Nuk kisha fluturue kurrë. Rruga ishte aq e keqe sa s’ka ma, e shumë herë kisha zor me pa nga ana e rrugës që nuk u shifte. E emocionet e frigeshme po vishin tue shtue forcen në kabinen e shytes me turi (si njitesh po m’kujtohet edhe marka e kësaj makine). Kishte ra heshtja e tmerrit e as shoferi që e kishte ba at rruge me qindra herë s’e nxjerrte asnji fjalë. Un, për çudi, po mendojsha për peripecitë e rrugës së kthimit…
Jeta shumë herë asht e pamshirshme edhe me kujtimet e veta! Sot u ula me shkrue për jeten e vepren e Ferdinand Pacit e padasht m’erdhen në mend kujtimet e nji udhëtimi t’kahershëm. Po e ndaj me ju, miq. Histori e jetueme. Të detyruem me shkue me rininë shkodrane në nji aktivitet të Klubit të Rinise, ku kishim nji studio pikture, si për ne që ishim në shkollë, edhe për të tjerët që ishin të apasionum për artin e pikturës. Detyra e jonë ishte me çue kulturen në malet e nalta ku mbizotnonte nji mjerim i skajshëm.
Na caktuen bashkë me Franc Pacin e disa të tjerë me shkue në Theth me pikturue e me hapë nji ekspozite. E morme si aventurë riniet e asnjeni prej nesh nuk do t’kishte asnji justifikim për mos me shkue, se justifikimet kishin pasoja t’frigshme.
Nji dite të bukur pranvere në agjensinë e kamjonëve në afërsi të Dobraçit, të shoqnuem prej zotni Nard Bushatit, zumë vend bashkë me Francin mrenda në kabine, të tjeret në karrocerinë e hapun që ishte e mbushun deri në maje me thasë mielli e mbi thasë u kacavarrshin jetë njerzish. Filluem udhëtimin teksa pranvera kishte shpërthye me jeshillëkun e saj e na me humorin tonë po u knaqshim me njeni-tjetrin!
Dalngadalë rruga po merrte tatëpjeten tue ju largue jeshiles e tue ju afrue nji grije t’përzieme malesh me shkëmbinj të thepisun. Nuk asht se nuk ishte bukur, por kur fillova me pa poshtë me ndie nji boshllek të papruvuem.Ferdinand Paci lindi në vitin 1940 në nji familje shkodrane, të thjeshtë por me emen për urtësi e qytetari. I ati, Nushi, e axha, Zefi, punonin si argjendarë. Ma i vogli ndër pesë fëmijët, Ferdinandi, shfaqi shenjat e para të talentit në vizatim në Shkollen Pedagogjike ku mori mësim nga Simon Rrota. Shkodra e viteve ‘50 nuk ishte sigurisht nji qender ku eksperimentoheshin tendencat e fundit te artit, por gjithsesi ishte qyteti që Shqipnisë së vogel e të varfër i kishte dhanë Marubët, Idromenon, Martinin, Kolombin, Kushin e Rroten, që bashkë me Vladimir Janin kishin me u ndjekë nga Ferdinandi i ri.
E përbashkëta e të gjithë këtyre emnave, me gjithë dallimet mes tyne, ishte se të gjithë vinin nga shkollat italiane të artit. Akademitë italiane nuk ishin vendi ku transmetohej eksperienca e avangardave të atyre viteve, por ato jepnin nji edukate që, veç stilit klasik, perëonte edhe nji botëkuptim të caktuem që trashegohej nga gjithë ajo traditë, kryesisht humaniste që kishte përçuar shoqninë perëndimore qysh nga Rilindja e deri vonë në vitet 1800. Pikërisht, arti i këtyne vjetve ndikon dukshëm te Ferdinandi, përmes leksioneve të mesuesve të tij.
Në këtë portret, me nji ngrohtësi dhe delikatese prekese, transmetohet pikerisht ajo botë nga ku Ferdinandi vinte, nji ambjent i thjeshtë qytetar ku njerzit komunikojne ngrohtë e me miresi me njeni-tjetrin. Marrëdhania që krijohet asht nji marrëdhanie ballore, direkte, e per[ueme nga penelata të zhdërvjellta e të sigurta që modelojnë përsonazhin e Nines, duke na paraqitur gjithë dinjitetin dhe njikohësisht brishtësinë e saj. Nuk ka truke dhe efekte teknike, nuk ka stëhollime stilistike apo sofistikime intelektualiste, nuk ka revolte futuriste e as analize kubiste, nuk ka shpërthim të ngjyres e as goditje befasuese kontrastesh, e megjitheatë portreti i Nines, në thjeshtësinë e vet, asht nji gur i çmuem në krijimtarinëe artit shqiptar të atyne viteve.
Kjo frymë depërsonalizimi infekton njiherësh si kërkimin artistik të Ferdinandit, ashtu edhe fizionominë e përsonazheve të tij. Asht impresionuese me krahasue nji seri vizatimesh të bame nga ai në vitet 1963-1965 në ekspeditat e Institutit të Arteve në malesi e në fshatra të ndryshme të Shqipërisë me ato të vitit 1967, ku Ferdinandi së bashku me nji grup artistësh të asaj kohe paraqet punën e aksionistëve në ndërtimin e hekurudhave, hidrocentraleve e tarracave të Shqipnjisë Socialiste.
Në serinë e parë të vizatimeve me nji ndjeshmëni dhe mjeshtëri të admirueshme, Ferdinandi na paraqet nji galeri të gjallë përsonazhesh që popullonin fshatnat dhe malësitë shqiptare të atyne viteve, nji tis i hollë melankonie përshkon të gjithe ato vizatime, por njikohesisht ato janë të gjalla e të fresketa, vështrimet e tyne janë të verteta e plot psikologji; gjurmët e karbonit, lapsit e penelit mbi letër janë të zhdërvjellta e veç mjeshtërisë përcjellin ndjenjë. Krejt ndryshe janë vizatimet e vitit 1967, ku në vend të njerezve të gjallë duket sikur kemi para sysh përsonazhet e nji tabele emulacioni.
Jo vetëm shikimet e përsonazheve e kanë humbë trishtimin e vërtetësinë, por edhe linja e vizatimit asht ba ma sterile, e pastër e rregullt e bukur mbi letër, por pa asnji gjurmë nga zhdërvjellësia e maparshme. Por, nga ana tjetër, edhe në këto vjet nji seri tjetër punësh, si Autoportreti, Portreti i Landit dhe Portreti i Babës dëshmojnë se në dimensionin e vet intim, Ferdinand Paci, arrinë me krijue vepra ku mjeshteria dhe vertetesia shoqnohen edhe nga nji kërkim stilistik që dëshmon pjekurinë artistike të formimit të autorit. Megjithatë, ndoshta ia vlen me u ndalë pak ma gjatë në reflektimin mbi atë që ndodhi në artin shqiptar gjatë së ashtuquajtunes “periudhe e realizmit socialist”.
Unë mendoj se ajo që ndodhi në artin shqiptar në gjysmen e dytë të shekullit XX nuk mund të gjykohet ekskluzivisht as me kategoritë etike të së mirës dhe së keqes e as me kategorite estetike të së bukures dhe të shëmtuares. Veprat e krijueme në artin shqiptar të asaj periudhe nuk mund të analizohen në thelbin e tyne duke mbetë në sipërfaqen formale të ngjyrave, formave, ndryshimeve stilistike e larmisë teknike.
Problemi thelbësor me të cilin u ndesh arti shqiptar në këtë periudhë asht ai i depërsonalizimit të krijimtarisë artistike. Ky fenomen (që nuk asht unik në historinë e artit, mjafton me përmendë shembujt ma të spikatun nga arti egjiptian apo ai bizantin) futi në atmosferën e veprave të asaj periudhe nji fryme gati metafizike ku përsonazhet nuk gjallojnë, por pozojnë. Ndryshe, veçse, nga shembujt që na vijnë nga Egjipti apo Mesjeta, ku fryma mistike mbizoteronte krijimtarinë individuale, realizmi socialist në vend të besimit mistik kishte bindjen ideologjike. Ky moment asht shtjellë me mjaft inteligjencë nga Gezim Qendro në shkrimin e tij “Su-Realizmi Socialist”.
Krijimtaria e Ferdinand Pacit nuk mbeti jashtëkesaj vorbulle. Punime si “Brezi ynë i ri” janë tipike të asaj atmosfere pllakateske që mbizoteroi në artin shqiptar të pasrevolucionit kulturor të 1967-ës. Kompozimi i ekuilibruem, inja elegante dhe raportet dekorative të ngjyrave janë vetëm elemente të jashtem të formes pa jetë të vepres, e cila dominohet nga nji atmosferë pa ajer ku përsonazhe që u ngjajnë manekinave vështrojne diku larg në nji horizont që qëndron përtej reales.
Përtej gjykimit thjesht formal, kjo veper mbetet nji dëshmi e mrekullueshme e transformimit të identitetit të artistit dhe njikohësisht të transformimit të identitetit të përsonazheve të tij nën tyrsninë e nji sistemi që privon dimensionin e lirisë nga krijimtaria artistike. Sigurisht, Ferdinand Paci nuk asht as i vetmi, as i pari e as i fundit që ndjenë nji trysni të tillë në krijimtarinë e vet.
Nuk duhet të harrojmë se krijimtaria e tij e shkurtër ngjeshet mes dy datave të randësishme për Shqiperine e asaj periudhe, 1967 letra e hapur e KQ të PPSH-së kundër mbeturinave fetare dhe zakoneve prapanike; 1974, Plenumi IV i KQ të PPSH kundër shfaqjeve të huaja ideologjike në art dhe kulturë.
“Njeriu i ri”, fryt i kësaj historie shqiptare, ka populluar me qindra telajo duke mbetur sot nji ikonë e pazëvendësueshme e asaj kohe. Unë nuk mendoj se përçmimi ndaj sistemit që ushqeu nji art të tillë duhet të na deformojë gjykimin ndaj dëshmisë së pazëvendësueshme që keto vepra na lanë mbi atë periudhë të historisë shqiptare dhe vec një talebanizëm kulturor mund të na shtyje që t’i shkaterrojmë vetëm se nuk besojmë ma (për fat të mire) në ideologjinë, pjellë e së cilës këto vepra, në nji mënyre apo ne nji tjetër, janë.
Në këtë kontekst duhet thanë se krijimtaria e Ferdinand Pacit mbetet nji dëshmi e kësaj historie. Trajektoria që pësoi krijimtaria e tij e shkurtër asht trajektoria që shoqënoi artin shqiptar nga vitet ‘50 deri në fund të viteve ‘80, e Ferdinand Paci na e dëshmon këtë në nji nivel artistik të denjë për t’u konsideruar si i tillë.(Ardian Paci)
