndimorë kundër despotizmit apo pushtimit nga i huaji, gjejnë bazën teorike dhe të drejtën për të kundërshtuar me forcë tiraninë, në veprën e filozofit John Locke (1632 – 1704). Nën ndikimin e kësaj ideje revolucioni anglez miratoi Kartën e të Drejtave në 1689. Revolucioni amerikan, kundër pushtimit dhe despotizmit të Anglisë, në 1776 miraton Deklaratën e Pavarësisë që fillon me të drejtën natyrore për të luftuar kundër absolutizmit. Në 1789 revolucioni francez miraton Deklaratën e të Drejtave të Njeriut duke vendosur në plan të parë pikërisht atë të drejtë.

Mendoj që këtë të drejtë natyrore gjejmë në botëkuptimin dhe veprimtarinë e Budit, që dhe pse klerik i lartë, e shihte lirinë si frut të veprës njerëzore. Në formimin e këtij njeriu aq kompleks, klerik e laik njëkohësisht, mendoj që kishte zanë rranjë ideja sipas të cilës Perëndia e ka krijuar të lirë Njeriun. Vetëm me një botëkuptim të tillë ai do të kërkonte dritën e lirisë nga vepra njerëzore. Shkrimet e Budit mbi historinë e njerëzve të tij, mbi besimin fetar, doket dhe elemente të shumta të jetës së tyre, dëshmojnë pikëpamjen shumë të pasur të tij mbi ekzistencën e njeriut. Ky nuk ishte një kafshë pune, por një krijesë me botë të pasur, edhe pse i mjerë e pa liri. Botëkuptimi i tij mbi Njeriun shpreh thelbin humanist të Pjetër Budit, bir i Matit dhe Shqipërisë.

Në tre vitet e fundit të jetës ai u end midis trojeve shqiptare dhe gadishullit italik me shpresën e një ndihme për kryengritjen çlirimtare të armatosur që kishte përgatitur e për të cilën gjejmë konfirmim në letrën që ai i shkruante kardinalit Gozzadino. Pati vetëm zhgënjime të thella nga këto përpjekje të vetmuara.

Gjon Buzuku përktheu Mesharin dhe jo Ungjillin, sikundër bëri Martin Luteri në Gjermani. Kjo vepër e Buzukut ia besoi gjuhës amtare meshën e besimtarëve duke e shndërruar kishën në një shkollë të vërtetë të shqipes. Budi, nga ana e tij, me veprën e vet zhvilloi më tej aftësitë e gjuhës shqipe jo vetëm me përkthime, por kryesisht me vepra letrare originale, të denja për traditën kulturore të kombit të tij. Vepra e Budit hap një faqe të re në evolucionin e shqipes. Pёrparimi i gjuhës kombëtare, për të gjitha vendet, i hap rrugën emancipimit të shoqërisë në të gjitha pamjet e saj. Me kёto cilёsi dhe patriotizmin e pakompromis tё tij, vepra e dokumentuar e Pjetёr Budit do konsideruar monumentale.

Humanizmi i thellë i veprës së Budit përkon në kohë me Rilindjen europiane, edhe pse ashtë ende shumë herët. Ai nuk ka studjuar në auditoret e vendeve perëndimore. Kjo na jep të drejtë të mendojmë që botëkuptimi i këtij qytetari të madh të Arbërit, të jetë shprehje e humanizmit të popullit të tij.



Dy fjalë për Iluminizmin

Për të kuptuar komponenten iluministe të botëkuptimit të Budit, le të shohim me dy fjalë se si lind iluminizmi në Europë dhe cili ashtë kuptimi themelor i tij.

Krahas lindjes dhe zhvillimit tё marrёdhёnieve kapitaliste nё Angli, Francё e Gjermani sistemet filozofike qё mbizotёronin Europёn, pёsuan ndryshime tё ndjeshme. Prirja kah njё botёkuptim i lirё, jo dogmatik, ishte njё nevojё e shoqёrisё qё linte pas feudalizmin. Pikёrisht kjo liri do tё sillte, si njё nga frutet e saj, idenё e njё qytetari ma tё emancipuar e ma të vetëdijshëm për jetën e vet.

Iluminizmi nё format e ndryshme (kryesisht anglez, gjerman e francez) ka udhёhequr formimin spontan të identitetit tё shoqёrisё europiane moderne. Idetё e tij gradualisht shndrrohen nё njё thelb tё pёrbashkёt tё kodit gjenetik tё popujve perёndimorё pavarёsisht nga ndryshesat qё kёta popuj kanё patur e kanё midis tyre.

Nё kulturёn iluministe europiane nё fushёn e teorive filozofike e shkencore shquhen dy mendimtarё, Isaac Newton (1642 – 1727) dhe John Locke (1632 – 1704). I pari ashtë themelues i filozofisё natyrore moderne, pra i njohjes shkencore tё Natyrёs. Tek i dyti iluminizmi njeh mjeshtrin e filozofisё politike, të teorisё sё njohjes dhe të liberalizmit klasik. Newton themeloi mekanikёn klasike qё na jep mundёsinё tё kuptojmё e shpjegojmё nё mёnyrё tё arsyetuar Universin dhe arkitekturёn e tij. Pёr herё tё parё njeriu kuptoi qartё dhe drejt strukturёn e sistemit diellor dhe arsyen e lёvizjes sё planeteve rreth Diellit. Locke me studimet mbi kriticizmin, intelektin, teorinё e njohjes dhe tolerancёn fetare i hap rrugёn rolit tё Njeriut nё krijimin e dijes duke dobёsuar prirjen kah dogma qё deri nё atё kohё mbizotёronte. Gjithashtu Locke sjell kontribute tё randёsishme edhe nё teorinë e organizimit tё shtetit modern, veçanёrisht me teorinё e ndarjes sё pushtetit nё zbatues, ligjvёnёs dhe tё drejtёsisё, tre hallka kёto qё duhet tё jenё tё pavarura.

Sikundёr pohon edhe filozofi i madh francez, Voltaire, iluminizmi ze fill nё Angli dhe pёrhapet nё Europё me kontributin e figurave ma tё shquara tё kulturёs. Nё Angli kjo pёrputhet me periudhёn pas Revolucionit tё shek. XVII, qё nё thelb u drejtua kundёr absolutizmit. Figura tё shquara tё iluminizmit europian gjejmё nё tё gjitha vendet kryesore. Nё Gjermani, Gottfried W. Leibniz (1646 – 1716), Immanuel Kant (1724 –1804); nё Francё, Voltaire (1694 – 1778), Diderot (1713 – 1784); nё Angli, John Toland (1670 – 1722), Samuel Clark (1675 – 1729). Anthony Collins (1676 – 1729), etj.

Kёshtu iluminizmi europian shfaqet me ngjyra kombёtare, por krijon edhe njё botёkuptim tё pёrbashkёt qё sendёrtohet nё lirinё e njeriut (falё pёrdorimit tё arsyes, inteligjencёs vetiake), nё refuzimin e absolutizmit dhe nё tolerancёn. Idetё e iluminizmit europian ndikuan dhe frymёzuan shumё mendimtarё tё tё ashtuquajturit Revolucion Amerikan, si Thomas Jefferson (1743 - 1826), Benjamin Franklin (1706 - 1790) qё luajtёn njё rol tё madh nё kulturёn dhe jetёn politike tё kolonive angleze nё kontinentin e ri dhe mё pas nё shtetin e porsaformuar amerikan.

Ndёr mendimtarёt iluministё englezё spikatin idetё e Deizmit, njё rrymё sipas sё cilёs botëkuptimi fetar nё tёrёsinё e vet duhet dhe mund tё jetё racional, i arsyeshёm. Sipas tyre ky racionalizëm do tё jetё nё gjendje tё refuzojё ato pamje tё doktrinës fetare qё nuk gjejnё njё shpjegim nga arsyeja e thjeshtё. Tё tilla do tё ishin mrekullitё, dogmat, ekzistenca e njё Zoti personal, etj. Disa mendimtarё tё ilumnizmit anglez, si Toland, Collins, etj., u pёrpoqёn tё shpjegojnё kёto aspekte tё doktrinёs dhe praktikёs fetare, si njё realitet trashendent, irracional, pra tё pranueshёm nga njё arsye trascendentale e pakapshme nga qёnia njerёzore. Deizmi anglez, tregon ekzistencёn e njё tёrёsie tё vёrtetash qё janё tё pёrbashkёta pёr tё gjitha besimet fetare. Kjo do tё ndihmonte nё krijimin e njё fryme tolerance reciproke ndёrmjet tyre. Vlera e veçantё e kёsaj ideje lidhet me numrin e madh tё besimeve tё sferёs sё krishterё qё ishin e janё tё pranishme nё vendet veriore tё Europёs.



Thelbi iluminist i botëkuptimit të Budit

Figurat e cituara më lart fillojnë nga gjysma e dytë e shekullit XVII, pra pas Budit. Nga ana tjetër ato ide të njeriut të emancipuar me anën e dijes dhe kërkimit të së vërtetës, lidhen edhe me spiritualitetin. Ato ide lindin në lashtësi me Sokratin, Platonin, Demokritin e të tjerë. Botëkuptimi i tyre kishte humbur në errësirën mesjetare që mbuloi Europën pas ungjillizimit të popujve perëndimorë. Në shekullin XVII fillon të ringjallet ai botëkuptim i lashtësisë që do të bëhet thelb i iluminizmit europian. Nga ana tjetër humanizmi dhe fryma iluministe në kuptimin e masipërm, ashtë në natyrën e mirëfilltë të njeriut dhe përfaqëson thelbin e urtësisë së tij. Të tillë e nxori në dritë Sokrati pikërisht si një mendimtar popullor e që Platoni e formalizoi në veprat e veta, por si botëkuptim të Sokratit.

Intelektualë të vendeve europiane shkruajtën me qindra vepra mbi këto probleme dhe krijuan një kuadër shumë të qartë të filozofisë dhe botëkuptimit iluminist. Kjo vepër u krijua në një hark kohor prej jo më pak se 200 vjet.

Kur thashë që Budi e parapriu iluminizmin europian, nuk nënkuptoj filozofinë e formalizuar në traktate të shkruara në ato vende të lira dhe të emancipuara që nuk njohën pushtimin otoman. Pjetër Budi ashtë njeri i urtë si Sokrati. Ai tregoi plagët e kombit të tij pa i përzjerë ato me fenë edhe pse ishte një fetar i bindur. Mjerimi dhe padituria, mungesa e shkollave dhe problemi i gjuhës. Kjo ashtë diagnoza e Budit për vendin e tij.

Së pari, Budi vuri në themel të botëkuptimit të tij rolin e gjuhës në jetën dhe emancipimin e kombit. E çfaqi këtë bindje edhe kur u kërkonte klerikëve të ndihmonin më shumë për të mësuar fëmijët, sidomos në shkrimin e gjuhës amtare.

Së dyti, pohimi i tij mbi Zotin që lyp gjuhën amtare si mjet të komunikimit me besimtarin, përbën një hap të madh në jetën fetare të popullit. Ai do të lutej në gjuhën e vet e jo në latinishten që edhe besimtarët italianë nuk njihnin. Duke u kërkuar klerikëve që të bënin meshat në shqip, ai i jep liturgjisë së zbatuar një karakter më njerëzor, pikërisht sepse bëhet më e kuptueshme, pra minimizon natyrën dogmatike të saj. Do të jetë ky një parim i madh iluminist që zen fill në Angli tej gjysmës së dytë të shekullit XVII. Budi, pra, duke pёrdorur gjuhёn amtare nё tё gjitha shёrbimet liturgjike, krijon mundёsinё qё ajo tё mos vyshket, por tё pasurohet edhe me pamjen fetare tё jetёs sё njeriut. Gjuha, mjeti universal i marrëveshjes njerëzore, ndriçon edhe tё kuptuarit dhe pёrvetёsimin e dijes. Pёr kёtё arsye, edhe nё kёtё kandvёshtrim ai na shfaqet njëherësh si humanist i madh dhe iluminist shumё i hershёm e thellësisht kombëtar.

Sё treti, Kisha predikonte pёrparёsinё e saj nё njohjen e botёs duke zavendёsuar dijen qё buron nga arsyeja dhe pёrvoja, me dogmёn fetare. Ky botёkuptim e linte nё errёsirё popullin. Budi shpall botёrisht shqetёsimin e vet pёr paditurinё e njerёzve. Ai shihte pikёrisht te dija dritёn e shpёtimit nga robёria, sepse dija e ndёrgjegjёson njeriun pёr nevojёn e emancipimit, prej nga vjen natyrshёm kuptimi pёr lirinё si kush thelbёsor i ekzistencёs sё Njeriut. Ky ashtё parimi mё i randёsishёm i iluminizmit europian. Eshtё ai parim qё e shndёrron njeriun nga i urdhёruar, nё qytetar tё lirё. Pra ashtё dija ajo qё i jep dinjitetin njeriut dhe pamjen e qytetarit tё shoqёrive demokratike tё ardhshme.

Në këtë çeshtje Pjetër Budi ashtë një qytetar i madh i kombit që e lindi. E shoh si qytetar sepse ai u orientua qartë ndërmjet teologjisë dhe filozofisë apo urtësisë popullore. Urtësia e njerëzve që e rrethonin i thoshte që dija ashtë forca e Njeriut. Ka një fjalë të urtë të bashkatdhetarëve të Budit: Kur njeriu me penë ndesh njeriun me pushkë, ky i fundit ashtë një qënie e vdekur. Më pas Sami Frashëri do të thoshte: Në do të korrësh mbas një viti, mbill grurë; në do të korrësh mbas një shekulli, ndërto shkolla.

Gjeniale mënyra se si evindentohet forca e diturisë në këto dy fjalë të urta.

Budi, nga një anë bart parimin e lashtë të kërkimit të së Vërtetës, si çlirim të Njeriut, sikundër vjen nga qytetërimet antike mesdhetare të parakrishtërimit. Nga ana tjetër edhe Ungjilli i jep po atë vlerë kërkimit të së Vërtetës. Ndryshimi mes tyre qëndron ne faktin që teologjia pretendon primatin e dijes, që në këtë mënyrë çfaqet si një farë dogme. Në botëkuptimin e Pjetër Budit, Liria ashtë e Vërteta. Kërkimi i saj do të kishte kuptimin e luftës me armë kundër pushtuesit. Ndërmjet tyre Budi zgjodhi rrugën e laikut edhe pse ishte një ipeshkëv i kishës katolike. Pra kemi të gjitha arsyet për ta quajtur një Qytetar Laik të pashoq, n’atë agim të largët të shekullit XVII.

Ai nuk shpresoi në mrekullitë që mund të sillnin lutjet drejtuar Zotit, por mendoi dhe veproi si iluminist i vërtetë në krah të së drejtës për të luftuar kundër pushtuesit dhe despotizmit të tij. Ai vdiq në 1622, pra të paktën gjysëm shekulli para veprave të para të iluminizmit të hershëm anglez.



Ndikimi i Budit në veprën e humanistëve në trevat shqiptare

Për fat të keq dihet shumë pak për jetën e Gjon Buzukut dhe vepra të tjera të mundëshme të tij. Në arkivat e Vatikanit fshihen shumë të vërteta të kësaj lëvizje të ndritur që zen fill nga gjysma e dytë e shek. XV e vazhdon pa ndërprerje të paktën deri në fund të shek. XVII. Sigurisht nuk disponojmë gjerdanin e plotë të veprave të humanistëve të asaj kohe. Drejtuesit e shtetit shqiptar nuk kanë treguar kujdes për ta mbështetur kërkimin në arkivat e huaja dhe as për të joshur studjues të huaj në këto hulumtime.

Buzuku ndrit vitin 1555 me botimin e Mesharit. Jeta dhe vepra e Budit shkon nga viti 1566 deri më 1622 e, pas tij, Frang Bardhi e Bogdani.

Le të shohim shpërndarjen kohore të veprave kryesore të humanistëve të asaj kohe:



1504 dhe 1508 Marin Barleti boton veprat për epopenë e Skënderbeut

1555 Gjon Buzuku botoi Mesharin

1616 – 1621 Budi boton: Doktrina e Krishtenë (1618), Rituali roman (1621) dhe Pasqyra e të rrëfyemit (1621)

1635 Frang Bardhi botoi fjalorin latinisht – shqip

1680 – 1688 Pjetër Bogdani botoi veprat e tij, ipeshkëv i Shkodrës nga viti 1657 deri në 1677.



Nga diagrama duket se si me veprat që ne njohim deri më sot, do të mjaftonte epopeja e Kastriotëve dhe Plejada 5B për të mbuluar harkun kohor nga 1400 deri ne hyrje të shek.XVIII. Barleti botoi dy veprat monumentale të tij në latinisht. Buzuku i madh shqipëroi librin themelor të liturgjisë duke e kthyer kishën në një shkollë të gjuhës amtare dhe këtë e bëri para se të përfundonte punimet Kuvendi i Trentos. Deri këtu njohim një vepër në shqip, përkthimin e Buzukut. Le të shohim gjeokronikën që tregon rolin e veçantë të Matit dhe Budit.

Epopeja e humanizmit fillon me veprën e Kastriotëve. Duhet të shohim si një të vërtetë të madhe faktin që kjo ashtë e para ngjarje e madhe që shpreh një vitalitet, jo të princave të veçantë, por të mbarë shqiptarëve. Këtë mundi ta sendërtojë në një luftë titanike një bir i Matit, fisnik, diplomat, strateg i madh e patriot laik. Asnjë hero i asaj periudhe nuk gjendet i pavdekësuar në portrete që hijeshojnë muret e qindra kështjellave të Europës. Përmes kësaj epopeje Europa për herë të parë perceptoi realisht ekzistencën e një kombi të njësuar në gjuhën shqipe dhe në traditën kulturore të krishterë.

Budi jetoi dhe veproi si patriot dhe krijues i të parës prozë dhe poezi në gjuhën shqipe. Ashtë pak e besueshme që Budi të mos e ketë njohur Mesharin e Buzukut. Ndershmëria intelektuale na e lyp ta bëjmë këtë hipotezë ma se të natyrëshme. Nga ana tjetër duhet të kuptojmë që të gjitha veprat e humanistëve, me ndikimet reciproke mes tyre, përbajnë një lëvizje unitare e logjike, kombëtare e patriotike, shkencore dhe thellësisht humanitare.

Frang Bardhi (1606 – 1643) erdhi si ipeshkëv i Sapës dhe Sardës në vitin 1636, pra vetëm 14 vjet pas botimit të tre veprave të Budit dhe fundit tragjik të tij. Ishte Frang Bardhi që kërkoi me ngulm të gjykohej ai që mendohej të kishte mbytur Budin. Gjyqi u bë dhe të akuzuarin e nxorën të larë duke zhgënjyer Bardhin. Konflikti që Budi pati krijuar me hierarkinë klerikale buronte nga pavarësia e atij njeriu të madh e kjo i solli vdekjen fizike dhe shenjtërimin në gjirin e kombit të vet.

Sapa dhe Sarda jane një vrap pele nga Shkodra, Zadrima dhe Lezha, ku Budi kishte mbledhur në kuvend klerikët e atyre krahinave, pikërisht porsa kishte botuar tre veprat e tija ne Romë. Në vitin 1658 Bogdani emërohet ipeshkëv i Shkodrës dhe administrator i Tivarit, ku qëndroi deri në vitin 1677 kur u emërua arqipeshkëv i Shkupit.

Pra, nga kjo gjeokronikë del e qartë që në një krahinë të vogël e nga më të zhvilluarat e trojeve shqiptare, tre klerikë të lartë kanë jetuar, vepruar e botuar veprat e tyre. Del shumë i qartë ndikimi i madh që duhet të ketë patur vepra e mjeshtrit të fjalës shqipe dhe patriotit Pjetër Budi në jetën e Bardhit e Bogdanit. Kjo del qartë edhe nga botëkuptimi dhe vepra jetësore e tyre.

Bogdani shpreh pikërisht pikëpamjen e Budit mbi gjendjen e mjeruar të vendit. Budi në krye e më pas Bogdani e quajtën paditurinë si plagën më të randë. Mëkati dhe padija, sipas Bogdanit ishin problemi i kohës. Kur fliste për mëkatin në nivel kombëtar, Bogdani sigurisht kishte parasysh ata që i kthyen krahët krishtërimit. Në këtë çështje, mendoj që Budi të ketë qenë më objektiv e diplomat si dhe njeri i urtë. Kjo për dy arësye.

Së pari, shqiptarët u martirizuan nga otomanët si pasojë e luftrave dhe kryengritjeve duke filluar nga shek. XV, gjë që popuj të tjerë nuk kishin bërë. Në Perandorinë Otomane, shqiptarët ishin të vetmit që nuk kishin të drejtë të hapnin shkolla në gjuhën amtare. Dhe kjo si mallkim e hakmarrje për veprën monumentale të Gjergj Kastriotit. Pra islamizimi i një pjese të mirë të popullit u bë në kushte që kombet e tjera të Ballkanit nuk kishin njohur.

Së dyti, duke mos e quajtur mëkat konvertimin në fenë e pushtuesit, Budi ashtë treguar diplomat realist që e njihte mirë natyrën e shqiptarit dhe dinjitetin e tij. Konvertimi nuk duhej quajtur mëkat, për të mos rrezikuar unitetin e kombit jo vetëm në lidhje me luftën për liri, por edhe për të ardhmen e tij.

Nga kjo pikëpamje, mendoj që Pjetër Budi, me veprën tërësore të tij, shprehu pamjet më të mira të traditës kulturore e patriotike të krahinës matjane që e lindi dhe e formoi si njeri. Kjo ka dhe nje arësye të fortë në gjurmën ngahera të freskët që pati lanë vepra e Gjergj Kastriotit në vendorigjinën e tij. Mendoj, që ekzistenca intelektuale e Budit, si bir i Matit të lashtë, jo vetëm ashtë ndikuar fort nga vepra e Gjergjit, por së bashku ato plotësojnë njëra tjetrën, nga rrafshi i luftrave dhe përpjekjeve diplomatike të heroit kombëtar deri në veprën intelektuale të Budit. Nëse Gjergj Kastrioti, theksoi faktorin e krishterë në luftën që udhëhoqi, Budi i dha rolin e patjetërsueshëm e thelbësor gjuhës shqipe, edhe pse ishte një prelat i kishës katolike.

Konsideroj të natyrëshme ta shohim Budin si mjeshtër e prijës të humanizmit shqiptar. Ky pohim do të shprehte mirënjohjen tonë ndaj tij, por edhe një nevojë për t’i dhanë kuptim ma të qartë evolucionit të humanizmit në botën shqiptare. Kjo lëvizje e madhe kulturore e patriotike nuk ishte një rastësi, por bijë e traditave kombëtare dhe veprës së mirëfilltë të intelektualëve shqiptarë.



Rilindja Kombëtare dhe humanistët tanë kanë një thelb të përbashkët, që buron nga gurra e urtësisë popullore

Kërkova të thelloj njohjen e veprës së Budit nga ana ime, në kuadrin e një studimi për universin filozofik e kulturor të Rilindjes Kombëtare. Duhej të tregoja që Rilindja ishte lëvizja më e madhe e këtij lloji në historinë e kombit shqiptar. Nga ana tjetër, problemi im i mirëfilltë ishte të kuptoja arësyet pse kjo lëvizje nuk ishte një krijesë në shkretëtirë, por shprehu dhe zhvilloi më tej traditën e humanistëve të shekujve XVI e XVII, mes të cilëve prin e ndrit ylli i Pjetër Budit. Pse pikërisht Budi?

Sepse vetëm te ai, edhe pse prelat i kishës, gjejme një formë të qartë të një iluminizmi të hershëm dhe patriotizmi të flakët. Budi nuk e konceptoi dhe as e mbështeti shqiptarizmёn mbi fenё, por mbi gjuhёn dhe traditat, mbi elemente karakterizues tё jetёs, sikundёr pёrshkruan nё 70 faqet e fundit të librit Paqyra e të rrëfyemit. Pra Budi paraprin njё koncept modern tё shqiptarizmёs, pikёrisht pse niset nga traditat e kombit dhe jo nga feja si element karakterizues i tij.

Në se qëndron kuptimi mbi Shqiptarizmën ?

Termi shqiptarizëm ashtë përdorur nga rilindasit. Por kuptimi për shqiptarizmën shpesh herë mbetet intuitiv. Rilindasit na mësojnë që intuita mund të gabojë dhe nuk ashtë e mjaftueshme për të bindur njerëzit. Intuita na ndihmon të bëjmë hipoteza të arsyeshme, që më pas kanë nevojë për verifikime në përvojën njerëzore apo edhe të vërtetohen teorikisht, sikundër vjen nga agimi i iluministëve të Anglisë, shkencëtarë e filozofë të shekujve XVII, XVIII.

Shembulli i punës kolosale që rilindasit kanë bërë për vetëdijën kombëtare, art e shkencë njëherësh, na bind që edhe ato ndjenja të thjeshta e të natyrëshme, kanë nevojë tu jepet kuptim e përmbajtje të qarta. Në lidhje me shqiptarizmën, une po kufizohem të tregoj vetëm se sa i ndërlikuar ashtë ai kuptim, pra që ka nevojë të studjohet e kuptohet në tërësinë poliedrike të tij.

Periudha e kalimit nga ilirët në shqiptarët përputhet pjesërisht edhe me kohën e dyndjeve sllave në trojet ilire. Në ata shekuj ilirishtja shndrrohet dhe merr formën e shqipes. Trojet e të folmes shqip ngushtohen në favor të fiseve sllave që dyndën në rajon: një pjesë nën mbrojtjen e kishës së Romës, të tjerë të joshur e përkrahur nga kisha bizantine. Të parët gradualisht u konvertuan në katolikë, të tjerët pas shiizmës u kthyen në ortodoksë. Principatat shqiptare, pas shekullit X rigjenden me një gjuhë të përbashkët, pra me shqipen, bija e vetme e ilirishtes. Ndërkohë, deri në momentin e shiizmës, këto principata janë shqipfolëse dhe të krishtera (ende nuk ka katolikë e ortodoksë). Pas ndarjes (shek. XI) këto krahina bashkëjetojnë, (me gjithë luftrat mes tyre si në të gjitha principatat e krishtera të Europës), me të nëjtën gjuhë dhe me dy besime fetare, tashmë të ndryshme. Me pushtimin otoman dhe epopenë e Gjergj Kastriotit, motivi që i mban bashkuar ato principata nuk ёshtë feja. Tashmë dy besime fetare të ngjashme, por njëra me kryet kah perëndimi e tjetra kah lindja. Me këtë mund të interpretohet flamuri i Kastriotëve me shkabën dykrenare që sheh kah lindja e perëndimi. Janë të pandërprera qëndrimet armiqësore të shovinizmave greke e serbe ndaj trevave shqipfolëse e të kombit më të vjetër të gadishullit, siç shkruan Marin Sirdani në studimin Vepra atdhetare e françeskanve në Shqypni.

Ashtë e natyrëshme të mendojmë që pikërisht ato qëndrime armiqësore bënë që në ndërgjegjen kolektive të zotërojë faktori gjuhë mbi atë fetar. Mbizotërimi i faktorit gjuhësor, fillimisht spontan, përcaktoi de facto gjuhën si karakterizues të kombit dhe jo fenë. Ky ishte një gjenialitet i kombit, shprehur në forma spontane e intuitive, pastaj edhe i princave dhe intelektualëve të të gjitha kohëve. Kjo e vërtetë shpreh një thelb iluminist në natyrën e shqiptarëve, që e konceptuan ekzistencën e tyre rreth gjuhës së përbashkët dhe jo mbi besimet fetare, sikundër kanë bërë popuj të tjerë. Motivi kryesor ishte realiteti i një kombi shqipfolës që i bashkoi nën Skënderbeun ato krahina. Natyrisht, nga pikëpamja politike, Gjergj Kastrioti përdori edhe krishtërimin si armë të tij, dhe këtë e bëri duke mbajtur shikimin kah perëndimi. Po të kishte qenë feja në plan të parë, atëhere ortodoksët do luftonin në krah të grekëve apo serbëve, që nuk bënë një luftë të vërtetë kundër sulltanit, madje Serbët me krushqira deshën të hiqeshin si miq e aleatë të Turqisë.

Pra epopeja e Kastriotit sanksionoi të qënurit shqiptar si thelb të kombit. Ky thelb, natyrisht nuk përmban vetëm gjuhën, por edhe historinë dhe traditën kulturore të tij. Ajo pasurohet me veprën e humanistëve e më tej me kontributin e madh të Naim Frashërit e poetëve të tjerë dhe me eksperiencën e Lidhjes së Prizrenit që bashkoi rreth çeshtjes kombëtare të gjithë pa dallim feje o krahine.

Vepra e rilindasve dhe jeta e tyre personale harmonizojnë pikëpamjen politike me atë filozofike e historike si dhe me veprën letrare madhore të Naim Frashërit, që pasqyron, hulumton e shpreh me mjeshtëri artistike të rrallë të gjitha idetë e mësipërme.

Pra gjuha ashtë vetë thelbi i shqiptarizmës dhe gjaku i saj. Ekzistenca e kombit endet rreth shqiptarizmës, si ind gjithformues i një krijese të paqme e me zemër të madhe, që ushqen çdo qelizë të saj me pamjet e shumta të kulturës dhe historisë, ndjenjave dhe idealeve të tij.

Gjuha si thelb i shqiptarizmës dhe ideja e dijes si kusht themelor i çlirimit të Njeriut dhe emancipimit të kombit, çfaqen me qartësi ndër humanistët dhe rilindasit tanë, edhe pse të ndarë nga një errësirë kohore më se dyshekullore. Ashtë shumë e mundur që rilindasit të mos e kenë njohur veprën e humanistëve, sepse librat e tyre nuk ishin të disponueshme në ate kohë. Atëherë si ashtë e mundur që ato dy lëvizje të kenë patur atë thelb të përbashkët?

Fakti që ato kanë një thelb të përbashkët ka vetëm një shpjegim: ato lëvizje apo ma mirë, botëkuptimi që ato shprehën, e kanë burimin në traditën kulturore të kombit, në identitetin dhe natyrën thellësisht paqësore të tij. Ato lëvizje lindën në rrethanat tragjike të pushtimit otoman. Ura për të kaluar nga humanizmi shqiptar i shek. XVI e XVII në Rilindjen Kombëtare të shek. XIX, ashtë sigurisht gurra e kulturës së popullit dhe botëkuptimi thellësisht laik i tij. Si humanistët ashtu edhe rilindasit shprehën natyrshëm këto tradita e në forma te pajtueshme me rrethanat historike, prandaj janë aq të mëdhenj e harmonizohen magjishëm me njëri tjetrin. I pari që ka perceptuar e, më pas, tejçuar në universin kulturor kombëtar këto prirje humaniste e iluministe, ashtë padyshim Pjetër Budi, ky bir i ndritun i Arbërit, zemër e të folmes shqip, vendorigjina e Kastriotëve dhe djep i vetëdijes kombëtare.





Botuar në revistën Emathia, viti 2014 n.1

Botuar në blogun Dars (Klos), Mat – Albania, më 13 janar 2017





Bibliografia :

1.Edwin E. Jacques, The Albanians: An Ethnic History from Pre-Historic Times to the Present, Mc.Farlands & Company, Inc. Publishers, Jefferson, Nord Carolina, 1995

2.Giorgio Otranto, Dagli Illiri agli Albanesi, Konferenca e Komisionit të BE mbi edukimin ndërkulturor, në Puglia, vëllimi përmbledhës i kumtesave botuar nga IRRSAE Puglia, 1992, Bari (pag. 31- 48)

3.Albert Frashëri, Valori e problemi della cultura albanese nei riflessi sulla scuola, Konferenca e Komisionit të BE mbi edukimin ndërkulturor, në Puglia, 1992, vëllimi përmbledhës i kumtesave botuar nga IRRSAE Puglia, 1992, Bari (pag. 260 - 279)

4.Albert Frashëri, Spiritualiteti në hapësirën mes shkencës e artit, Kontrapunkt (insert për artet, në Gazeta 55), 29.04.2013

5.Albert Frasheri, Sulla definizione impossibile della creatività umana, “Spiritualità e arte”, Umbria 2010

6.Albert Frashëri, Pavarësia e Shqipërisë – bijë e Rilindjes Kombëtare, Gazeta Koha Jonë, 11 qershor 2012, Tiranë

7.Albert Frashëri, Idetë e Rilindjes Kombëtare dhe shkolla si themel i demokracisë, Gazeta Koha Jonë, 17 maj 2013, Tiranë

8.Albert Frasheri, Idete e Rilindjes Kombetare si Univers filozofik e kulturor per te ardhmen e kombit, Shtepia Botuese e Librit shkollor, Tirane 2014

9.Hannah Arendt, The Origins of Totalitarism, 1951, New York

10.Àt Marin Sirdani, Vepra atdhetare e françeskanve në Shqypni, Revista Hylli i Dritës, n. 12, 1940, Shkodër

11.Kuvende Shkencore në Frashër (2004 - 2010), botim i komunës së Frashërit, 2010

12.L. Tornatore, G. Polizzi, E. Ruffaldi, Filosofia, testi e argomenti, Vol.1, 2, 3, 4 Loescher Editore, 2000 , Torino

13.Immanuel Kant, Risposta alla domanda: che cos’è l’illuminismo?, 1784

14.Bertrand Russell, Sceptical Essays, Routledge Classic 2004, Oxford

15.Alfred Frashëri, Shqipëria që të përparojë duhet të vërë në jetë mësimet që rilindasit na i dhanë 135 vjet më parë, Botuar në Gazetën Dita, 11 Korrik 2013 dhe në Gazetën Telegraf, 22 Tetor 2013

16.La Bibbia, Edizioni Paoline [Vangelo secondo Giovanni, Cap.8], Milano, 1990

17.Mauro Maggio, “Buddha, la serenità”, di Liberamente Editore, Trento 2008

18.Luciano Zamperini, “Platone”, di Giunti Gruppo Editoriale, Firenze (Demetra), 2006

19.Giovanni Reale, “Saggezza antica”, Raffaello Cortina Editore, Milano, 1998

20.Albert Einstein, Come io vedo il mondo, Grandi tascabili Economici Newton, Roma 1988

21.Albert Einstein, Pensieri, idee, opinioni, Grandi tascabili Economici Newton, Roma 2004

22.Confucio, Massime (La Religiosità Laica), Newton Compton Editori s.r.l, Roma, 1995

Lekë Matrënga ( 1560 - 1619 )

Këngë e përshpirtëshme

Gjithëve thëres,kush do ndëlesë,

të mirë të krështë,burra gra,

mbë fjalët e Tinëzot të shihi meshë,

se s'ishtë njerii nesh çë mkatë s'kaa;

e lum kush e kujton se ka të vdesë,

e mentë bashkë mbë Tënëzonë i kaa,

se Krishti ndë parrajsit i bën pjesë,

e bën për bijr të tij e për vëlla.

(1592)

Lekë Matrënga (1567-1619), njihet në italisht si Luca Matranga. Ai ishte nje klerik Orthodox i komunitetit te Italo-Shqiptareve ne Sicili. Ai ishte gjithashtu autori i nje prej veprave me te njohura te letersise se vjeter shqiptare titulluar "E mbsuame e krështerë", Rome 1592 (Doktrina Kristiane). Ky ishte perkthimi nga latinishtja i nje katekizmi me 28faqe. Hyrja e vepres se Matrëngës eshte ne italisht, ndersa vete katekizmi, pra mesimet e doktrines se kishes ne formen e pyetjeve dhe pergjigjeve si dhe nje poeme me tete vargje jane ne shqip.


****


Pse Matranga është i rëndësishëm për publikun shqiptar?!

Libri për Matrangën është i botuar duke përfshirë origjinalet, i botuar në një mënyrë të ngjashme si Statutet e Drishtit.

 Gezim Gurga, pedagog pranë universitetit të Palermos, është autori i përkthimit të shkëlqyer me të cilin i paraqitet monografia mbi Matrangën lexuesit shqiptar, kurse Profesori Matteo Mandala është autori i librit botuar cilësisht nga OMBRA GVG...

Prof. Mandalà, cilat janë arsyet që ju shtynë të ndërmerrni një ribotim kritik të katekizmit të Matrangës? A kanë dalë fakte të reja që e përligjin këtë ribotim?

"Arsyet që më shtynë ta bëja këtë punë janë të shumta. E para ka të bëjë me një rrethanë që lidhet me fillimet e veprimtarisë sime si studiues. Kur isha i ri kam punuar për shumë vite në një nga arkivat më të rëndësishëm arbëreshë, në atë të Seminarit arbëresh të Palermos që sot ndodhet në Horën e Arbëreshëve, ku ruhen materiale civile dhe fetare qysh nga gjysma e dytë e shek. XVI. Këtu kam pasur rastin të gjej disa dokumente që hidhnin dritë në disa nga momentet deri asokohe të panjohura të jetës dhe të personalitetit të Lekë Matrangës, si akti i pagëzimit që përmbante datën e saktë të lindjes, akti i martesës apo ato të lindjes së fëmijëve. Dokumente të tjera përmbanin të dhëna mbi detyrat e ndryshme me të cilat u ngarkua Matranga, si ajo e "mësuesit të shkollës" apo e kryepriftit të katedrales së Horës. Pas zbulimit të këtyre të dhënave të para, ua hyra kërkimeve të thelluara në arkiva të tjerë të Palermos, Monreales dhe Romës, ku gjeta jo vetëm shumë informacione të panjohura, por edhe një kopje të librit të shtypur të Matrangës, e vetmja kopje e plotë që njohim. Atëherë vendosa të botoja një monografi të plotë mbi jetën dhe veprën e bashkëfshatarit tim të shquar dhe të përfshija në të edhe tekstet e Të mbsuames së krështerë si pjesë e projektit BETA (Bibliotela elektronike e teksteve arbëreshe), përpunuar nga miku dhe kolegu Francesco Altimari, krahas veprave të tjera klasike të letërsisë arbëreshe. Mirëpo për t'ia dalë kësaj ndërmarrjeje duhej bërë një analizë rigoroze kritiko-filologjike e botimeve pararendëse, në mënyrë që të arrihej në një rezultat cilësisht të ndryshëm nga të parët".

A keni gjetur shumë gabime në punën e studiuesve pararendës?

"Në filologji ka një aksiomë sipas së cilës nuk mund të ketë vetëm një botim kritik të përsosur të një vepre, por duhen shumë botime kritike, të tilla që secila syresh të dëshmojë një fazë të re zhvillimi të shkencës ekdotike dhe të ndriçojë aspekte të reja a të zgjidhë çështje që pararendësit i lanë të hapura. Pra çdo botim është i rëndësishëm. Studimet që kryen Marco La Piana, Matteo Sciambra, Fadil Sulejmani, por edhe Selman Riza, Kolë Ashta e Justin Rrota, përbëjnë një thesar të paçmuar njohurish për të gjithë studiuesit që kanë ndërmend ta thellojnë e ta çojnë më tej punën e tyre mbi veprën e Matrangës. Sa më shumë botime kritike të ketë një vepër aq më shumë pasurohet filologjia e tekstit. Duhet thënë edhe se kritikat përligjen nga çasti kur propozojnë dhe argumentojnë interpretime të reja. Vetëkuptohet se, sikur botimet pararendëse të kishin shteruar e zgjidhur të gjitha çështjet, sot nuk do të ishte ndier nevoja e një botimi të ri kritik të veprës së Matrangës. Në fakt, përveç dokumenteve dhe të dhënave të reja arkivore që zura ngoje, botimi i ri përmban edhe interpretime të reja tekstore që kanë përcaktuar dy rezultate: nga njëra anë, një rishqyrtim të analizave të kryera ndër vite dhe, nga ana tjetër, një rindërtim të historisë dhe të procesit të shkrimit të dorëshkrimeve dhe të librit të shtypur. Kështu kanë dalë në pah kufizimet që karakterizonin botimet e para, ndër të cilët më i rëndi është ai i një qasjeje metodologjike të përciptë nga pikëpamja e praktikës ekzotike".

Cilat janë rezultatet kryesore të këtij punimi të ri filologjik?

"Rezultati i parë ka të bëjë me historinë e shkrimit të dorëshkrimeve të veçanta që përbëjnë kodikun Barberini Latino 3454, i cili sot ruhet pranë Bibliotekës së Vatikanit. Këto janë variante shumëduarshe që u përkasin fazave të ndryshme të procesit të gjatë që ndoqi përkthimi i Matrangës, nga varianti i parë derisa mbërriti në shtypshkronjë në Romë. Kuadrin e plotësojnë dy emisione të ndryshme të shtypura. Këtyre u shtohen elementet e ndryshme tekstore që dëshmojnë ndërhyrjen e shumë duarve, duke nisur nga varianti i parë autograf deri te të tjerët që u hapën shumë kokëçarje studiuesve që janë marrë me këtë vepër (teksti origjinal ishte në italisht apo spanjisht? Pse u shtua kënga e përshpirtshme? A e ndoqi apo jo Matranga vetë punën e shtypit etj.). Me fjalë të tjera, një rindërtim i kryer në hullinë e shkollës së Çabejt dhe të këshillave të tij të papërmbushura kërkon shqyrtime të thella e të kujdesshme të kontekstit historiko-kulturor, të profilit të përkthyesit, të rishikuesit e të radhitësit, të gjuhës së tekstit origjinal dhe të atij të përkthyer, e së fundi, kërkon zgjidhjen njërës prej çështjeve kyçe të filologjisë së tekstit: përcaktimin e vullnetit të fundit të autorit. Për të gjitha këto arsye, por edhe për të tjera që nuk po i përmend për të mos u zgjatur shumë, vepra e Matrangës merr një rëndësi të madhe që shkon përtej faktit të të qenit i dyti libër në shqipe pas Mesharit të Buzukut".

Me fjalë të tjera, botimi juaj kritik rindërton procesin e prodhimit të librit? 

"Pikërisht kështu. Një proces që fillon me shkrimin e tekstit dhe që kurorëzohet me përdorimin e tij, pra me leximin. Libërthi i Matrangës i përmbush të gjitha kriteret për t'iu përgjigjur pyetjeve që shtrojnë zakonisht studiuesit e filologjisë së librave të shtypur, sidomos atyre që i përkasin shek. XVI. Imagjinoni se si do ta ndjente veten një studiues i Shekspirit sikur të kishte në dorë, qoftë edhe për një vepër të vetme të dramaturgut të madh, jo vetëm dy ksombla të shtypura të botimit të parë, jo vetëm variantet dorëshkrim të përdorura nga rishikuesit gjuhësorë dhe nga radhitësit e shtypshkronjës, por edhe versionin autograf të autorit. Do të zgjidhte përfundimisht shumë çështje që sot mbeten ende pa përgjigje. Në rastin e Matrangës unë kam pasur mundësinë jo vetëm të rindërtoj fazat e procesit të gjatë të shtypit dhe të qarkullimit të librit, por edhe të përcaktoj rolin dhe profilin e secilit prej personazheve që drejtpërdrejt apo tërthorazi morën pjesë në realizimin e këtij projekti modest editorial të shek. XVI: përkthyesi (Lekë Matranga), porositësi i veprës (Ludovico II Torres), autori i veprës origjinale (Diege da Ledesma), rishikuesi (një shqiptar anonim pas gjasash me prejardhje gege), punëtorët e shtypshkronjës (radhitësi dhe tipografi), ndreqësi i bocave, dhe së fundi lexuesit".

Po leximi i veprës?

"Lekë Matranga, sikurse e thashë, ka qenë edhe mësues shkolle. Ndër lëndët e ndryshme që jepte, përveç kulturës greke dhe latine, ishte edhe "katekizmi në shqip". Këtë e dimë qoftë sepse na e thotë vetë Matranga në letrën e kushtimit, qoftë nga dokumentet arkivore që ruhen në Horën e Arbëreshëve dhe në Monreale. Në fakt historia e kësaj vepre lidhet me veprimtarinë mësimore që zhvillonte Matranga për të edukuar fëmijët arbëreshë me vlerat e doktrinës së krishterë, sipas udhëzimeve të Koncilit të Trentos. Kemi dëshmi se vepra E mbsuame e krështerë u përdor pa ndërprerë për një kohë të gjatë edhe pas vdekjes së Matrangës, madje gjurmët dhe pasojat e qarkullimit të saj i gjejmë në disa mbishkrime shqipe të shek. XVII që janë shkruar me alfabetin e veçantë që shpiku Matranga; s'do mend që autorët e tyre kishin mësuar ta shkruanin shqipen duke studiuar librin e Matrangës. Pikërisht ky ka qenë "funksioni" i vërtetë e librit të Matrangës: duke u mësuar fëmijëve arbëreshë katekizmin në gjuhën e mëmës, i njihte për të parën herë shqipes statusin e një "gjuhe kombëtare", të ndryshme "nga italishtja që flitej përreth", për ta thënë me fjalët e vetë Matrangës".

Është e para herë që dëgjojmë për një shkollë në gjuhën shqipe në shek. XVI.
"Ishte një shkollë ku mësimet zhvilloheshin në gjuhën shqipe dhe kjo bëhej me lejen e autoriteteve fetare siciliane. Ajo shkollë pati sukses të madh dhe vijimësi në kohë, madje ishte baza mbi të cilën në fillim të shek. XVIII u themelua Seminari arbëresh i Palermos nga At Gjergj Guxeta, pararendësi i konceptit të sotëm të "identitetit kulturor" shqiptar që lindi pikërisht në mjediset arbëreshe, për të kaluar më pas në Ballkan ku i dha jetë Rilindjes Kombëtare. Këto të vërteta historike njihen tashmë nga studiuesit, ndaj edhe habitem nga disa studiues të huaj që sot vazhdojnë të injorojnë hapur rolin e arbëreshëve duke u mëshuar disa teorive fantastike mbi prejardhjen historiko-kulturore të identitetit kombëtar shqiptar".

Intervistoi Ben Andoni

Pasthënia e "Mesharit" të Gjon Buzukut (1555)

U Donih Gjoni,biri hi Bdek(1) Buzukut, tue u kujtuom(2) shumë herë se gluha jonëh
nukë kish gjaa të endigluom(3) ensëh shkruomit shenjtë(4), ensëh dashunit(5) sëh
botësë sanëh(6), desha me u fëdigunëh(7) për saa mujtah meh ditunëh, meh zdritunë
pak mendetë e atyneh qi t'eh endiglonjinëh, për seh ata tëh mundëh mernëh(8) saa hi
naltë e hi mujtunë(9) e hi përmishëriershim(10) anshtë Zotynë atyneh qi tah duonë em
gjithëh zemërë. U lus enbas sodi maa shpesh të vinih em kishëh, përseh ju kini meh
gjegjunë(11) ordhëninë e Tinëzot. E atëh nëh enbaroshi(12), Zotynëh tëh ketëh mishërier
enbii juu, e atah qi u munduonëh dierie tash maa mos u mondonjënëh.E ju t'ini tëh
zgjiedhunitë e Tinëh Zot, e përherë Zotynë kaa meh klenëh me juu: ju tueh endiekunë tëh
dërejtënë e tueh lanë tëh shtrenbënë; e këta(13) ju tueh baam,Zotynë ka me shtuom endër
juu,se tëh korëtë tajh(14) tëh englatetëh(15) dierie ensëh vjelash, e të vjelëtë dierie ensë
enbiellash.

E u' maa due tëh enbaronj vepërënë teme, Tinë Zot tueh përqyem. Endëh vjetët MDLIV
njëhzet dit endëh mars zuna enfiill e enbarova endëh vjetët MDLV, endëh kallënduor V dit.
E seh për fat nëh keshë kun enbëh endonjë vend fëjyem(16), u duoh tuk të jetëh fajtëh, aih
qi tëh jetë maa hi ditëshim seh u', atah fajh e lus tah trajtonjëh(17) endë e mirë. Përseh nukë
çuditëm seh në paça fëjyem,këjo tueh klenëh maa e para vepërë e fort e fështirëh për tëh
vepëruom enbëh gluhët tanëh. Përseh mund mund e qëllonjinë(18), se fajh të mos banjinë;
përseh përherë ëndajh tah nukë mundëh jeshëh u' tueh enbajtunëh njëh klishëh enbëh të dyy anët mëh duhë meh shërbyem. E tash u jam enfalëh gjithëveh, e lutëni Tinëh Zonëh endeh përmuoh.


Shënim :

"Pasthënia ..." është nxjerrë nga fotokopja e origjinalit,që ruhet në Bibliotekën Kombëtare, Tiranë.

Origjinali gjindet në bibliotekën e Vatikanit,Romë,me këtë shënim katalogu : R.G. Liturgia III,194.

Kjo pasthënie është i vetmi dokument (deri me tani) që na mëson se kush qe autori i librit dhe kur u përkthye e u botue ky libër.



Sqarime :

( 1) Bdek, Benedekt.
( 2) Tue u kujtuom, tue kujtue, tue sjellë në mend.
( 3) Të endigloum, që kupton.
( 4) Ensëh shkruomit shenjtë, prej shkrimit të shenjtë, prej librave fetarë,
( 5) Ensë dashunit, prej dashurisë.
( 6) Botësë sanëh, gjindjes, popullit tonë.
( 7) Me u fëdigunëh, me u mundue, lodhë.
( 8) Tëh mundëh mernëh, të mund të marrin me mend,të marrin vesh.
( 9) Hi mujtunë, i fuqishëm.
(10) Hi përmishëriershim, fort i mëshirueshëm.
(11) Meh gjegjunë, me gëgjue.
(12) E atëh nëh enbaroshi, e taë punë në e bëfshi,e në veprofshi kështu.
(13) Këta, këtë,këtë gjë.
(14) Tajh, tuaj.
(15) Tëh englatetëh, të zgjatet.
(16) Fëjyem, gabuar.
(17) Tah trajtonjëh, ta ndreqë.Tueh klenëh etj.:kuptohet që kjo është e para vepër që përkthen Buzuku;
mund të nënkuptohet edhe se ai nuk njeh tjetër vepër të përkthyer para tij.
(18) Nukë mund e qëllonjinë etj., nuk mund t'ia qëllonin aq mirë punës sa të mos bënin gabim.

Cikël poetik nga Bardhyl Sumaj,Maxhun Lokaj,Leonora Mushkolaj, Mervete Tolaj,Idriz Selmanaj,Bardhyl Sumaj

Bardhyl Sumaj

SHOKUT

Puhizë pranverore

Ledhato faqet e përlotura,

Bjeshkë të Nemuna,

Gurra të Bardha,

Qetësoni etjen time.

Diell Kosove

Me thaj lotët

Jakup, gjaku yt vezullon.

Një bangë,

Një karrigë,

Një trëndafil

I jep freski,

Klasës tënde

Sot

Kur bie ma kujton

Shungullimën,

E Drinit,

Ofshamën e zemrës së djegur,

Klithmën e gruas,

Pa fëmijë e mbetur.

Kur i bie dielli,

Më bën dritë,

Në hapin tim,

Rrugëve pa kthim.

Bie si ujvarë,

Për zemrën e vrarë.

Maxhun Lokaj

MË FALNI

(Kushtuar poetit Din Mehmeti)

Pse me baclokun rri?!

Kështu më flasin

Edhe vargjet e tij.

Po!

Për pesëdhjetë vite,

Në trupin e tij,

Mendja dhe shpirti,

Veç poezi.

Ato morën frskun

E Bjeshkëve të Nemura,

Me agun e ditës,

Zbritën në valën,

E liqenit të dremitur,

Me rreze të përpurta.

Leonora Mushkolaj

MALLI PËR TY

Nuk tretet,

Pse koha na ndau.

Zemrat prapë rrahin,

Për fjalën e dhënë.

Dashuri e parë,

Në mua rri,

Ti flakë e zjarr,

Vullkan i pashuar.

Mervete Tolaj

LUBI

Ëndrrat mi vrave,

Idealet, jo!

Rritën time urreve,

U bëra trimëreshë.

Më vrave rininë sot,

U bëra luaneshë.

Lotët e derdhur,

Zërat e ngrirë,

Në këngët mortore,

Mbi varret e reja,

Jeho liri, liri!

Idriz Selmanaj

LIRIA NË KOSOVË TROKET

Në Kosovë,

Mes lulëkuqeve,

Sot,

Endet vetëm Liria.

Në tokën e Dardanit,

Troket Pavarësia!

Bardhyl Sumaj

DIALOG ME JU

Pranvera po vjen

Me marsin e zjarrtë

Valla!

Ditë me diell

Qenka, o bacë Adem.

Lulet i ngjyrosëm,

Me gjakun tonë,

Në Drenicën e Tahir Mehës,

E Dukagjinin e Jusuf Gërvallës,

Gjithkah po gjëmon.

Nuk falet Drenica,

As Dukagjini,

Nuk falet Kosova,

Pa e skuq djemtë e Haradinit

Lëvizjet nacionale në Ballkan dhe letërsia shqipe

Prof. Jorgo Bulo

Në kulturën e shqiptarëve ka lënë gjurmën e saj të thellë historia e tyre e brendshme dhe e jashtme.

Pjesë e trevave të lashta ilirike, udhë kryqëzimi e qytetërimeve dhe e interesave gjeopolitike gjatë dyndjeve barbare e më pas, provincë e perandorive të perëndimit dhe të Lindjes, të Romës e të Bizantit, pasi kishte bërë e çbërë gjatë shekujve, despotate e principata të pavarura, dhe pasi kishte formuar më së fundi shtetin e Skënderbeut, i cili u qëndroi për një çerek shekulli hordhive osmanve, duke u kthyer në mburojë të krishtërimit dhe të qytetërimit europian, Shqipëria e cfilitur nga luftërat, pas vdekjes së heroit të rezistencës së saj, Gjergj Kastriot-Skënderbeut (1468), kishte rënë në fund të shek.XV nën zgjedhën e Perandorisë së Sulltanëve.

Vendi ishte kthyer pas në një fazë zhvillimi ekonomiko-shoqëror historikisht të kapërcyer. Rrjedhat normale të kulturës shqiptare, që ecte në një hap me humanizmin evropian, u ndërprenë. 

Pasoja e parë e pushtimit ishte hemoragjia e elitës intelektuale në Perëndim. Prej saj u shquan figura, që bënë emër në botën humaniste, si historiani M. Barleti (1460-1513), që botoi në Romë më 1510 një histori të Skënderbeut, e cila u përkthye thuajse në të gjitha gjuhët e Evropës, ose M. Beçikemi (1408-1526), Gj. Gazulli (1400-1455), L. Tomeu (1456-1531), M. Maruli (shek. XV), M. Artioti (1480-1556) e të tjerë, që u dalluan në fusha të ndryshme të shkencës, të artit e të filozofisë.


Ndërkaq, në vend jeta kulturore u fashit, monumentet e kulturës materiale e shpirtërore u zhdukën nën rrënojat e shkatërrimit të luftërave; gjysmëhëna e uli kryqin dhe gati dy të tretat e popullatës në fund të shek. XVII ishin konvertuar në fenë islame. 

Por ky ndryshim drastik i strukturës fetare nuk pengoi që Shqipëria të ishte përherë një nga provincat më të paqeta të Perandorisë dhe as që kultura shqiptare të mbijetonte edhe në kushtet e një pushtimi disashekullor, nën trysninë e islamit e të botës kulturore të orientit, që pati një ndikim të thellë e të gjithanshëm në të, veçse pa arritur të shtypë natyrën shqiptare të kulturës vendëse.

Qëndresa në fushën e kulturës u shpreh në radhë të parë përmes lëvrimit të shqipes në lëmë të botimeve të teksteve kishtare, kryesisht të qarkut konfesional katolik në veri, por edhe ortodoks në jug.

Reforma protestante gjallëroi shpresat e zhvillimit të gjuhës e të traditës letrare vendëse kur prifti Gj. Buzuku solli në shqip liturgjinë katolike, duke dashur të bëjë për shqipen atë që bëri Luteri për gjermanishten.

“Meshari” i Gj. Buzukut, botuar prej tij më 1555, mbahet deri më sot, si e para vepër e shqipes së shkruar. Niveli i përpunuar i gjuhës dhe ortografia e stabilizuar duhet të jetë rezultat i një tradite më të hershme të shkrimit të shqipes, traditë që nuk njihet. Por ekzistojnë disa dëshmi fragmentare më të hershme se vepra e Buzukut, të cilat flasin për shkrimin e shqipes të paktën nga shek.XIV:

E para dëshmi që njihet është e vitit 1332, e domenikanit freng Gulielm Adale, kryepeshkop i Tivarit, i cili në një relacion latinisht shkruan se shqiptarët kanë në përdorim në librat e tyre shkronjat latine edhe pse gjuha e tyre është fare e ndryshme nga latinishtja. Me rëndësi të vecantë jane: një formulë pagëzimi (Unte paghesont premenit Atit et Bizit et spertit senit) e vitit 1492, shkruar shqip brenda një teksti latinisht, nga peshkopi i Durrësit Pal Engjëlli; nje fjalor me glosa shqip i vitit 1497, i gjermanit Arnold fon Harf, i cili pat kaluar si udhëtar në Shqipëri dhe një fragment nga Ungjilli i Shën Mateut, po shqip, por me shkronja greqisht, i shekullit XIV
Shkrimet shqip të këtyre shekujve s’duhet të kenë qenë vetëm tekste fetare, por dhe kronika historike, për të cilat flet humanisti M. Barleti, i cili në librin e tij “Rrethimi i Shkodrës” (1504) pohon se ka pasur në dorë kronika të tilla të shkruara në gjuhën e popullit (in vernacula lingua).

Me gjithë pengesat që krijoi Kundërreforma për lëvrimin e gjuhëve nacionale në literaturën kishtare, ky proces nuk u ndërpre. 

Gjatë shek. XVI-XVII u botuan në shqip katekizma “E mbësuame krishterë” (1592) e L. Matrëngës, “Doktrina e krishterë” (1618) dhe “Rituale romanum” (1621) të P. Budit, shkrimtari i parë i prozës dhe i poezisë origjinale shqipe, një apologji për Gjergj Kastriotin (1636) nga F. Bardhi, i cili botoi edhe një fjalor e lëndë folklorike, traktati teologjik-filozofik “Çeta e Profetëve” (1685) i P. Bogdanit, mendja më universale e mesjetës shqiptare.

Vepra e Bogdanit është një traktat teologjik-filozofik që trajton me origjinalitet, duke shkrirë të dhëna nga burime të ndryshme, çështje kryesore të teologjisë dhe një histori biblike të plotë, si dhe probleme të komplikuara të skolastikës, të kozmogonisë, astronomisë, pedagogjisë, etj. Bogdani solli në kulturën shqiptare frymën humaniste dhe vlerësoi rolin e dijes e të kulturës në jetën e njeriut; ai me veprën e tij të shkruar me një shqipe e stil të përpunuar, shënoi një kthesë në historinë e letërsisë shqipe.

Gjatë shekullit XVIII njohu një gjallërim më të madh literatura e qarkut kulturor konfensional ortodoks e mysliman. 

Një anonim prej Elbasanit sjell në shqip copa të ungjillit, T. H. Filipi, po prej Elbasanit, “Dhjatën e Vjetër dhe të Re”. Këto përpjekje u shumuan në shekullin e ardhshëm, me botimin më 1827 të tekstit integral të “Dhjatës së Re” nga G. Gjirokastriti dhe me korpusin e madh të përkthimeve kishtare të K. Kristoforidhit (1830-1895), në dy dialektet e shqipes, botime që ndihmuan procesin e integrimit të tyre në një gjuhë letrare të njësuar dhe vunë bazat për krijimin e kishës kombëtare të shqiptarëve me liturgjinë në gjuhën e tyre.

Ndonëse në kahje të kundërt me këtë prirje, duhet përmendur edhe kultura e Voskopojës, e cila gjatë shek. XVIII u bë një vatër e madhe qytetërimi dhe metropol i gadishullit ballkanik, me një Akademi e shtypshkronjë dhe me personalitete si T. Kavalioti, Dh. Haxhiu, G. Voskopojari, veprat diturore, filologjike, teologjike e filozofike të të cilëve objektivisht i ndihmonin shkrimit e njohjes së shqipes.

Edhe pse letërsia që u zhvillua në Voskopojë, ishte kryesisht në gjuhën greke, nevoja për t’i vënë gardh islamizmit, bën të domosdoshme edhe përdorimin e gjuhëve amtare, duke inkurajuar zhvillimin e kulturave kombëtare. 

Në shkollat e Voskopojës u përdorën dhe arumanishtja e shqipja për mësimin e greqishtes, kurse në shtypshkronjën e saj u shtypën edhe libra arumanisht.

Veprat e shkrimtarëve dhe dijetarëve të Voskopojës kanë sjellë disa elemente të ideve të iluminizmit evropian.

 Më i shquari ndër ta, Teodor Kavaljoti është një erudit i kohës. Sipas dëshmive të profesorit gjerman Thunman, vepra e Kavaljotit, që mbeti e pabotuar, në pjesën më të madhe ka trajtuar çështje pothuajse nga të gjitha degët e shkencës filozofike. Në të ndjehet ndikimi i Platonit, Dekartit, Malëbranshit dhe Leibnicit.

Rezultat i ndikimit të islamit dhe të kulturës së pushtuesit, ishte formimi gjatë shek. XVIII i një shkolle poetike, ose i një letërsie të shkruar në gjuhën shqipe, por me alfabetin arab. Autorë të saj si: N. Frakulla, M. Kyçyku, S. Naibi, H. Z. Kamberi, Sh. e D. Frashëri, Sheh Mala, e të tjerë, trajtuan në veprat e tyre motive të huajtura nga letërsitë orientale, shkruan mevludë e divane me një gjuhë të mbytur nga orientalizmat, lëvruan lirikën dhe epin religjioz.

 Kjo shkollë nuk pati jetë të gjatë dhe as ndikim të veçantë në zhvillimet e pastajme letrare.

Për të plotësuar kuadrin e zhvillimit kulturor të Shqipërisë në shek. XVI-XVIII duhet shënuar, se pati nga autorë vendës vepra të shquara në fushë të arkitekturës dhe të pikturës ikonografike, ku u dalluan Onufri dhe i biri Nikolla (shek. XVI) dhe K. Shpataraku e D. Selenica (shek. XVIII) të cilët vazhduan traditën e artit fetar post-bizantin, por jo pa ndikime nga Rilindja europiane.

 Në fushë të artit islam mund të përmenden kryesisht ndërtimet e kultit.

Shekulli XIX, shekulli i lëvizjeve nacionale në Ballkan, i gjente shqiptarët pa një traditë të mjaftueshme të zhvillimit shtetëror, gjuhësor e kulturor unitar, me një mendësi individualiste dhe regjionaliste, të trashëguar nga psikologjia e bajrakut dhe e fisit, për pajosë me një vetëdije kombëtare të pazhvilluar, por me një shpirt rebelimi spontan.

 Në këtë situatë historiko-kulturore nisi të merrte jetë një lëvizje e organizuar mendore dhe letrare që mori emrin Rilindja Kombëtare Shqiptare. 

Ajo u frymëzua nga idetë e romantizmit nacional dhe të iluminizmit, që u kultivuan në rrethet e inteligjencës shqiptare, e cila jetonte kryesisht në mërgim, në kolonitë e vjetra shqiptare në Itali dhe në ngulimet më të reja në Stamboll, Bukuresht, SHBA, Sofje e Kajro.

Ringjallja nacionale, mbrujtja e shqipes si gjuhë e kulturës, organizimi i arsimit kombëtar dhe themelimi i letërsisë kombëtare, në rrafshin kulturor, si dhe krijimi i shtetit të pavarur, në rrafshin politik, këto ishin synimet e kësaj lëvizjeje prej së cilës lindi shkolla e romantizmit shqiptar. 

Ishte ky një romantizëm tipik ballkanik, i mbrujtur me frymën e çlirimit kombëtar, me nostalgjinë e mërgimtarit dhe me patosin retorik të evokimit të mesjetës shqiptare, domethënë të luftrave të Gjergj Kastriotit.

 Kjo shkollë letrare lëvroi kryesisht poezinë. Heroi i saj ishte njeriu etik, shqiptari luftëtar, e më pak njeriu tragjik. Nga motivet dhe format poetike, ajo ka lidhje të ngushta me traditën folklorike. Gjurmimi i kësaj tradite dhe botimet në fushë të saj (“Rapsodi të një poeme arbëreshe” më 1866 nga De Rada, “Përmbledhje të këngëve popullore dhe rapsodi të poemave shqiptare” më 1871 nga Z. Jubani, “Bleta shqiptare” më 1878 nga Th. Mitko, etj.), ishin pjesë e programit kulturor të Rilindjes Kombëtare për afirmimin e identitetit etnokulturor të shqiptarëve.

Dy janë përfaqësuesit më të mëdhenj të romantizmit shqiptar të shek. XIX: J. De Rada (1814-1903), lindur e vdekur në diasporën shqiptare në Itali e shkolluar atje dhe N. Frashëri (1846-199), lindur në Shqipëri, i shkolluar në Zosimea të Janinës, por i mërguar dhe vdekur në Stamboll. 

I pari është poeti romantik shqiptar i rritur në klimën e romantizmit europian, i dyti romantiku shqiptar që tret në poezinë e tij ndikimet e poezisë lindore, sidomos persiane, me frymën dhe shpirtin e poezisë së romaantizmit perëndimor.

De Rada shkroi një cikël poemash epiko-lirike në stilin e rapsodive shqiptare: “Këngët e Milosaos”, 1836, “Serafina Topia” 1839, “Skënderbeu i pafat” 1872-1874 etj. me ambicjen që të krijonte eposin nacional për shekullin e Skënderbeut.

Pas gjurmëve të Herderit, De Rada zgjoi në poezinë e tij mallin e për këngën popullore dhe e ngjyrosi atë me koloritin etnografik. Veprat e tij janë pasqyrë e jetës shqiptare me zakonet dhe mendësinë e saj karakteristike, si dhe dramën shqiptare të shek. XV, kur polemi i tij i panënshtruar ra nën zgjedhën e osmanëve. 

Konflikti midis lumturisë së individit dhe tragjedisë së kombit, skenat ndanë kroit në katund, gratë që mbledhin kallëza në ara, burri që shkon në luftë dhe gruaja që i qendis brezin, të gjitha të paraqitura me një ndjenjë lirizmi të hollë, ja ç’është poezia e këtij poeti romantik, që u rrit në klimën politike të lëvizjes nacionale të shqiptarëve dhe në klimën letrare të romantizmit kalabrez.

Naim Frashëri shkroi një poemë bukolike (“Bagëti e bujqësia”, 1886) një përmbledhje lirikash filosofike, atdhetare e dashurore (“Lulet e verës” 1890), një poemë epike për Skënderbenë (“Histori e Skënderbeut” 1898) një poemë epike religjoze (“Qerbelaja” 1898) dy poema greqisht (“O eros” e “O alithis pothos ton skipetaron) një tufë lirikash persisht (“Tehajylat” - Ëndërrime) dhe shumë vepra diturore shqip. Ai njihet si poeti më i madh kombëtar i shqiptarëve.

Naim Frashëri themeloi lirikën moderne në poezinë shqipe. Në frymën e “Bukolikëve” e “Gjeorgjikëve” të Virgjilit, ai në poemën “Bagëti e bujqësia” u këndoi punëve të bujkut e të bariut duke i thurur një himn bukurive të atdheut të vet dhe duke shprehur nostalgjinë e poetit të mërguar dhe krenarinë e qënies shqiptar. 

Nuk është çudi që, duke jetuar në zemrën e perandorisë së osmanëve, në Stamboll, të përjetonte aq thellë fatin e atdheut të tij. Malli për vendlindjen, për malet dhe fushat e Shqipërisë, për varret e të parëve, kujtimet e fëminisë, i japin forcë e vrull lirik frymëzimit të tij.

Përjetimet subjektive të individit të çliruar nga prangat e mentalitetit mesjetar oriental, nga një anë, dhe nga ana tjetër panteizmi filozofik i doktrinës sufite, i shkrirë me panteizmin poetik të shkollës së romantizmit evropian, u japin meditimeve lirike të Frashërit një dimension human e filozofik universal.

 Poezitë më të bukura të përmbledhjes “Lulet e verës”, janë lirikat filozofike për jetën dhe vdekjen, për kohën që ikën dhe s’kthehet më, duke lënë pas kujtime cfilitëse në zemrën e njeriut, për krijuesin të shkrirë me universin.

Natyrë religjioze dhe anëtar i sektit bektashi, Frashëri është një poet metafizik, që shkriu në meditimet e tij lirike, mistikën helenistike, me mistikën e lashtë orientale e islame. 

I ndodhur në kryqëzimin e traditave poetike e filozofike lindore e perëndimore, N. Frashëri i tret ato në njëra-tjetrën, por pa shtypur natyrën e tij shqiptare. 

Kultura dhe qytetërimi perëndimor përcaktuan substratin iluminist të veprës së Frashërit, qytetërimi lindor substratin filozofiko-mistik, kurse bota shqiptare trungun e veprës së tij. Por duhet veçuar në veprën e tij fryma frënge. 

Fryma frënge në Greqi dhe në Turqi ishte përfaqësuese e kulturës evropiane. Ajo gjeti shtrat të ngrohtë në vendet ballkanike si Shqipëria, sepse u sillte popujve të këtij gadishulli idetë e kryengritjes frënge dhe idenë e lirisë përgjithësisht e të nacionalizmit modern. 

Njohës i gjuhës frënge, admirues i Volterit dhe i Rusoit, si mendimtar, dhe i Lamartinit si poet, Frashëri e shikonte të ardhmen e kombit të vet “të lindëte andej nga perëndon”. Romantizmi i Naimit në këtë pikë nuk dallon prej romantizmit grek e turk, ato janë pjella e Francës.

Naim Frashëri është themeluesi i letërsisë kombëtare të shqiptarëve dhe i gjuhës letrare kombëtare. Ai e ngriti shqipen në rendin e një gjuhe moderne të kulturës duke e mbrujtur atë në modelin e ligjërimit të shqipes popullore.

Botën subjektive të heroit romantik me shpirt të trazuar e sjell në romantizmin shqiptar poezia e Z. Serembes. Në poezinë e N. Mjedës dhe A. Z. Çajupit, që jetuan në fundin e Rilindjes, shfaqen shenjat e dezintegrimit të sistemit artistik të romantizmit në letërsinë shqipe.
A.Z Çajupi (1866-1930), është një poet rustik, i tipit të këngëtarit popullor, i mbiquajtur Mistrali i Shqipërisë; ai i solli letërsisë shqipe komedinë e zakoneve dhe tragjedinë me temë historike.

 I shkolluar në një kolegj francez të Aleksandrisë dhe në Universitetin e Gjenevës, njohës i mirë i letërsisë franceze, A. Z. Çajupi solli ndër të parët në shqip fabulat e La Fontenit, duke hapur kështu udhën e përkthimit e të përshtatjes në gjuhën shqipe, të veprave nga letërsisa botërore, që ka qenë dhe vazhdon të mbetet një nga udhët e mëdha të komunikimit të shqiptarëve me kulturën botërore.

Me krijimin e shtetit shqiptar (1912) shkolla romantike e lindur në truallin e lëvizjes kombëtare, e humbi bazën e vet historike; ideja kombëtare i lë udhën idesë njerëzore dhe në zhvillimin e letërsisë shqiptare shfaqen prirje e stile të reja.

Drejtimi kryesor që mori letërsia shqipe në mes dy luftrave botërore ishte realizimi, por nuk munguan as shfaqje të një sentimentalizmi të vonuar (F. Postoli), as recidive të romantizmit.


Gjergj Fishta (1871-1940), shkroi një poemë të përmasave të eposit kombëtar (“Lahuta e malësisë”) ku paraqet me frymë romantizante e me një patos të ngritur patriotik, luftrat e malësorëve të Veriutkundër dyndjeve sllave.

Me këtë vepër ai mbetet poeti më i madh epik i shqiptarëve. Prift i urdhërit françeskan, erudit dhe anëtar i Akademisë italiane, Gjergj Fishta është një personalitet poliedrik i kulturës shqiptare: poet epik dhe lirik, publicist dhe satirist i hollë, dramaturg e përkthyes, veprimtar aktiv i jetës kulturore dhe politike shqiptare midis dy luftrave.

Vepra e tij madhore "Lahuta e malësisë” me rreth 17.000 vargje, e shkruar në frymën e eposit legjendar e historik të shqiptarëve, është një pasqyrë e jetës shqiptare dhe e mendësisë shqiptare, një mozaik poetik ngjarjesh historike e legjendare, personazhesh historike dhe jo historike, traditash e zakonesh të malësisë, zanash e shtojzavallesh të malësisë, një afresk i gjallë i historisë së një polemi të lashtë që pikëson në qendër tipin e shqiptarit të gdhendur në kalvarin e jetës së tij në rrymë të shekujve të egër për të. Poemën e Fishtës e shquan një pasuri e madhe gjuhësore, në të është mbledhur tërë visari i shqipes popullore të malësise, frazologjia e gjallë e pashtershme dhe larmia e ndërtimeve të çlirëta sintaksore, që i japin gjallëri e forcë ligjërimit poetik.
Përmbledhjet poetike “Mrizi i Zanave” me vjersha atdhetare dhe “Vallja e Parrizit” me vjersha me frymë fetare, e paraqesin Fishtën një poet të hollë lirik, kurse veprat “Anzat e Parnasit” dhe “Gomari i Babatasit” e paraqesin Fishtën një shkrimtar satirik të papërsëritshëm. Në fushë të dramaturgjisë mund të përmenden prej tij tragjeditë me subjekt nga mitologjia biblike dhe antike “Juda Makabe” dhe “Ifigjenia n’ Aulli”.

Në letërsinë shqiptare midis dy luftrave nuk munguan as shfaqjet e sentimentalizmit (F. Postoli, M. Grameno) dhe të një klasicizmi të vonuar, sidomos në dramaturgji (E. Haxhiademi). Shfaqjet e rrymave moderne, të impresionizmit, simbolizmit e pamasizmit, ishin dukuri të veçuara në veprën e disa shkrimtarëve (Migjeni, Poradeci, Asdreni), pa arritur të formojnë shkollë. Ndryshime të thella ndodhen në sistemin e zhanreve; krahas poezisë u lëvrua proza (Migjeni, F. S. Noli, F. Konica, E. Koliqi, M. Kuteli etj.) dhe drama e satira (Gj. Fishta, K. Floqi).

Përfaqësuesi më tipik i realizmit ishte Millosh Gjergj Nikolla, Migjeni (1913-1938). Poezia (“Vargjet e lira” 1936) dhe proza e tij përshkohen nga një realizëm i ashpër social për mjerimin dhe pozitën tragjike të individit në shoqërinë e kohës. 

Personazhet e veprës së tij janë njerëzit e basifondeve të shoqërisë shqiptare.

Disa novela të Migjenit janë romane në miniaturë; subjektet e tyre paraqesin konfliktin e individit me institucionet dhe moralin patriarkal e konservator. 

Natyra e rebeluar e talentit të Migjenit theu tradicionalizmin e poezisë dhe të prozës shqipe duke sjellë një stil e forma të reja në poetikë, e narracion. Ai është nga reformatorët më të mëdhenj të letrave shqipe, shkrimtari i parë i nadh modern shqiptar.

Natyrë tjetër, talenti poetik L. Poradeci (1899-1987), një poet lirik brilant, krijoi një poezi të butë e të ngrohtë, por me mendim të thellë e muzikalitet magjepsës (“Vallja e yjeve”, 1933, “Ylli i zemrës” 1937.

Tronditës verbi poetik i F. S. Nolit (1882-1965), në librin “Album” (1947) dhe elegante proza e tij historike (“Histori e Skënderbeut” 1921).

 Poet, historian, dramaturg, estet dhe muzikolog, publicist, përkthyes, mjeshtër i shqipes, përpos burrë shteti e diplomat, ai është gjeniu i kulturës shqiptare të shek. XX.

F. S. Noli lindi në një ngulim shqiptar të Thrakës Lindore (Ibik Tepe), ku mori arsimin fillor; arsimin e mesëm e mori në gjimnazin grek të Adrianopojës, kurse studimet e larta i kreu në Universitetin Harvard të Bostonit (SHBA).

Në moshë fare të re u lidh me lëvizjen patriotike për çlirimin e Shqipërisë nga pushtimi osman dhe u bë një nga aktivistët më të shquar politikë e kulturorë të Rilindjes Shqiptare. 

Më 1908 u dorëzua prift duke inicuar idenë e krijimit të një kishe ortodokse aautoqefale shqiptare të cilën e themeloi më 1922.

Pas shpalljes së pavarësisë kombëtare (1912) u bë frymëzues dhe udhëheqës i lëvizjes demokratike në Shqipëri.

 Më 1924, pas fitores së një revolucioni antifeudal, u zgjodh kryeministër i qeverisë jetëshkurtër të dalë prej këtij revolucioni.

 Restaurimi i reaksionit çifligar në dhjetor 1924 e detyroi të marrë udhën e pakthim të mërgimit, të cilin e përjetoi si një ekzil biblik. Ditët e fundit të jetës i mbylli në SHBA, ku u vendos përfundimisht më 1932, pas ecejakjeve nëpër Evropë si emigrant politik.


Përvoja e revolucionit të mundur të 1924-ës i frymëzoi atij një cikël poezish me motive biblike, të përfshira në librin “Album”. 

Më 1907 pat botuar dramën po me subjekt biblik “Izraelitë dhe filistinë”, duke dashur të aktualizojë legjendën biblike në përqasje me përvojat e tij si udhëheqës shpirtëror i lëvizjes për çlirim kombëtar e shoqëror të shqiptarëve.

 Më 1947 botoi anglisht studimin “Bethoven and the French revolution”. Përktheu në shqip shumë libra liturgjikë dhe vepra të shkrimtarëve botërorë O. Khajan, U. Shekspir, H. Ibsen, M. Servantes e të tjerë.

Me poezinë, me prozën publicistike, shkencore e kishtare, si dhe me përkthimet mjeshtërore, F. S. Noli ka luajtur një rol themelor në zhvillimin e shqipes moderne.

Lëvrues të shquar të prozës së shkurtër ishin E. Koliqi (1903-1975), M. Kuteli (1907-1967) dhe F. Konica (1875-1942).

 I pari krijoi një prozë subtile, plot kolorit të qytetit të vet, Shkodrës (“Tregtar flamujsh”, 1935), i dyti është një magjistar i shqipes, shkrimtari që kultivoi stilin popullor të rrëfimit në një prozë magjepsëse (“Netë shqiptare” 1938; “Ago Jakupi” 1943; “Kapllan aga i Shaban Shpatës” 1944).

F. Konica është mjeshtri që i dha fytyrë moderne prozës shqipe, intelektuali që solli mentalitetin e mirëfilltë perëndimor në kulturën shqiptare.

Lindi në Konicë, qytet i vogël shqiptar, që me vendimet e Konferencës së Londrës më 1913, të cilat e rudhën shtetin shqiptar në kufijtë e sotëm, mbeti ne Greqi. 

Vinte nga një derë e njohur, prej së cilës trashëgoi titullin bej, vetëdijen e një përkatësie elitare, që e manifestoi fort në jetë dhe në krijimtarinë e tij, por jo dhe mentalitetin anadollak lindor prej të cilit u nda me nje buzeqeshje hokatare, që u kthye në një sarkazëm therëse në veprën e tij.

 Ndoqi një vit shkollën jezuite të Shkodrës, pastaj Liceun Perandorak të Stambollit, kreu me 1895 studimet për letersi e filozofi në Universitetin e Dizhonit (Francë), shkollimin e mbylli me kryerjen e studimeve ne Universitetin e Harvardit, ndersa me 1912 mori, në këtë universitet, titullin e magjistrit në letërsi dhe arte. Master of Arts Erudit, njohës i gjithë gjuhëve të mëdha të Evropes dhe i disa gjuhëve lindore, mik i G.Apolinerit, F.Konica u quajt prej të huajve “një enciklopedi që ecën” dhe u bë për kulturën shqiptare modeli i intelektualit perëndimor. Iu kushtua që në rini lëvizjes kombëtare, por, në kundërshtim me frymën mitike idealizuese e romantizante të Rilindjes, solli në të frymën kritike dhe përjetoi dhomën e përjetshme të idealistit që vuan për mendimet e tij.
Themeloi revistën “Albania” (Bruksel 1897-1900, Londër 1902-1909), që u bë organi më i rëndësishëm i shtypit shqiptar të Rilindjes.

 Publicist, eseist, poet, prozator, përkthyes dhe kritik letrar, është veç të tjerave autor i studimit “L’Albanie et les turcs” (Paris 1895), “Memoire sur le mouvement national albanais (Bruksel, 1899), i novelave “Një ambasadë e Zulluve në Paris” (1922) dhe “Doktor Gjilpëra” (1924), si dhe i veprës historiko-kulturore “Albania. The rock Garden of Southeastern Europe”, që u botua pas vdekjes së Massachussets me 1957.

 Dy novelat e Konicës i bashkon shpirti satirik dhe shprehja alegorike e konfliktit midis dijes dhe injorancës e konflikti midis mentalitetit të prapamebtur oriental dhe mentalitetit modern perëndimor. Publicistika dhe proza e tij janë model i një shqipeje letrare të përpunuar dhe i një stili elegant.

Vitet e fundit të jetës (1926-1939), i kaloi si ambasador i Mbretësise Shqiptare në Washington, ku dhe vdiq më 1942. Eshtrat e tij u sollën në Shqipëri në vitet e fundit.

Në letërsinë e shqiptarëve të Italisë, në periudhën midis dy luftrave, vazhdoi tradita e shkollës romantike të shek. XIX, Z. Skiroi (1865-1927) me veprën e tij (“Kthimi” 1913, “Te dheu i huaj”, 1940) desh të rikuperonte kujtesën historike të shqiptarëve të mërguar qysh nga shekulli XV, pas vdekjes së Skënderbeut.

Gjatë Luftës Antifashiste të popullit shqiptar (1939-1944), u zhvillua një letërsi e rezistencës, e cila lindi në ilegalitet përmes shtypit klandestin të Partisë Komuniste Shqiptare. Krijimet e kësaj letërsie ishin kryesisht shkrime publicistike, skica letrare dhe tekste këngësh partizane. Autorët e saj qenë luftëtarë antifashistë të brezit më të ri (Sh.Musaraj, A.Caci, F.Gjata, K.Jakova, Q.Buxheli).

Pas Luftës II Botërore, letërsia shqiptare njohu një zhvillim masiv. Tipari kryesor i letërsise dhe i arteve të kësaj periudhe, ishte zhvillimi i tyre i orientuar ideologjik dhe levrimi i të gjitha zhanreve, sidomos i romanit, i cili, nga nje zhanër pa traditë, doli ne krye të procesit letrar.

Tipi më i levruar i romanit u bë romani realist social, me permbajtje etologjike dhe historike, me subjekt linear (J.Xoxa, S.Spasse), por nuk mungon as romani me kompozicion të thyer, me poetikë të hapur dhe me një nënshtresë filozofike, që buron nga asosacioni i ideve dhe analogjitë historike (I.Kadare, P.Marko) dhe as romani satirik (D.Agolli, Q.Buxheli).

Tregimin dhe novelën, e lëvruan Dh.Shuteriqi, N.Prifti, Z.Cela, T.Laco, Dh.Xhuvani, N.Lera e të tjerë, kurse poezinë, I.Kadare, D.Agolli, F.Arapi, Xh.Spahiu, M.Ahmeti e të tjerë.

Më pak, u zhvillua drama (K.Jakova “Toka jonë”, 1955) dhe komedia (S.Çomora “Karnavalet e Korçës” 1961).

Letërsia e kësaj periudhe në Shqipëri u zhvillua brenda kornizave të realizmit socialist, i vetmi drejtim i lejuar nga politika zyrtare. Por talente te fuqishme, përtej këtyre kornizave, krijuan vepra me një frymë opozitare të nënkuptuar dhe me një domethënie universale.

I. Kadare (1936), me poezinë (“Përse mendohen këto male” 1964, “Motive me diell” 1968, “Koha” 1976) dhe sidomos me prozën e tij (“Gjenerali i ushtrisë së vdekur” 1963; “Kështjella” 1970; “Kronikë në gur” 1971, “Dimri i madh “ 1977, “Ura me tri harqe” 1978, “Piramida” 1992; “Spiritus” 1996 etj.), sfidoi kufizimet e kohës dhe përtëriti letërsinë shqiptare me forma dhe motive që e integrojnë atë në rrjedhat moderne të letërsisë botërore.

Vepra e Kadaresë paraqet një enciklopedi artistike të jetës shqiptare, një afreskë të gjerë të ngjarjeve historike dhe bashkëkohore, të përjetuara me një qëndrim filozofik të shprehur herë hapur e herë përmes gjuhës së Ezopit.

Filozofia, mentalitetet, dramat dhe traditat historike e kulturore të shqiptarëve, të kaluara në filtrin e mendimit artistik të shkrimtarit, janë paraqitur në veprën e tij si shprehje e identitetit kombëtar, e vitalitetit të kulturës shpirtërore të popullit të vet dhe si faktor i qëndresës e i mbijetesës së tij historike.

Kadareja krijon një prozë moderne duke shfrytëzuar gjerësisht analogjitë historike, parabolat dhe asosacionet, legjendat dhe mitologjinë kombëtare. 

Vepra e tij ka një poetikë të hapur që vjen nga përzierja e kohëve, e rrafsheve të ligjërimit artistik, e reales me irealen, nga natyra e thyer mozaikale e kompozicionit.

Vepra e Kadaresë i sjell letërsisë evropiane një aromë karakteristike mesdhetare, ballkanike dhe pasuron atë me koloritin e një areali tipik për veçanësinë e tij etno-kulturore.

Duke u nisur nga bota epike e legjendave dhe baladave mesjetare, proza e Kadaresë kapërcen distancën kohore dhe sjell në rezonancë mentalitetin dhe ndërgjegjen artistike e mesjetare, me mentalitetin dhe ndërgjegjen artistike të kohës sonë.

 Nga përpunimi i thellë krijues i fondit të traditave të lashta popullore, mesazhi i prozës dhe i poezisë së Kadaresë fiton njëherësh një thellësi historike dhe një notë humane universale.

Krijues me një vetëdije të fortë kritike, Kadareja jo vetëm ka poetizuar vlerat shpirtërore të kombit të vet, por dhe ka fshikulluar traditat anakronike, mentalitetet retrograde, psikologjinë provinciale dhe konvencionet e jetës së shoqërisë shqiptare.
Me frymën e disidencës, në kushtet e diktaturës kur u krijua vepra e Kadaresë, ka ndihmuar t’i gërryhen themelet regjimit totalitar në Shqipëri. 

Ekzili i tij politik në Francë në vitin 1990, kur në Shqipëri sapo kishin filluar proceset demokratike, u dha shtysë këtyre proçeseve.
Për këto vlera, vepra e Kadaresë gëzon një popullaritet të gjerë dhe është përkthyer në të gjitha gjuhët e mëdha të botës (anglisht, frengjisht, gjermanisht, spanjisht, rusisht, italisht, arabisht etj.). 

Kadareja është vlerësuar nga kritika e huaj, si një prej shkrimtarëve më të shquar bashkëkohorë të letërsisë botërore dhe ka fituar disa çmime ndërkombëtare. Kadareja është sot përfaqësuesi më eminent në botë i kulturës shqiptare.

Poet i hollë lirik dhe shkrimtar satirik D. Agolli (1931), ka sjellë në poezinë shqipe freskinë e një frymëzimi spontan meditativ dhe në roman humorin e lehtë popullor që shkon deri në grotesk. (“Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” 1973; “Arka e djallit” 1997). Ai është mjeshtër i tregimit psikologjik, filozofik (“Zhurma e erërave të dikurshme” 1964, “Njerëz të krisur” 1995).

Nga përmbledhjet më të rëndësishme poetike të Agollit, duhen përmendur, “Shtigje malesh dhe trotuare” 1965, “Fjala gdhend gurin” 1977, “Udhëtoj i menduar” 1985 dhe “Lypësi i kohës” 1995.

Agolli ka lindur në një katund të Shqipërisë juglindore dhe mori pjesë fare i ri në rezistencën antifashiste. Lidhja e ngushtë me jetën popullore dhe me idealet antifashiste, përcaktuan përmbajtjen e veprës së tij. 

Tipar i romaneve të Agollit për rezistencën është aktualizimi i vlerave të saj morale, përmes sinkronizimit artistik të ngjarjeve të luftës me kohën e sotme. 

Vepra e Agollit është bërë shumë popullore, është përkthyer në disa gjuhë të tjera dhe është vlerësuar nga kritika e huaj.

Në trojet shqiptare në Kosovë dhe në Maqedoninë Perëndimore, letërsia në gjuhën shqipe, e përfaqësuar nga shumë emra (E. Mekuli, A. Pashku, A. Podrimja, R. Kelmendi, R. Qosja, D. Mehmeti, M. Isaku etj.), ndonëse e zhvilluar në një kontekst tjetër politik e kulturor, edhe pas luftës, ruajti lidhjet me kulturën mëmë dhe solli në art ravgimet dhe dramat kombëtare e humane të njeriut të atyre trevave. 

Në diasporën shqiptare në Europë, pas Luftës, nuk pati ndonjë lëvizje të mirëfilltë letrare. I vetmi shkrimtar me rëndësi që krijoi në atë diasporë është M. Camaj (1925-1992), që rreh të zbulojë në poezinë dhe prozën e tij rrënjët e identitetit të shqiptarit të mërguar.

Rezultati më i rëndësishëm në kulturën shqiptare të pasluftës në fushë të gjuhës është unifikimi i shqipes standarte, të përpunuar në nivelin e një gjuhe moderne.

Në fazën e sotme të tranzicionit të shoqërisë postkomuniste, letërsia shqiptare përjeton avantazhet e hapjes ndaj botës, por edhe problemet që i krijohen në këto kushte kulturës së çdo kombi, për të ruajtur identitetin e vet.




Literatura:
1. Historia e letërsisë shqipe I, II (Botim i Institutit të Historisë e të Gjuhësisë të Universitetit të Tiranës, Tiranë, 1960.
2. Historia e letërsisë shqiptare (Botim i Akademisë së Shkencave) Tiranë, 1983.
3. E.Çabej. Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes, Tiranë, 1994

Letërsia e Rilindjes Kombëtare dhe Letërsia romantike shqiptare.

Nga Flori Bruqi 

Letërsia shqipe, për shkak të kushteve të vështira historike, ka lindur përgjithësisht me vonesë.

 Shkrimet e para në gjuhën shqipe, janë të shekullit të XV.



Dokumentet e para të shqipes së shkruar:

Formula e Pagëzimit (1462)

Fjalori i Arnold Fon Harfit (1497) dhe

Perikopeja e Ungjillit të Pashkës (fundi i sh. XV-fillimi sh. XVI)

Më i vjetri ndër këto tri dokumente është Formula e pagëzimit. Ajo i përket vitit 1462. Është një fjali e shkurtër: Un të pagëzonj pr`emen`t Atit e t`birit e t`shpirtit shenjt. Formula është shkruar në dialektin e veriut me shkronja latine.

Në fillimet e letërsisë shqiptare janë veprat e Marin Barletit (Historia e Skënderbeut, 1508) dhe të humanistëve të tjerë, të botuara latinisht. Libri i parë shqip është Meshari (1555) i Gjon Buzukut. Letërsia e vjetër përfaqësohet nga vepra fetare, por që ishin shprehje e qëndresës kundër sundimit osman. Autorët më të rëndësishëm ishin Pjetër Budi, Frang Bardhi, Pjetër Bogdani dhe te arbëreshët e Italisë Lekë Matrënga e Jul Variboba.



Në shek. XVIII-XIX lindi rryma e letërsisë shqipe me alfabet arab, e ndikuar nga i letërsia orientale, por në veprat e poetëve më të shquar kishte edhe tema fetare, shoqërore dhe didaktike (Hasan Zyko Kamberi, Nezim Frakulla, Sulejman Naibi, Muhamet Çami - Kyçyku etj).


Jeronim de Rada

Vepra e parë madhore e kësaj periudhe do të jetë poema Këngët e Milosaos, e poetit arbëresh Jeronim de Rada, botuar në vitin 1836. Gjithë veprat që do të botohen më pas deri në 1912, do ti takojnë një periudhe letrare që njihet nën emrin letërsia e Rilindjes. Kjo, është një letërsi kryesisht patriotike, me nota luftarake dhe frymëmarrje romantike. Kësaj letërsie, do ti prijë poeti Naim Frashëri, i cili me poezinë e vet lirike dhe epike u bë poeti kombëtar i popullit shqiptar.

Në kuadrin e letërsisë së Rilindjes do të krijojnë shkrimtarë si Andon Zako Çajupi, Faik Konica, Asdreni, Filip Shiroka, Gavril Dara, Zef Serembe etj. Letërsia e kësaj periudhe ishte kryesisht letërsi poetike.

Proza sapo do të bënte hapat e parë si prozë publicistike, historike dhe më pak si prozë letrare. Po kështu dhe dramaturgjia do të japë veprat e para pioniere. Letërsia e re kombëtare nis afër mesit të shek. XIX lidhur me lëvizjen e gjerë për çlirimin nga sundimi I huaj dhe prandaj quhet letërsia e Rilindjes Kombëtare. 

Ajo pati një drejtim iluminist e në periudhën e fundit edhe vepra realiste, por në të mbisundoi romantizmi, bashkëkohës me romantizmin evropian. 

U lëvrua sidomos poezia. Kjo ishte një letërsi me frymë demokratike e popullore, tema themelore ishte dashuria për atdheun, evokimi i të kaluarës heroike dhe lufta për çlirim kombëtar e shoqëror. 

Te shqiptarët e Italisë (arbëreshët) u shquan Jeronim de Rada me poemën Këngët e Milosaos (1836) e një varg veprash të mëdha poetike, Gavril Dara i Riu me poemën Kënga e Sprasme e Balës, Zef Skiroi me shumë poemë, si Flamuri i Arbërit (1885), Mili e Hajdhia (1890), Te dheu i huaj (1891), dhe poezi, këngë tradicionale dhe përmbledhje folklorike, Françesk Anton Santori, Zef Serembe etj.

Poeti i madh kombëtar i kësaj periudhe është Naim Frashëri, autor i poemës Bagëti e Bujqësi (1886), i Historisë së Skënderbeut në vargje dhe i shumë veprave të tjera patriotike, lirike e filozofike.

 Figura të tjera të shquara janë poeti lirik e satirik Andon Zako Çajupi (Baba Tomorri, 1902), poetët Ndre Mjeda, Aleks Stavre Drenova (Asdreni), novelisti Mihal Grameno etj.

Letërsia pas Pavarsisë



Me çlirimin e Shqipërisë dhe krijimin e shtetit shqiptar, letërsia do të hynte në një periudhë të re zhvillimi (1912-1939). 

Traditat e shquara në lëmin e poezisë do të lëvronin më tej nëpërmjet krijimtarisë së pasur të poetit të shquar Gjergj Fishta dhe të poetëve të tjerë si Ndre Mjeda, Fan Noli, Lasgush Poradeci, Ali Asllani, Vinçens Prennushi etj.

Letërsia do të shënonte një etapë të re me lindjen e romanit shqiptar në dekadën e dytë të këtij shekulli me romanet e N. Nikajt, F. Postolit, Z. Arapit dhe më pas me ato të H. Stërmillit e S. Spasses.

Nga ana tjetër, në lëmin e prozës do të ndjehet një ngritje e nivelit të tregimit, e cila do të kualifikohet artistikisht nga Mitrush Kuteli dhe Ernest Koliqi.

Gjatë periudhës së Pavarësisë, tema patriotike nuk do të jetë më në qendër të letërsisë. Problemet e mprehta shoqërore do të trajtohen nga brezi i letrarëve realistë, ku përmendim poetin dhe prozatorin e talentuar Migjeni, i cili la gjurmë të thella dhe ndikoi në rrjedhat e letërsisë moderne shqiptare.

Në këtë drejtim mund të përmendim letrarët e rinj si Petro Marko, Nonda Bulka, Dhimitër Shuteriqi, Gaspër Pali, Aleks Çaçi etj.

Në vitet e çlirimit kombëtar e shoqëror do të zhvillohet letërsia shqipe me tipare të reja, si një letërsi realiste. Edhe pse në kushtet e një shteti monist, letërsia shqipe gjatë afro pesë dekadave (1944-1990) njohu pjekurinë e saj, u konsolidua dhe u afirmua si një letërsi me vlera të nivelit evropian.

Një moment i rëndësishëm në letërsinë shqiptare në këto vite janë në fushën e romanit, ku mund të përmendim Dritëro Agolli, Jakov Xoxa, Sterjo Spasse, Ali Abdihoxha, Fatmir Gjata etj.

Përfaqësues i shquar i rrymës demokratike është Fan Noli, figurë politike por edhe poet, publicist e përkthyes. Lirik i njohur i kohës është Lasgush Poradeci. 

Nga ana tjetër një figurë qendrore e letërsisë dhe e publicistikës ishte At Gjergj Fishta. Ndër prozatorët janë romancierët Ndoc Nikaj, Foqion Postoli dhe Haki Stërmilli.

Kulmin e realizmit kritik, me pasqyrimin e gjendjes së masave më të varfër dhe me theks të fortë të revoltës shoqërore e shënojnë veprat poetike dhe prozaike të Migjenit (Vargjet e lira, 1935). Faik Konica ndërkohë ishte një kritik letrar me veprimtari shumë të zgjeruar publicistike që ndikoi jo pak në këtë letërsi...

Letërsia shqipe gjatë Komunizmit



Një etapë cilësisht e re në letërsinë shqiptare zë fill në vitet e Luftës ANÇ dhe mori zhvillim të plotë pas Çlirimit si letërsi e realizmit socialist. 

Në shtypin ilegal, si shprehje e qëndresës antifashiste, u lëvrua një letërsi revolucionare, kryesisht poezia qytetare e patriotike. Poema satirike Epopeja e Ballit Kombëtar (1944) e Shefqet Musarajt është vepra më e shquar i kësaj kohe.

Pas Çlirimit pothuajse e tërë letërsia ishte e kontrolluar nga censura e shtetit. Hapësirat në cilat shtrihej letërsia e asaj kohe ishin të ngushta dhe plot rrezik për autorët.




 Shumë prej tyre si Kasëm Trebeshina, Dhimitër Xhuvani, Petro Marko, Sotir Andoni e të tjerë u dënuan nga Partia në fuqi. Shkrimtarë të tjerë si Ismail Kadare, Jakov Xoxa e plot të tjerë shkruanin të vërtetat e tyre të fshehura pas një sensi të dyzuar. 

Megjithatë edhe gjatë periudhës së Socializmit lindi dhe u zhvillua një letërsi e mirëfilltë e cila edhe pse nën censurë, u shkrua dhe u konfirmua. Në vitet e fundit të agonisë socialiste edhe letërsia filloi të shfaqej më hapur dhe të mbante një qëndrim kritik herë hapur e herë të nënkuptuar.

 Letërsia në Kosovë.

Jashtë Shqipërisë, shkrimtarët shqiptarë shkruan të lirë nga kufizimet e ngushta të realizmit socialist të cilat ngulfatën letërsinë në Shqipëri. Në Kosovë u shfaqën talentë të rinj si Rexhep Qosja, Musa Ramadani, Ali Podrimja, Azem Shkreli, Mehmet Kraja etj.

Shkrimtarët kryesorë në Kosovë në tri dekadat e fundit të shekullit XX janë: Rexhep Qosja, Eqrem Basha, Musa Ramadani, Mehmet Kraja, Teki Dervishi, Jusuf Buxhovi etj.


Letërsia pas diktaturës

Pas diktaturës letërsia shqiptare pati njëfarë mpirjeje. Brezi i ri i shkrimtarëve solli një frymë të re realiste sidomos në poezi. 

Liria në shkrim solli një dyndje veprash letrare, por vetëm pak prej tyre ishin të një niveli të pëlqyeshëm. Peshën më të madhe e mbajtën akoma shkrimtarët e periudhës së Pas Luftës. 

Shkrimtarë si Diana Çuli, Visar Zhiti, Besnik Mustafaj,Sulejman Mato e plotë të tjerë vezulluan në këtë periudhë. Në poezi u shquan Mimoza Ahmeti, Irma Kurti, Luljeta Lleshanaku dhe ndër më të rinjtë Ervin Hatibi.

Vlen të përmendet që periudha e Post Diktaturës pati vlera të veçanta sidomos për sa i përket ribotimit të veprave që censura komuniste i kishte ndaluar apo i kishte cunguar. 

U botuan të plota veprat e rilindësve, e Gjergj Fishtës, Faik Konicës, Lasgush Poradecit, Mitrush Kutelit etj. U botuan veprat e ndaluara dhe të dënuara gjatë sundimit komunist të shkrimtarëve Petro Marko, Pjetër Arbnori, Fatos Lubonja, Kasëm Trebeshina, Dhimitër Xhuvani, Visar Zhiti e shumë të tjerë.

Në prozë u shquan shkrimtarët si Ismail Kadare dhe shkrimtarë të rinj si Fatos Kongoli, Bashkim Shehu, Ridvan Dibra, Agron Tufa, Ben Blushi etj.