Morten Hoi Jensen: Kafka, një fund apo një fillim?

Sa çudi të kthehemi te Kafka. Duhen vetëm disa faqe që të gjitha paragjykimet tona rreth letërsisë të nisin lundrimin. Mjetet e vjetra – karakteri, komploti, stili – janë të padobishëm për ne; ato vëllime gjigante të teorisë mund të mërgojnë përsëri në raftet e poshtëm; do të ishte më mirë të kontrollohej ridrejtimi ndaj frojdianizmit. Asnjë prej tyre nuk do të na drejtonte në këtë udhë. Eric Heller njëherë shkroi për “gjendjen patetike të kritikëve përballë romaneve të Kafkës”. Sa për të ardhur keq! E gjithë vepra e Kafkës është një sulm ndaj interpretimit, ndaj kuptimit; është përgënjeshtrimi më i frikshëm në historinë e letërsisë ndaj pyetjes së pavdekshme, por të gabuar “Çfarë ka dashur autori të thotë me këtë tekst?”

E megjithatë, për ironi, pak autorë janë aq sipërfaqësor në krahasim me ngarkesën kuptimore të Kafkës. Në shekullin e prezantimit të veprës së tij për herë të parë, ai ka qenë i ngujuar nën një bollëk tendash interpretimesh: judaizmi, kristianizmi, psikoanaliza, holokausti, komunizmi, simbolizmi, ekzistencializmi – zgjidheni vet. Ai është profeti i mizorisë së shekullit XX; një aktor në kallëpin e Buster Keaton; korrës i zymtë i modernitetit post-fetar. Ose ka themeluar një zhanër të ri, ose ka shpërbërë çdo zhanër. Dukej sikur edhe vetë Kafka ishte realist mbi veten: “Unë jam fundi ose fillimi”, shkruante diku.

Erich Heller, i cili, ashtu si Kafka, ka gradën doktor në drejtësi nga Universiteti Gjerman i Pragës, përbën një rast të fortë për paradoksin qëndror të shkrimit të Kafkës në esenë e tij kanonike mbi Kështjellën (përmbledhur në The Disingerited Mind, 1952). Ai na jep skicën bazë të komplotit të romanit: një i panjohur i njohur si K. mbërrin në një fshat duke besuar se është emëruar mbikqyrës territori prej autoriteteve (fshati udhëhiqet prej kështjellës). Kontakti i pakët që ka K. me autoritetet – dy ndihmësit që i janë caktuar, letrat që merr, telefonatat që i ridëgjon – duket sikur e konfirmojnë emërimin. Por K. nuk është kurrë i bindur dhe sidomos në kohën kur lajmërohet nga kryebashkiaku, “Ti sillesh si mbikqyrës territori, siç thua dhe vetë, por, fatkeqësisht, ne nuk kemi nevojë për një të tillë”. Dhe kështu K. nis të shpenzojë të shumtën e kohës së romanit duke kërkuar konfirmimin e emërimit të tij nga autoritetet e paarritshme të kështjellës. Heller shtjellon:

Besimi i K.-së shfaqet, që në fillim, të bazohet në të vërtetën dhe iluzionin. Është një arritje e pabesueshme e Kafkës që të detyrojë, në mos të frikësojë, lexuesin në pranimin e padiskutueshëm të këtij paradoksi, të paraqitur me realizëm të pamëshirshëm dhe logjikë të parezistueshme. E vërteta dhe iluzioni janë të përziera në besimin qëndror të K.-së në një mënyrë të tillë që ai është i privuar nga çdo rregull i realitetit. E vërteta është gjithmonë në pikën e heqjes së maskës dhe zbulimit të vetvetes si iluzion, iluzion në rrezik të vazhdueshëm për t’u verifikuar si e vërtetë. Është gjendja e vështirë e një njeriu, i cili, i pajisur me një oreks të pangopur për siguri transhendentale, e gjen veten në një botë të grabitur nga të gjitha pasuritë shpirtërore. Kështu ai është kapur në një rreth vicioz. Ai nuk mund ta pranojë botën – fshatin – pa arritur më parë sigurinë absolute dhe ai nuk mund të jetë i sigurt pa pranuar më parë botën. Megjithatë, çdo kontakt me botën e bën talljen e kërkimit të tij dhe vazhdimi i kërkimit kthehet në barrë të thjeshtë.

A nuk është gjendja jonë e vështirë si lexues të Kafkës, analoge me atë të K.? A nuk jemi të trembur nga pranimi i padiskutueshëm i një paradoksi që na paraqitet me realizëm të pamëshirshëm dhe logjikë të parezistueshme? Konsiderojeni “Një mesazh nga Perandori”. Një perandor në prag të vdekjes dërgon prej shtratit të tij një mesazh të destinuar vetëm e vetëm për ty – ty, “subjektit të tij të mjerë”. Por ky mesazh nuk do të të gjejë kurrë. Postierit i duhet të penetrojë portat e pafundme dhe paradhomat e pallatit të shenjtë, pa përmendur shkallët dhe oborret, apo edhe një pallat të dytë apo të tretë. Në fund, gjendet një kryeqytet, i mbushur përplot, ku askush nuk mund të depërtojë. “Ti, gjithsesi, ulesh në dritaren tënde dhe ëndërron për mesazhin teksa vjen pasditja”.

Figura e largët dhe e munguar e autoritetit, ngarkesat e pafundme burokratike, kotësia e shpresës – “Një mesazh nga Perandori”, thuajse si simotra “Përpara Ligjit”, ngjesh në pak faqe shenjat më të njohura të atij termi të frikshëm dhe të holluar, Kafkiane – përdorur në mënyrë të vazhdueshme për të përshkruar edhe shqetësimet më të parëndësishme, si të lidhesh me Verizon[1]. Fatmirësisht, termit kohët e fundit i është dhënë një jetë e re prej Reiner Stach (vëllimi i tij i tretë dhe i fundit mbi jetën e Kafkës u botua nga Princeton University Press); ai e identifikon në mënyrë të dobishme si “formë të veçantë të retorikës, e cila errëson situatën me saktësi analitike”.

Përzgjedhja e re dhe e shkëlqyer e tregimeve të Kafkës nga përkthyesi Peter Wortsman, Konundrum: Selected Prose of Franz Kafka (botuar prej Archipelago Books), sjell retorikën e veçantë të autorit në jetën e lavdishme. Na kujton se kënaqësia është një element qëndror në reagimin tonë ndaj punës së tij – për përzierjen e saj ndaj së vërtetës dhe iluzionit, për marrëdhënien midis një situate të jashtëzakonshme dhe “precizionit analitik” me të cilin përshkruhet. Ashtu si me përkthimet e tjetra moderne të Kafkës, në veçanti të Michael Hofmann, këtu na jepet një Kafkë më pak i zymtë se alegoristi fetar dhe ekzistencial i dikurshëm. I përfshirë në Konundrum, përshembull, është rrëfimi i zhurmshëm i Kafkës, nga një letër drejtuar Felice Bauer, për përpjekjen e tij që të mos shpërthente në të qeshura gjatë “takimit solemn” me drejtorin e Institutit të Sigurimit të Punëtorëve prej Aksidenteve, ku Kafka ishte i punësuar për një dekadë. Duke qëndruar së bashku me një koleg përballë tavolinës kaq shumë të ngjashme me atë të një perandori të drejtorit, Kafka lufton me dëshpërim për ta mbajtur si një masë. Asgjë nuk është aq qesharake sa e qeshura në një situatë që nuk e kërkon atë:

Kur ai dha përgjigjen e tij, po në atë mënyrën e zakonshme, tepër të njohur, tipike skematike perandorake, krejtësisht të pakuptimtë, shoqëruar me sëmbime të rënda në gjoks, ndërsa kolegu im hodhi vështrime anash, qëllimi i të cilëve ishte të më paralajmëronte të kontrolloja veten, megjithëse tashmë isha sforcuar mjaftueshëm për ta bërë këtë, efekti i të cilit ishte më tepër të sillte gjallërisht në mendje kënaqësinë e atë të qeshurën e hershme, nuk munda ta kontrolloja më veten dhe humba çdo shpresë se do të mund ta bëja ndonjëherë.

Këtu kujtohet gjithashtu se Kafka është çdo gjë tjetër veçse një shkrimtar i errët dhe i padepërtueshëm. Mendoj se ai është modernist, por nuk mund të dini asgjë për Joyce, Pound dhe Eliot dhe ende të kënaqeni me botën e formuar në mënyrë të përsosur dhe ftuese të çuditshme të trillimeve të tij. Kur lexova për herë të parë “Metamorfozën” në moshën 15 vjeçare, pa ditur asgjë rreth Kafkës apo modernizmit apo letërsisë në përgjithësi (nuk mund të më paguaje që të lexoja një libër asokohe), ndjeva se ose sapo kisha lexuar historinë më shqetësuese të shkruar ndonjëherë, ose kisha qenë shtylla e një shakaje masive. Ndoshta ky është pikërisht reagimi që një histori e Kafkës duhet të shkaktojë te lexuesi.

Kafka, ndërkohë, mund të lexohet më së miri në pavetëdije. Shumë shpesh, të interpretosh punën e tij është si të prishësh një shaka të mirë duke shpjeguar vijën e grushtit. Duhet të kujtojmë se kur ai u lexoi për herë të parë Procesin miqve të tij, ata u shkrinë gazit; po në të njëjtin roman Jozef K. mendon për vete: “nëse kjo do të kishte qenë komedi, ai do të kishte këmbëngulur ta luante deri në fund”; dhe se Kafka i tha mikut të tij Max Brod, se “ka shpresë, por jo për ne” me një buzëqeshje djallëzore në fytyrë.

Romani i tij është si një komedi përmasash dhe mospërputhjesh. Tek Metamorfoza (që në mënyrë të pamatur metamorfizohet në “Shndërrimi” tek përkthimi i Wortsman), shqetësimi i parë i Gregor Samsa-s pasi u zgjua dhe gjen veten të shndërruar në brumbull, nuk është ndryshimi i tij i pashpjegueshëm, por çështja kaq e parëndësishme e punës: “Zot i Madh’, mendonte me vete, ‘ç’profesion rraskapitës kam zgjedhur! Duke udhëtuar çdo ditë.” Ai gjendet shtrirë mbi guaskë, këmbët e tij të shumta lëvizin dhe shqetësimi i tij kryesor është linja e trenit dhe ushqimet e këqija që karakterizojnë profesionin e tij.

Ose marrim “Artisti i uritur”. Meqenëse askush nuk mund të ulet në netët e shumta të shfaqjeve të artistit të adhuruar të urisë, i vetmi që mund ta kuptojë vërtetë madhështinë e tij është vetë artisti: “vetëm ai mund të vepronte njëkohësisht si spektator i pagabueshëm, plotësisht i kënaqur me përsosmërinë e shfaqjes”. Por artisti mendon se uria është e thjeshtë (një arrogancë për të cilën hera-herës dyshohet se është mashtrues) dhe dëshiron t’i lejohet të vazhdojë urinë përtej kufirit 40 ditor të përcaktuar nga drejtuesit. Ai shkel kontratën dhe i bashkohet një cirku, ku i lejohet të jetë i uritur në qejf të tij. megjithatë, në mënyrë të pashmangshme, njerëzit humbasin interesin. Pa askënd – madje as vetë artistin e uritur – për të mbajtur shënim ditët, ai përfundimisht vdes nga uria, i lënë pas dore dhe i harruar. Pak para se të vdiste, mbikëqyrësi i artistit e pyet pse ndihej i detyruar të shkonte pas urisë. Përgjigja e tij absurde? “Sepse nuk kam gjetur ende një ushqim që të më pëlqejë”. Estradë e pastër.

Kafka e bën të pashpjegueshmen dhe absurdin tejet qesharak. Shndërrime të papritura, arrestime arbitrare, mesazhe të mbërthyera në tranzit – ne qeshim me to, por e qeshura jonë nuk është aspak e pavlerë; është e qeshura e rraskapitjes, e mosbesimit, një përpjekje e fundit për të hequr diçka nga një kozmos i heshur dhe i padepërtueshëm. “Ju jeni marrë si mbikqyrës territori”, K. është njoftuar në Kështjellë, “por për fat të keq, ne nuk kemi nevojë për një të tillë”. Nuk ofrohet asnjë shpjegim tjetër; në të vërtetë, kërkimi kokëfortë i K. për një shpjegim është zhbërja e tij. Është si John Cleese i Monty Python që pyet furnitorin e një dyqani djathi nëse ka vërtet djathë. Pasi kërkon çdo lloj djathi të mundshëm vetëm për t’u thënë se kanë mbaruar të gjithë, ai më në fund pyet: “Ju keni vërtet djathë, apo jo?” Për të cilën furnitori i buzëqeshur përgjigjet në mënyrë të pakundërshtueshme: “Sigurisht, zotëri. Është dyqan djathi, zotëri.”

Sepse tragjedia fshihet gjithmonë apo edhe mohohet në shkrimet e Kafkës (është gjithmonë tepër vonë, siç tha Michael Hofmann për “kohën e Kafkës”, por më e keqja nuk ka ndodhur ende) ka diçka të përhershme në komedinë e Kafkës. Duket se lëkundemi mes të qeshurës dhe dëshpërimit – madje, ka raste kur i ngatërrojmë. Kjo është një komedi që, siç theksoi dikur David Foster Wallace, ka pak të përbashkëta me idenë bashkëkohore të të qeshurit si argëtim dhe siguri, pikërisht sepse i reziston mbylljes dhe rehatisë. Kafka këtu tingëllon hera-herës si Kierkegardi, për të cilin flet në ditarët e tij si “në të njëjtën anë të botës” si ai – veçanërisht Kierkegardi që pyeti: “Po sikur çdo gjë në botë të ishte një keqkuptim, po sikur e qeshura të ishte vërtet lot?”

“E qeshura ime është mur betoni”, i thotë Kafka admiruesit të tij Gustav Janouch. “Kundër kujt?” e pyet ai. “Normalisht, kundër vetes,” përgjigjet Kafka:

Një goditje ndaj botës është gjithmonë një goditje ndaj vetvetes. Për këtë arsye, çdo mur betoni është thjesht një iluzion, i cili herët a vonë shembet. Sepse e brendshmja dhe e jashtmja i përkasin njëra-tjetrës. Të ndara, ato bëhen dy aspekte hutuese të një misteri që durojmë, por nuk mund ta zgjidhim kurrë.

Tregimet e Kafkës janë “bashkëkohëse dhe mund të vendosen kudo dhe askund”, na thotë Wortsman, por autori i tyre, e pavend të thuhet, ka jetuar jo “kudo dhe askund”, por më tepër në një vend dhe kohë të caktuar. Dhe bota ku ai banoi – zyra e sigurimeve, apartamenti mbushur përplot me njerëz, qyteti shumëgjuhësh në perandorinë në rënie – e formësoi dhe e brumosi disi. Librat e fundit nga Reiner Stach dhe historianit Saul Friedländer janë përpjekur të humanizojnë Kafkën, si për ta nxjerrë atë disi nga muri iluziv i betonit. “Bota e pabesueshme” që Kafka kishte brenda kokës së tij përputhej me një botë jo më pak magjepsëse rreth tij – një fakt që ai dhe shumë kritikë të tij herë pas here e harrojnë.

Megjithatë, nëse si unë, ju jeni të kujdesshëm për t’u thelluar në një rrëfim me tre vëllime të jetës së një avokati sigurimesh asket dhe vetëflijues, Stach me një rrufe të pashpjegueshme frymëzimi e ka plotësuar ndërmjarrjen e tij të madhe me një vëllim të veçantë elementësh biografikë, të cilët ai i quan në mënyrë sugjeruese “kundër imazhe”, me titull A është ai Kafka? 99 gjetje. Botuar për herë të parë në gjermanisht në 2012 dhe përkthyer nga Kurt Beals në 2016, është një koleksion zbulimesh të vogla, duke filluar nga fotografitë dhe shkrimet origjinale, te kartolinat dhe anekdotat e rastësishme. Kjo mënyrë anësore e shikimit të Kafkës është në mënyrë unike shpërblyese, duke iu shmangur parimeve organizative dhe narrative të biografisë, ashtu si vetë Kafka aq shpesh i shmangej parimeve organizative dhe narrative të fiksionit.

Në parathënien e tij, Stach na thotë se pavarësisht nga kërkimet, studimet dhe gërmimet biografike thuajse shekullore, imazhi popullor i Kafkës si një neurotik i pabotshëm – “një njeri i çuditshëm që sjell gjëra të çuditshme” – ka rezoltuar kokëfortësisht jo fleksibël. Ndaj ai kornizon A është ai Kafka? si një përpjekje për të “destabilizuar këtë pikëpamje: “Këtu ndjenja e Kafkës për komiken luan një rol të spikatur dhe paradigmatik,” shkruan ai. “Humori i tij nuk është gjithmonë i fshehtë, siç mund të pritet nga tekstet e tij të padepërtueshme: ai mund të jetë naiv dhe i çuditshëm, duke zbuluar kënaqësinë e tij në lojërat e fjalëve dhe rreshtat e grushtave, në një mashtrim të aftë të motiveve, ndërrimeve të këndëvështrimit dhe skenarëve të frymëzuar”.

Pothuajse çdo kundërimazh i Kafkës arrin të jetë befasues ose i çuditshëm (ose të dyja). Këtu ai i nënshtrohet regjimit të përshtatshmërisë së gurusë danez Jørgen Müller, aty ai flet për birrat e tij të preferuara; këtu ai është në një udhëtim pune në Boheminë Veriore, duke u shndërruar në teoritë e “mjekësisë natyrore” të Moriz Schnitzler, dhe ja ku po lexon në një librari në Mynih dhe i shkakton të fikëtin një gruaje.

Më e mira e të gjithave, ndoshta, është letra e dërguar Kafkës nga njëfarë doktor Segfried Wolff, e cila nis me fjalët: “I nderuar zotëri, ju nuk më bëni aspak të lumtur”. Dr. Wolff nis të shpjegojë se ai bleu “Metamorfozën” për të kushërirën, dhe gjithçka mori në këmbim ishin ankesat e saj se s’mund t’i gjente kuptimin. Edhe e ëma e kësaj kushërire u hutua nga libri dhe ia kaloi atë një kushërire tjetër, e cila, mjerisht, as që mund ta kuptonte. Të tria gratë më në fund vendosën t’i shkruajnë doktor Wolff, duke i kërkuar një shpjegim. Doktor Wolff është në fund të mençurisë së tij:

Zotëri! Kalova muaj në llogore duke u ruajtur prej rusëve dhe nuk mu drodh qerpiku. Por nëse reputacioni im do të shkonte në djall prej kushërirave të mia, do të ishte e padurueshme.

Vetëm ju mund të më ndihmoni. E keni për detyrë; sepse jeni ju që më futët në këtë rrëmujë. Kështu që ju lutem më tregoni se çfarë duhet të mendojë ime kushërirë kur lexon Metamorfozën.

I juaji sinqerisht,

Dr. Siegfried Wolff

E njëjta letër shfaqet si epigraf për librin e shkurtër të Saul Friedländer, Franc Kafka: Poeti i turpit dhe i fajit, i cili së fundmi është shfaqur në letër. Ashtu si Stach, Friedländer është shumë i interesuar për marrëdhëniet e Kafkës me botën rreth tij, dhe ai është veçanërisht i ndriçuar për çështjen e identitetit të Kafkës, për të përdorur një fjalë shumë në modë sot. Një historian i njohur i Holokaustit, i kushton një kapitull të tërë “Kompleksitetit të errët të Judaizmit”. Friedländer argumenton me arsyen se “kërkimi i temave hebraike në krijimtarinë kryesore të Kafkës është problematike”, dhe na tregon se Kafka ishte qytetari modern i përkryer: si një grindje identitetesh. Sipas fjalëve të Günther Anders:

Si një çek që flet gjermanisht, [Kafka] nuk është aspak në mesin e çekëve; dhe si një hebre gjermanisht folës, jo krejt në mesin e gjermanëve bohem. Si një bohem, nuk përfshihet tek austriakët. Si një zyrtar i një kompanie sigurimesh, përjashtohet dhe nga shtresa e mesme. Megjithatë, si bir i një familjeje jo i klasës së mesme, përjashtohet dhe nga klasa punëtore.

Kafka, tregon Friedländer, qe i interesuar për temat hebraike, por marrëdhënia e tij me sionizmin e mikut të ngushtë Max Brod, mbeti ambivalente në rastin më të mirë të saj. Ndërkohë, Friedländer shkruan “përshtypja e përgjithshme që merr nga ditarët dhe letrat është ajo e indiferencës ndaj çështjeve botërore dhe politikës së brendshme”.

Tregimet e Kafkës, natyrisht, nuk shpjegohen prej biografisë së tij – por ndriçohen prej saj. Nëse Kafka shpesh lexohet si profet i mizorive që do të vijnë, kjo ndodh sepse ai jetoi në një kohë kur retë e stuhisë që dukeshin në horizont kishin filluar tashmë të bashkoheshin. Me gjithë indiferencën e tij të dukshme ndaj politikës, ai vështirë se ishte i pavëmendshëm ndaj kërcënimit në rritje të antisemitizmit evropian. Siç tregon Friedländer, Kafka reagoi i shqetësuar ndaj trazirave anti-hebreje në Pragë në vitin 1920, duke i shkruar Milenës:

Një ditë më parë dëgjova dikë që i quajti hebrenjtë ‘racë zgjebarake’. A nuk është e natyrshme të largohesh nga një vend ku dikush është kaq i urryer? (Sionizmi apo patriotizmi nuk përfshihen fare këtu.) Heroizmi i të qëndruarit është gjithsesi thjesht heroizmi i buburrecëve që nuk mund t’i heqësh qafe as nga banja. Sapo vështrova kah dritarja: policë të armatosur, xhandarë me bajoneta të vidhosura, një turmë që ulëret shpërndahet dhe këtu lart në dritare u krijua gjendja e turpit të pakëndshëm i të jetuarit nën mbrojtje të vazhdueshme.

Pra, lidhja retrospektive me Holokaustin dhe Luftën e Dytë Botërore nuk është e dobët. Nëse ai nuk do t’i nënshtrohej konsumit në vitin 1924, Kafka kishte më shumë gjasa të duronte një fat të ngjashëm me atë që pësuan të motrat, shokët e klasës, miqtë e tij – e gjithë bota që njihte dhe ku u rrit.

Faqet e fundit – “Shënime biografike” – të A është ai Kafka? janë disa nga më rraskapitëset që kam lexuar ndonjëherë. Ato përmbledhin, shkurtimisht, fatin e familjes së mbijetuar të Kafkës dhe miqve të afërt. Shkrimtari Oskar Baum vdiq në një spital në Pragë në vitin 1941, por e shoqja u dëbua në Theresienstadt ku edhe vdiq; i biri, Leo, vdiq në 22 Korrik 1946, “në bombardimin e hotelit Kind David në Jeruzalem prej një grupi rezistence hebre”. Vëllai i Max Brod, Otto, “pianist i shquar”, u vra në Auschwitz në 1944. Përkthyesja e Kafkës Milena Jesenská u arrestua nga Gestapo në 1939; ajo vdiq në kampin e përqëndrimit Ravensbrück në 1944. Elli dhe Valli, dy nga motrat e Kafkës, vdiqën në kampin e shfarosjes Chelmno në vitin 1942. Ottla, motra e vogël, u dërgua në Theresienstadt në vitin 1940. Në vitin 1943, ajo doli vullnetare për të “shoqëruar një grup fëmijësh hebre polakë në Auschwitz” dhe vdiq atje pak kohë më pas. Romancieri Ernst Weiss kreu vetëvrasje kur trupat gjermane pushtuan Parisin. Në fund, e fejuara e dytë e Kafkës, Julie Wohryzek e cila u arrestua dhe u dërgua në Auschwitz, ku u vra në vitin 1944. Diku tjetër në libër thuhet se deri në 5 nga 22 shokët e klasës së Kafkës “duket se janë vrarë në kampet e përqëndrimit”.

Në vitet e tij të fundit, Kafka kishte flirtuar hera-herës me idenë për të emigruar në Palestinë për të hapur një restorant me të dashurën e tij, Dora Diamant. Por, duke ditur se çfarë ndodhi përfundimisht me botën në të cilën ai kishte jetuar dhe me të gjithë ata që njihte që ende banonin aty, njeriu ndihet jashtëzakonisht mirënjohës që Kafka, të paktën, u kursye nga ato ankthe që nuk i bëri vetë. Ai është fantazma që mbijetoi.

LA Review of Books

Përktheu nga anglishtja:

Antonio Çikollari

KADARE-ONUFRI 25 VJET BASHKËPUNIM – Bujar Hudhri: Ishte një terren i vështirë dhe vazhdimisht binin rrufe

 

 

Gjysmë shekulli më parë

Më kujtohet kur isha një nxënës në tetëvjeçare, mbi pesëdhjetë vite të shkuara, kur një të diel në mëngjes, i shoqëruar nga vëllai im i madh, u regjistrova në bibliotekën e qytetit. Atëherë banonim në Peqin. Libri i parë që kam marrë, e mbaj mend si tani, ishte Gjenerali i ushtrisë së vdekur. Siç duket, titulli pati ngacmuar fantazinë time dhe e mbarova librin me një frymë. Të nesërmen, ditë e hënë, që në mëngjes shkova ta dorëzoja në bibliotekë, por e gjeta mbyllur. S’dihet sa kisha pritur te dera, kur pashë tabelën e orarit: E hënë, pushim!

Ngjarja tjetër duhet të ketë lidhje me një konkurs kombëtar të vitit 1969, ndërsa ndiqja shpalljen e fituesve në gazetën Drita. Më sheh im vëlla, i cili ishte atëherë student në Institutin e Arteve, dhe më pyet pse isha mërzitur. “Kadareja nuk e mori çmimin e parë”, – i thashë, thua e kisha humbur unë çmimin. – “Ja, e mori Dritëroi çmimin e parë, kurse Kadareja u afrua gjithë arrogancë të tërhiqte çmimin e tij te juria”. S’di pse kjo fjalë më ngushëlloi. (Arroganca më ka mbrojtur nga sulmet e mediokërve, do të dëgjoja shumë vjet më vonë nga Kadareja.)

Ishte një rast kur mund ta takoja për herë të parë. E mbaj mend datën: 28 nëntor 1980. Kadareja me zonjën e tij po ktheheshin nga vizita në Prishtinë, ku ishte botuar kompleti i parë i veprave të tij. Në kufi kishte dalë për t’i pritur im vëlla, Feridi, atëherë redaktor në gazetën Drita. Ishin kthyer në shtëpinë tonë, por unë isha ushtar, ndaj nuk munda t’i takoja. Edhe sot e mbaj mend që zonja Kadare kishte sjellë një tufë karafila të kuq nga të Kosovës.

Do ta takoja shumë vjet më vonë Kadarenë, pasi kisha themeluar dy gazeta të pavarura, Fjala e lirë (16 shtator 1991-14 shtator 1992) dhe Ku vemi (tetor 1992-janar 1993), dhe shtëpinë botuese Onufri. Po ashtu, kisha instaluar një shtypshkronjë me ndihmën e një kredie të programit “Phare” të Komunitetit Europian. Mund të jetë e para shtypshkronjë në vend që përdori kompjuterin në procesin e shtypit dhe kjo na dha mundësi të konkurrojmë të gjitha shtypshkronjat shtetërore të cilat edhe disa vjet më pas do të përdornin germat prej plumbi.

Pas nja dy vjetësh Onufri kishte edhe një godinë ndër më të bukurat e qytetit. Ishte projektuar nga arkitekti i shquar shqiptar, Qemal Butka, i cili më vonë ka projektuar grataçela në Nju-Jork. Mbaj mend se, kur po bënim pagesën e këstit të parë, ishin mbledhur pasardhësit dhe njëri prej tyre më tha që, të kishte qenë gjallë babai, nuk do ta kishte shitur kurrë këtë godinë. Pasi pushuan diskutimet, më i madhi prej tyre u drejtua: të ishte gjallë babai, do t’ia kishte falur këtij djali për atë që po bën për kulturën! Nuk i harroj kurrë këto fjalë të cilat, mbase, do ta profilonin edhe më qartë rrugën që do të ndiqja në jetë. Po për këtë do të flasim më vonë.

Onufrin e kam zgjedhur për botuesin tim të tanishëm dhe të ardhshëm, midis botuesve të tjerë shqiptarë. Më është dukur një botues serioz, por më kryesorja, më është dukur se në aksionin e tij të botimit nuk udhëhiqet nga etja për fitime, që për fat të keq është shumë e shpeshtë në jetën e sotme shqiptare dhe në vende të tjera të Europës Lindore, por ka edhe njëfarë idealizmi, domethënë në kuptimin shpirtëror të gjërave.

(PJESË NGA INTERVISTA E I. KADARESË DHËNË SË PËRDITSHMES “RILINDJA”, 22.05.1996)

Takimi i parë me Kadarenë

Isha bërë një botues i njohur tashmë. Mendoj se arsyeja kryesore ishte drejtimi që kisha marrë për botimet e autorëve shqiptarë, duke filluar me librin e parë Abeli të Haxhiademit, ndërkohë që pothuaj të gjithë kolegët e mi kryesorë botonin vetëm letërsi të huaj. Mbase po shtroja rrugën qetësisht drejt Kadaresë, i cili tani për herë të parë botohej nga një botues privat. Ishte shtëpia botuese Çabej, e Brikena Çabejt, vajza e profesorit të famshëm, ish-redaktore e Naim Frashërit. Dhe librat që ajo kishte nisur të botonte ishin modeli europian që kurrë nuk ishte parë në libraritë tona. Edhe sot janë model! Ndaj lidhja me Kadarenë më dukej edhe më e largët, aq më tepër që të dy jetonin në Paris, mund të kontaktonin shumë kollaj. Ndërkohë Kadareja po vinte më shpesh në Shqipëri dhe normalisht që botuesi duhej të ishte në Shqipëri për botimin dhe shpërndarjen e librave të tij.

Ka qenë qershori i vitit 1995 kur mund të takoheshim, por nuk e mbaj se ç’ngatërresë ndodhi dhe u la për në vjeshtë. Përsëri një ngatërresë me orarin. Kadareja na priste në orën 14.00 në shtëpinë e tij dhe mbase kam menduar që e kisha dëgjuar gabim, sepse ishte vakt dreke. (Më vonë do të mësoja se pikërisht kjo ishte ora më e rëndësishme për të pritur vizitorët në shtëpinë e tij.) Edhe këtë herë gjithë sherrin e përballoi im vëlla, Feridi, që kishte mundur t’i mbushte mendjen të takoheshim në orën 18.00.

Në shtëpinë e Kadaresë në Paris, me Jusuf Vrionin, mars 2000

Por nuk qe e thënë. Përsëri u vonuam, sepse ngatërruam katin dhe u përballëm me derën e apartamentit të Dritëroit. Doli duke qeshur Sadija dhe tha se nuk është hera e parë që na ngatërrojnë me Ismailin. Zbritëm dhe hymë në dhomën e ndenjjes, një dhomë shumë e madhe, pak e ndriçuar nga dielli i pasdites. Disa minuta zgjati debati me tim vëlla, jo pse nuk janë korrekt njerëzit në këtë vend, a është i rëndësishëm ky takim për ju, pse neglizhoni etj.

Më erdhi radha mua të flisja. Pasi më pyeti se ç’botoja, i thashë se kisha vepruar si në një kampionat boksi derisa të arrija te sfidanti i duhur. “Mirë, mirë, por lëri këto tani”, – dhe për herë të parë pashë se një buzëqeshje u përhap në gjithë fytyrën, kur ai ndezi një nga abazhurët. Në këtë moment im vëlla i tha: “Jepi një libër Bujarit për botim.” Ai u ngrit energjikisht nga kolltuku i thellë ngjyrë bezhë, shkoi në studio dhe u kthye që andej me një libër në dorë, në frëngjisht. E vuri në tavolinë në krahun tim dhe tha me seriozitet: “Ja, ta provojmë me këtë libër.” Ndërkohë Feridi nxori një stilolaps dhe ia zgjati duke thënë: “Shkruaji diçka Bujarit, ndryshe e gjitha kjo do t’i duket si një ëndërr.” Ai zuri vend në kolltuk dhe qetësisht, pa e zgjatur, shkroi autografin e parë dhe të fundit për mua: “Zotit Bujar Hudhri, duke i uruar suksese në punën e tij fisnike dhe si një fillim i bashkëpunimit tonë. Ismail Kadare. 14 nëntor 1995.” Nuk kam asnjë foto nga ai takim!

Vizita tek Onufri në Elbasan

Kaluan gjashtë muaj dhe Kadareja u kthye përsëri në Tiranë. Ndërkohë, unë kisha botuar librin e parë Dialog me Alain Bosquet. Edhe pse kisha vetë shtypshkronjë, për të pasur një libër cilësor e shtypa në Itali. Cilësia e lartë, çmimi i shitjes shumë i arsyeshëm. Kështu e kam nisur dhe kam vazhduar deri më sot me të gjithë librat e Kadaresë. Shpesh kolegët më kanë tërhequr vëmendjen për këtë paradoks, por kurrë nuk kam ndryshuar dhe këtë e kam bërë për lexuesin shqiptar dhe vetë Kadarenë.

Ardhja e Kadaresë nuk ra edhe aq në sy, sepse Shqipëria ishte përfshirë nga ethet e zgjedhjeve të majit 1996. Morëm një kameraman dhe një fotograf amator për të fiksuar diçka nga kjo vizitë e papërsëritshme. Sapo u ulëm në zyrë, m’u drejtua seriozisht: “Shumë e bukur kjo godinë, por shite urgjent dhe eja në Tiranë!” Nuk po u besoja veshëve, ndërsa vazhdoi: “Po, po, mos e zgjat.” Por nuk ishte sikur të ndërroje hotel, ndaj na u deshën tri vite të mira derisa u shpërngulëm në Tiranë. E shpejtoi këtë viti i mbrapshtë ’97. Sipas mendimit tim, ky vit ndau njëherë e përgjithmonë kryeqytetin nga çdo qytet tjetër në Shqipëri. E ndieja këtë duke ardhur çdo ditë nga Elbasani në Tiranë, dhe kthim. Për tetë vjet radhazi. Por tani kisha edhe një pengesë shumë më të madhe, sepse autori im i rëndësishëm banonte në Paris, unë në Elbasan dhe duhej të komunikonim gjithmonë e më shpesh. Kur kujtoj sot ato vështirësi, humbjen e valëve të celularit pas kthesave të panumërta dhe zërin e nervozuar përtej: “Po ku je? Ç’u bëre, nga u zhduke?” Sa herë u paraqitën këto situata, të cilat e bënin të pashmangshme shpërnguljen drejt Tiranës.

Erdhi një episod që i vuri vulën gjithçkaje. Duhet të ketë qenë nëntori i vitit 1998. Kadareja kishte ardhur vetëm në Tiranë, sepse Televizioni Francez do të bënte një film për jetën e tij në kooperativën “Agimi”, në Ndërnënës, Fier. Meqenëse ishte ftohtë, ai u akomodua në Hotel Tirana. E kishim lënë të takoheshim në orën 15.00. Me sytë nga dera e hotelit se mos po vinte nga çasti në çast, mendova të pyes te recepsioni mos ndoshta kishte ardhur. Jo, nuk është brenda, m’u përgjigjën. Prita deri në orën 18.00, pyeta edhe një herë. Nuk ishte. Dhe u nisa për në Elbasan. Mbaj mend, kur mbërrita në majë të Qafë Krrabës dhe kishin nisur fjollat e para të dëborës, më merr im vëlla në celular. Ishte me Kadarenë. “Pse nuk ndenje?” – më tha im vëlla. – “A kishe lënë takim?” Mezi kam mbërritur atë natë në Elbasan dhe mora vendimin e vështirë, por jetik. Po ç’kishte ndodhur me Kadarenë? Kur u takuam në mëngjes, më tha që kishte qenë brenda dhe i kishte porositur te recepsioni të mos e shqetësonin deri në orën 18.00.

Pas tre muajsh, në mars 1999, u shpërngulëm në Tiranë dhe ky ka qenë viti më i vështirë në jetën e familjes dhe biznesit tim: fëmijët e vegjël, shtypshkronja pothuaj një vit e painstaluar në Tiranë. Por me sakrifica i tejkaluam të gjitha dhe ai vit u kthye në suksese, sidomos në Panairin e Prishtinës, në dhjetor 1999, ku Kadareja vinte pas gati njëzet vjetësh. Megjithatë, me vitet që po kalonin vija re se ardhja në Tiranë nuk ishte ndonjë ndryshim kushedi, sepse largësia bënte të vetën.

Një autograf për bashkëshorten time, Suzanën, 1996

Dua të përmend një rast që nuk e kam bërë të ditur asnjëherë. Kadareja kishte ikur në Paris. Pasi kisha nënshkruar dhe parapaguar disa kontrata, duhej të nxirrnim romanin e tij të ri Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut. Më vuri kushtin që çmimi të ishte 500 lekë. Ishte sikur ta falje! E shtypëm me atë çmim në kopertinë dhe një të enjte dolëm bashkë Gimin, ish-shokun tim të bankës në gjimnaz, i cili atë kohë, pasi ishte kthyer nga Greqia, bënte shpërndarësin e librave të Onufrit. U ktheva në zyrë dhe i rashë numrit të telefonit të Kadaresë, por nuk u përgjigj. I lashë një mesazh telefonik në sekretari: “Zoti Kadare, megjithëse binte shi, bashkë me Gimin i shpërndamë librat në gjithë Tiranën. Nesër nëpër rrethe.” Më merr në telefon të nesërmen zonja Kadare: “Bujar, veç ta shikoje Ismailin, ulur në kolltuk, e dëgjonte disa herë mesazhin tënd i lumtur.” I harrova edhe debatet për çmimin, megjithëse po regjistronim një tjetër humbje të radhës. S’kaluan veç 24 orë, kur në një darkë me disa të huaj bie celulari. Ishte Kadareja. Nuk e hapa se ishim në bisedë e sipër. Celulari nuk pushonte. “Më merr në telefon”, – më tha dhe e mbylli. Nuk e mora, thashë ta lë për më vonë, sepse nuk më pëlqeu zëri i tij. Nuk po kuptoja asgjë. Kur telefonoi përsëri. U ngrita dhe e pyeta se ç’kishte ndodhur. “More, pse nuk ka libra në librari? Një shoqes së Helenës i kishin premtuar të hënën një kopje!” M’u duk sikur kjo telefonatë më ndau kokën më dysh. “Çfarë, – i ngrita zërin, – ma jep këtu Helenën, kush është ajo?” Nuk dija ç’flisja nga nervozizmi dhe e ndjeva që ai u praps dhe më tha: “Jo, nuk ta jap Helenën në telefon me këto nerva.”

Ishte viti 2002. Ato ditë niste panairi i librit dhe koincidonte me ardhjen e tij, por nuk doja t’ia dija më për të. Mora një vendim të prerë: të ndaheshim njëherë e mirë! Boll më! Nuk komunikuam fare deri ditën kur u pamë rastësisht në Rinas. Unë me time shoqe, Zanën, kishim dalë për të përcjellë një grup norvegjezësh, kur shoh që Kadareja dhe zonja e tij kishin hipur në një xhip. Ishte hera e parë që i shihja si gjithë të tjerët, sikur s’kisha asnjë lidhje me ta. I përshëndetëm me dorë dhe u nisëm pas makinës së tij. Ndërkohë u ktheva në zyrë dhe nisa të shkruaja letrën e ndarjes. Ime shoqe me lotët që nuk i pushonin dhe unë i vendosur si asnjëherë. E futa në një zarf A4 që të mos e thyeja dhe drejt e te shtëpia e tij e re te Sky Tower. Pas 5 minutash, bie citofoni. Ishte regjisori Gëzim Kame që kishte vënë në skenë Stinë e mërzitshme në Olymp. U ngritëm menjëherë, s’kishim ç’të bisedonim, ardhja e regjisorit sikur e shtoi dramaticitetin. “Ke një letër këtu”, – i thashë. E parandjeu. “Ç’është kjo letër?” – më tha. “Lexojeni, flasim”. Dolëm, hymë në ashensor dhe drejt e në rrugë, ku kishte nisur një rrebesh shiu. Nuk kaluan pesë minuta, kur celulari: “O Bujar, kthehu, ç’janë këto? Eja flasim, ke luajtur mendsh më duket.” Shpesh linja ndërpritej, shiu nuk po pushonte, gjëmime herë pas here. Vetëm ime shoqe e heshtur gëlltiste lotët mbështetur te xhami i makinës. Nuk kthehem më, i thashë. Vazhduan edhe disa biseda që ndërpriteshin mbase nga koha e keqe. Lagje të tëra pa drita, rrugët po ashtu. Nuk më hiqet nga mendja edhe sot e kësaj dite, por s’ishte ky problemi i vetëm.

Ishte planifikuar një pjesëmarrje e Kadaresë në Tetovë, por unë vazhdova me këmbënguljen time dhe nuk shkova. Dhe nuk do të shkoja, por mikesha jonë e përbashkët, Mira Meksi, me një durim e këmbëngulje të pashoqe ma mbushi mendjen. Kur mbërrita në sheshin para Pallatit të Kulturës në Tetovë, në mes të grumbullit të njerëzve shoh Kadarenë që gjithë gëzim po më thërriste. Nuk ishim përqafuar kurrë ndonjëherë dhe me siguri ka shkaktuar habi tek të tjerët, thua se po takoheshim pas disa vjetësh. Të nesërmen ndenjëm në Strugë, dolëm buzë liqenit deri në mesnatë dhe në mëngjes u nisëm për në Tiranë. Rrugës, bashkë me menaxherin tim Fatosin, i dhashë një drekë me rastin e 10-vjetorit të themelimit të Onufrit, që ishte atë ditë. Ndërsa Kadareja me rastin e festës së Onufrit më dhuroi përgjithmonë librin tim të preferuar Autobiografia e popullit në vargje. Kështu nisi një periudhë e qetë, deri në stuhinë e radhës.

Ishte kompleti i plotë i veprës që na e komplikoi bashkëpunimin për vite të tëra. Pikërisht kurorëzimi i një bashkëpunimi që duhej të ishte krejt i natyrshëm, solli shpesh situata jonormale. Siç duket, i ndikuar nga të tjerë, shpesh hezitonte. Do të kujtoja vetëm dy javët e fundit kur do të fillonte botimi i dy vëllimeve të para. Acarime pa ndonjë shkak të dukshëm. Nervozizëm. Ditët kalonin. Ai donte të shihte letrën e kapakut të fortë, si do të ishte produkti final. Ishte një enigmë për të gjithë. Por nuk kisha qetësinë e nevojshme. Nuk e dija se ndërkohë një botues tjetër, me miratimin e njerëzve të afërm të autorit, priste që të dështonte ky bashkëpunim. Afati ishte dhënë: nëse nuk dilte vepra në panair, çdo gjë ndërpritej. Kadareja ishte i ftuar për tri ditë në Gjermani. E përcolla deri në Rinas. Nuk e di pse u tregua i dhembshur, gjë që nuk i shkonte aspak në marrëdhënien me mua, dhe më porositi që vepra të dilte sa më mirë. Që të nesërmen u nisa për në Shkup, sepse në Tiranë nuk mund të gjendej një material i tillë. U ktheva, po ashtu edhe Kadareja, i cili donte të shihte si do të dilte libri. Por si, qysh t’ia tregonim? Duhej ende punë. Dhe ja, filloi java finale. Ika në Shkup të dielën së bashku me Bledin, shoferin, që të merrnim paperkotin. Ishte ora tetë e mëngjesit, në qendër të Shkupit. Ku je, u dëgjua zëri i Kadaresë. As si je, as mirëmëngjes. Po ç’bën atje? Po ç’punë keni ju se ç’bëj unë etj. U kthyem të martën në mesnatë, përmes borës, drejt e në shtypshkronjë, ku të gjithë punonjësit po merreshin me veprën e plotë. Në orën 17.30 u bënë gati dy vëllimet e para pas shumë peripecish. Binte shi, trafiku ishte i rënduar si asnjëherë, ndaj nisëm një shpërndarës drejt e te shtëpia e Kadaresë. Aty ishte vetëm e motra, Kakuja. Gjithë zemërim i kishte thënë se Kadarenë e kishte marrë me makinë botuesi në pritje. Ndërkohë, në stendë, disa persona po fërkonin duart, të sigurt që Onufri do të dështonte. Kur në orën 18.00 librat, si në një magji, ishin në stendë. Ndërsa unë nuk munda të isha i pranishëm në momentin më të rëndësishëm për një botues. Dy net i pagjumë, i parruar, i stërlodhur, ndenja në shtypshkronjë. Kur rreth orës 20.00 më mori Kadareja. Pse nuk erdhe? më tha. Nuk munda, pastaj, kishim tri ditë pa u parë dhe do të takoheshim përpara kamerave sikur po bënim teatër. “Dëgjo këtu, – më tha shumë serioz, – bravo! S’ka libra më të bukur. Veç të jesh i lig e të mos i pëlqesh. Të lumtë!” I lodhur siç isha, e ndjeva që më rrodhi një lot dhe befas sikur u çlirova nga një barrë e madhe e një makth që s’më linte të merrja frymë.

Të nesërmen na ftoi për drekë së bashku me Zanën. Kur u afruam tek tavolina e vogël, pashë që kishte vënë dy librat dhe i shihte me një fytyrë të mrekulluar. Helena i mori pa kujdes që të shtronte pjatat, kur Kadareja i foli prerë: “Lëri aty!” Pastaj pyeti të motrën, Kakunë: “Hë, si të duken?” “Ku di unë, s’marr vesh unë”, – u përgjigj ajo mbyturazi. Pastaj m’u kthye mua: “Dëgjo, Bujar. Unë jam rritur mes librave të bukur, gjithë jetën. Po s’ka libra më të bukur se këta!”

* * *

Në ditën e 25-vjetorit të bashkëpunimit: 4 maj 2021 në Bar Juvenilja, Tiranë

Jemi të dy në Bar Juvenilja. E martë, 4 maj 2021. Që të sigurohem marr nga tavolina faturën, ku lexoj edhe datën dhe orën e saktë – 04.05.2021; 12.45. I them se fiks në këtë orë, 25 vjet më parë, kemi nënshkruar kontratën e bashkëpunimit. Shoh që buzëqesh, është krejt i qetë dhe pret që të vazhdoj.

“Ishte një terren i vështirë dhe vazhdimisht binin rrufe!” – i them.

“Po, sigurisht, çfarë prisje tjetër? Nga Olimpi vijnë vetëm rrufe!” – ma kthen aty për aty.

Nuk folëm për një kohë dhe s’di pse m’u kujtua vetja, ai fëmija dhjetëvjeçar me librin Gjenerali i ushtrisë së vdekur, përpara derës së mbyllur të bibliotekës. Befas, ajo derë m’u bë sikur të isha para Olimpit dhe atje në majë shihja siluetën e Kadaresë. E di shumë mirë se kurrë nuk do të mbërrij të ngjitem atje, sado të jetoj. Sepse atje është arti i madh, janë zotat dhe ne jemi shumë të vegjël para tyre. Doja t’i shprehja mirënjohjen për të gjithë këtë rrugëtim, por, i bindur se nuk do t’i shkonte ky happy end një shkrimtari si ai, nuk ia thashë.

Faleminderit Kadare. Përjetë. Scripta manent.

Xhevair Lleshi – Parulla e modës: “Libri në dekadën e re”

 

Nuk më hiqet nga mendja as titulli, as kërkesa: Libri në dekadën e re. Ministria e kulturës i ftoi të gjithë ata që mund të jepnin një dorë për kujdesin ndaj librit. Unë nuk mora dot pjesë në takim, por do t’i jap mendimet e mia sipas pikave të referencës së parullës  dhe, po qe se ministria e lexon gazetën, le t’i shohë ato me vëmendjen e duhur.

Politikat e Ministrisë së Kulturës për librin në këtë dekadë të re sfidash…

Nuk i dëgjova dot politikat që ka deklaruar Ministria e Kulturës, por do t’më pëlqente që për këtë dekadë të re sfidash të stërpikej pa harruar asgjë punën dhe dimensionet e saj me librin. Të jepte edhe pamundësinë për librin, sepse qendrat e vogla bashkiake duan bibliotekat, se libri kërkon një shpërndarje të përqendruar dhe kapilare, me një rrjet që mund të përfshinte edhe PPP. Problemet e librit elektronik dhe hapësirat e tij, apo edhe çfarë mundësish krijon ministria e kulturës duke e vënë dorën në plagë. Dhe plaga e librit është goxha e madhe. Madje, nuk do ishte keq që të krijonte institucionet e duhura për bibliotekat bashkiake (61 të tilla) në të gjithë vendin. Libri vuan edhe nga një ngërç i çuditshëm, mungesa e fondeve të duhura dhe prania e një liste që qarkullon nën dorë si pasaportë hyrje-daljeje e librit, i cili pranohet ose dëbohet… Këto lista fantazmë që u diktohet bibliotekave është politike, e dobët dhe jashtëzakonisht e dëmshme, sepse s’ka asnjë vlerë, është shumë e vjetër dhe jashtë të gjitha përmbajtjeve që kërkon koha e sotme…

Synimi i një politike gjithëpërfshirëse në interes të librit dhe autorit shqiptar

Është një mënyrë e ngurtë të shprehuri që në mënyrë jo të drejtpërdrejtë dëmton librin dhe autorin shqiptar. Sepse ne mjaftohemi me parullën dhe kjo si dukje quhet punë e kryer. E ku ka synim politik më të madh e më gjithëpërfshirës në interes të librit dhe të autorit shqiptar, sesa t’i kushtosh atyre vëmendjen aq të lakmuar të shtetit ndaj këtyre dy pikave të nxehta të shoqërisë së sotme shqiptare. Kjo është dëshirë të zjarrtë e librit dhe e autorit shqiptar, sepse mungesa totale e vëmendjes ndaj tyre është një arratisje e madhe nga e vërteta. Në tërësi tabloja është e zymtë, sepse bibliotekat në këtë vend të vogël e të mjerë janë joekzistente, ndërsa fol po deshe kundër tyre, trego të vërtetat dhe je i akuzuar se jo vetëm prish imazhin dhe bojërat por edhe për shpifje! Këtë gjendje të dhënë me konçension kanë edhe njëmbëdhjetë bibliotekat e lagjeve të Tiranës që janë rikrijuar me një grusht librash të dhuruara.  Interesi ndaj tyre do të shkaktonte një sensacion të bujshëm, një ndjenjë të dëshirueshme. Mos harroni se gjashtëdhjetenjë bibliotekat e bashkive, njëmbëdhjetë bibliotekat e lagjeve të Tiranës dhe tridhjetë bibliotekat e mëdha universitare dhe të instituteve qendrore do të krijonin një hapësirë të vërtetë për librin e investuar nga shteti për gjithë komunitetin. Kjo është edhe sfida më e madhe. Sepse librat e tyre të paktën do të jenë deri në pesë kopje. Por shteti ynë këtë nuk e bën. Prandaj dhe gjuhën shqipe po e çon drejt vdekjes vetë shteti shqiptar. Sepse pa biblioteka shtetërore dhe pa autorë shqiptarë në shtetin me emrin Shqipëri s’mund të ketë gjuhë shqipe…

Edhe një shtesë të vogël për autorët e rinj, që shfaqen tejet shprehës dhe me një seriozitet jo të shtirë, që i bën edhe më të afërt me letërsinë e vërtetë. Kjo domethënie i ka dhënë vetëdijes së tyre guxim, novatorizëm, po dhe një frikë nga realiteti i vështirë ekonomik, që ua shndërron me kohë në ndëkryerje dhe shpirt revolte. Nganjëherë puna e tyre krijuese tjetërsohet në ndrojtje ose në një simpati të fshehur. Tek e fundit për ta askush nuk investon, as edhe shteti i tyre…

Roli i botuesve, librarive dhe bibliotekat

 Mendimi im në lidhje me këto tri shtylla të librit është i njohur, pa shtrirje gjeografike dhe pa ndonjë gjë interesante. Në hapësirën e njohjes botuesit janë të gjithë të dashur nga pushteti, kurse në shpërndarjen e kontributeve janë ca të nënës e ca të njerkës. Më të përkëdhelurit e botuesve kanë një sukses të bujshëm dhe madje turbullues. Tek botuesit shqiptarë luftohet nga të katër anët. Paralajmërimet e tregut, pastaj, u vijnë përditë nga tregu dhe bëhen përherë e më tepër gati të papërballueshme. Tek botuesit aspak të përkëdhelur nga shteti s’ka ekstravagancë, s’ka as qetësi, por ka punë të jashtëzakonshme dhe mbijetesë. Nuk flitet më për fitime, po vetëm për humbje. Dhe libri aq magjepsës, tejet elegant, kthehet në mall të çfarëdoshëm tregu… Botuesi është gjithnjë e më shumë në skajet e sfidës së mbijetesës ekonomike.

Libraritë janë ishujt e Robinsonit, kështu mund t’i quaj për shkak të vetmisë së tyre, skutave ku janë futur ku sigurisht bëjnë sikur tregtojnë libra dhe farefisin e librit. Ato, mjeranet, duket sikur presin t’i përkëdhelin ca shirat e fatit. Libraritë le që janë të tejdukshme po për më keq edhe gjysmë lakuriq e gjithnjë duke u qarë. Libraritë u hakërrehen me tërbim vetëm autorëve shqiptarë, të cilët nuk i shohin dot me sy dhe s’i ndjekin dot, sepse pikërisht ata me trastat nëpër duar i bëjnë të duken si bisha. E tërë kjo gjendje dhe marrëdhënie ndodh nga halli i një indiference dhe talljeje të përçudshme të shtetit dhe të shoqërisë shqiptare. Dhjetëra libraritë shqiptare janë në gjendje të pakuptimtë, as nuk dinë ç’kërkojnë, ato hapen e mbyllen, urrejnë, dashurojnë, mallkojnë, ndërsa punojnë shumë, bëjnë marrëzira pa fund nga mërzia. Pra ato fare pak librari që ka Shqipëria (për turp!), nuk mund të quhen librari, nuk janë afruar fare tek institucioni i librarisë, nuk janë gjithëpërfshirëse dhe tejet të rrëmujshme, pa njohje dhe me fare pak reklamë… Shteti ynë (ministria e kulturës, natyrisht!) as është kthyer ndaj tyre dhe herë-herë kërcëllin dhëmbët ndaj tyre.

Bibliotekat. Për to folëm pak më lart. Ato, të zezat biblioteka, janë portreti i vërtetë i shtetit shqiptar, me një trishtim mistik, vuajtjeje të fshehtë, pa pikën e  ndjeshmërisë që zakonisht bart libri. Përse vuajnë? Po ja, për fare pak investime, fonde, «hakmarrje», «ndëshkim», liri, «luks», njerëz. Se edhe njerëzit u çmësuan, ose u pëlqen të ecin kundër rrymës… Harrojmë që s’ka as njerëz të rinj më, i ka përpirë mërgimi. E kur s’ka njerëz (s’ka biblioteka, domethënë!) shteti ynë delirant, pse të investojë? Përfundimi: gjuha shqipe po vdes…

Çfarë duhet përmirësuar dhe si duhet të sillemi përballë një lexuesi të ri?

 Ja kështu pyet ministria jonë e kulturës. E ç’të themi tani? Më lart i vumë «vulën» atyre me gjendjen që kanë. Lexuesi i ri, ministria duhet ta dijë, patjetër, janë kryeneçë, disi të egër, nervozë, me vështrim të ndezur, për çudi edhe me gojën hapur dhe gjoksin përpara, portrete të jashtëzakonshëm. Ata, lexuesit e rinj, nuk shtyjnë vagonë me mineral, as hapin ara në mal, as shkulin pyje dhe ndërtojnë hekurudha, as gropa për të mbjellë pemë…, ata me siguri pinë drogë, merren me seksin dhe as që i hapin librat, madje nuk u mjafton as qielli e as toka, nuk u tepron as kokëfortësia, nuk duan t’ia dinë për vetminë, sëmundjet, sido që ndihen të zhgënjyer e plot mërzi, por megjithatë të panënshtruar, të papërfillur, të mallkuar e të përmallur…

Kohë të reja, qasja me komunikime të reja

Vërtet që jetojmë kohë të reja, kohë që kërkon qasje për dhe me komunikime të reja. Këtu, miqtë e mi, nuk do folur fare. Pa qenë e para (libraria, biblioteka, reklama e tmerrshme për librin (domethënë edhe reklama me hak, e munguar!), herë-herë librat, paratë e taksapaguesve shqiptarë aq të domosdoshme për librat, atëherë nuk ka vend të hapim gojën për kohët e reja dhe qasjet me komunikime të reja. E tepërt! S’ka nevojë për diskutime imagjinare…

Hapja drejt botës dhe kulturave të tjera

Tani i erdhi fundi diskutimit tonë për librin dhe institucionet e tij. Dhe të diskutojmë për hapjen ndaj botës dhe për kulturat e tjera. E kam thënë edhe më parë. Shkrimtari i ri shqiptar duhet të shkruajë vetëm në anglisht dhe t’i drejtohet gjithë botës me veten e tij. Këtu duke u gërricur me gjuhën shqipe, me entet botuese, me libraritë dhe bibliotekat, herë-herë duke u kapur fytafyt me to apo edhe duke përkëdhelur, dëshmojnë se ata duhet t’i drejtohen botës, hapjes së madhe ndaj botës duke iu drejtuar lexuesve në anglisht. Atëherë shteti tjetër shqiptar, duhet vetiu të lëvizë fort për ta mbrojtur gjuhë e vjetër shqipe, madje edhe ta shpallë monument kulture, «mbrojtur nga shteti», sepse thjesht s’do të ketë më lexues…

Xhevair Lleshi: Libri shqip përpëlitet dhe po jep shpirt…

 

 

Statistikat për leximin? Qesharake. Autor dhe botues, shqetësime …

Është shqetësuese,thua, leximi i librave? Është për të vënë duart në kokë! Një miku im më tha një pasdite teksa me fjalë i vinim rrotull botës: Libri shqip në fakt ka vdekur, por lëre ç’themi ne! Ec t’i bëjmë qejfin vetes e të mbajmë gjallë shpresat, e të themi: libri shqip përpëlitet sikur po jep shpirt. Thonë se s’ka lexues, por kjo nuk shkon, se ne nuk duam as një milion lexues dhe as njëqind mijë, sepse vetëm 0,1 për qind e popullsisë lexon dhe këta bëhen nja 2 deri 3 mijë vetë dhe kuptohet që 1/100 e kësaj shifre i bie të jetë për letërsinë artistike. Por deri në moshën 60 vjeç lexojnë dhe kryesisht rinia. Po ku i ke të rinjtë? Janë bërë firar. I ka kapur të ftohtët, që më fort e ndjejnë prej parave që u mungojnë. Pastaj, ajo e statistikave se 1 milion shqiptarë nuk lexokan (domethënë i bie që 1 milion tjetër lexokan!), tingëllon vërtet absurde. Këtu nuk lexohet, or mik, se librat janë mbyllur në të ashtuquajturat librari (edhe ato të mjerat me pikatore i marrin!), këtu kanë vdekur bibliotekat! Biblioteka s’ka. Edhe mund të ketë tek-tuk ndonjë po edhe ato nuk funksionojnë. Sepse tek ne nuk funksionon as kryebiblioteka, së cilës na detyrojnë t’i falim nga pesë libra. Kur them biblioteka do të thotë se të tilla duhet të ketë çdo qytet e çdo fshat, çdo lagje, spital, burg, shkollë, repart ushtarak apo qendër policie, madje çdo qelizë. Ooo, duhet të kem një grusht të fortë dhe t’i kisha shembur të gjitha! Të gjitha! Ka uri për libra dhe librat s’gjenden gjëkund. Kemi 61 bashki të reja dhe asnjë bibliotekë bashkiake për të qenë. Bibliotekë e vërtetë quhet ajo që ble me fonde shtetërore nga pesë libra të paktën. Më trego si bëhet kjo, të shkruaj diçka për të qenë. Ec në Libohovë (dhe të gjitha simotrat) dhe gjeje bibliotekën! Po edhe në Berat (dhe në sivëllezërit e tij) ku ka ndërtesë, brenda ka libra të kohëve të ndryshme por fare pak të rinj, botuar këta 30 vjet. Funksionimi pothuaj zero. Tmerr! Po ti pse vrapon kaq larg: eja në Tiranë dhe shih librat në bibliotekat e lagjeve (11 a 12 të tilla!) që po ringrihen me tam-tame dhe ku i ke? Një lagje e Tiranës është sa një Elbasan, sa një Berat, apo jo. E pse e kërkojmë të keqen kaq larg deri në Konispol e Has?

Kështu, libri paska vdekur… ndërkohë flitet për fonde të krijimtarisë, të përkthimit…

Fonde? Ato janë gjëra për të qeshur! Aq sa fonde kanë dhënë ata si qeveri për krijimtari e përkthime vetëm unë i kam falur në dhjetë fish e më tepër në bibliotekat e shkollave! Mendo se ku jemi! Por, e pohoj duke e thënë me zë të lartë këtë fakt. Jo, nuk them që bibliotekat janë me mure të leskëruar, me qyngje stufash që shkojnë gjer lart mbi tarracë ku bubullojnë thashethemet. Unë nuk them se në to vjen erë e qelbur nga ajri i ndotur, sepse, për shembull, biblioteka e Beratit është në mes të lulishtes dhe buzë lumit (i cili kur e kur i teket t’i mbysë librat – natyrisht po të gjejë libra!). Por unë them që nuk ka as biblioteka dhe as libra në to! Edhe po të ishin gjysmë lakuriq, do bënim si do bënim, por ama sytë e bibliotekës i zë parulla që kap katër faqet e murit. Brenda dhe jashtë. Fjalë të kuqe, të gjata, që nuk ngjërohen fare, të shohin me sy të ftohtë dhe bëjnë lëvizje të ngathëta. O Zot, kjo gjendje është e padurueshme! Se 61 bashki (Bashki dhe bashkiçka! Ne duhet të kishim 1 bashki dhe 60 komuna!) plus 11 në Tiranë bëjnë 72 dhe nga çdo titull ato duhej të merrnin nga 5 libra (një bibliotekë për lexuesit e saj merr të paktën 10 ekzemplarë për çdo titull !) dhe shumëzimet bëjini vetë. Po bibliotekat e tjera? Hm. Po. Tirana, vetëm Tirana duhej të kishte 200 – 300 biblioteka dhe salla leximi në qytet! Prandaj duke qenë se nuk e bëjnë dot e kanë gjetur më të thjeshtë t’i prozvalin, t’i lënë të vdesin, t’i poshtërojnë dhe nganjëherë në hënë të bërtasin duke na thënë fjalë koti si ajo shprehja se 1 milion shqiptarë që nuk lexojë! Çfarë poshtërimi! Tani vijnë e kërkojnë të vdekurit dhe gjoja duan që të ngjallen përsëri. A kanë b… ata t’u japin lekë bibliotekave të blejnë libra? Jo, s’kanë !…

Publikime që më parë me të dhëna për bibliotekat tona… Mjerim! Përsëri asgjë nga fronti i librave…

Më kujtohet një batutë e Kadri Roshit: Plake! Ke? Plaka mbante barkun me dorë nga të qeshurat. Pastaj kur e kuptoi që ai tallej, qau, sepse… S’kishte më libra! Dhe këtu mbyllet humori. Atë vezë që bënte diktatura komuniste me librat nuk e bëjnë dot as këta dhe asnjeri tjetër! Dhe është e thjeshtë: duhet vetëm pak vullnet dhe pak dashamirësi! Ato shifra ua kam dhënë të gjithëve. I kini! Jepuani përditë dhe bërtisni, kundërshtoni, kërkoni. Ajo është çështje jete a vdekje e gjuhës shqipe. Ajo, e mjera, nuk mbahet gjallë me fjalime e parulla, ajo do b… të mbahet gjallë, do dëshirë e vullnet që lekët e nevojshëm të kalojnë në favor të librit. E bën Kosova, e bën Mali i Zi, e bën Maqedonia, edhe Serbia po të doni. Kurse ne rrimë e shohim, madje duke tretur vështrimin larg. Kështu, sapo ka dalë një roman i Roland Gjozës (Baterflaj blu) për Migjenin e madh, i mrekullueshëm. Gjithë sharm. Art! Po ku do venë? Shkollat jo, bibliotekat jo, bibliotekat e universiteteve (apo kemi pak!), jo andej e jo këtej dhe vlera vdes! E tmerrshme! Njëlloj sikur ta flakësh në mes të rrugës. Po kështu edhe librat e romanet e Dashnor Kokonozit, Istref Haxhillarit, Bujar Balliut, libra vërtet me vlerë por që janë të destinuar të vdesin. Ende pa dalë në skenë e në dritë, ata përpëliten…

Një tjetër problem është dhe fakti që Biblioteka Kombëtare ka kufizuar shërbimin e saj publik. Pas zjarrit të marsit një vit më parë, Biblioteka Kombëtare ka kufizuar shërbimin e saj publik në pikën e huazimit, që nënkupton huazimin e njësive bibliotekare jashtë ambienteve të saj. Kjo si ndikon sipas jush?

Kam ëndërr një bibliotekë. Biblioteka mbretërore shqiptare që një herë desha ta zëvendësoja me epitetin presidenciale. Lëre Kombëtaren që djeg dhe ujit librat! E reja po. Biblioteka që them. Bibliotekë e komunitetit. Edhe me fonde të krijuara me fondacione financiare shqiptare nga emigrantët dhe këtu. Sigurisht me dashuri dhe energji të pamendueshme. Të paktën të tregohet një herë të vetme se ç’mund të bëjë njeriu kur zotëron ide të qartë dhe dëshirë të zjarrtë. Shteti e ka në dorë ta gjejë vendin dhe ta bëjë të mundur këtë hap të madh kulture. Jo, nuk arrijnë dot, ata dinë vetëm të jenë të dhunshëm. Dhe s’lëshojnë pe. Duken të denjë për dashuri dhe të pamëshirshëm për librin. Ama të kënaqin me broçkulla! Ç’flas dhe unë… Por ndërkohë dëgjoj: «Të hiqen fotografitë e At’ Gjergj Fishtës, poetit të madh.» Dhe shoh të lëvizin shtabe inekzistent vullnetarësh, si një lukuni ujqish që duan të gjithë të shqyejnë libra! Sepse librat janë kthyer në kërma… Sepse perandori Cin i Kinës, dikur, dha urdhër të digjen të gjithë librat, përveç librit të historisë që fliste për të! Dhe është po ai perandor që ndërtoi Murin e Madh kinez! Ju jeni të mençur dhe arrini ta bëni vetë krahasimin…

Librat!… Çfarë emergjence qenka kjo?

Ç’bëja unë, mik, më thoshte një pasionant i Bibliotekës Kombëtare, punën e pastër të një lexuesi, sepse tani librat s’mund të merren me vete, por duhen lexuar aty. Do që të torturohesh? Shko në bibliotekë dhe lexo aty. Lëri punët e tjera, personazhet e rëndësishëm, që ky sistem i ri nuk i do dhe tenton t’i damkosë me vulë tradhtie. E pse duhet kërkuar se çfarë është emergjente? Çfarë do më tepër? Teatri Kombëtar u shkatërrua, Biblioteka Kombëtare po shkatërrohet, Stadiumi Qemal Stafa,  Galeria e Arteve … Libri është lënë në vdekje të lirë, të ngadalshme… Mjaft të vijë ai, që është ditë natë zot i ekranit dhe i fjalës, ku herë i bie kazanit dhe herë zurnasë dhe sogjeton gabimet e opozitës dhe kujtdo tjetër… Dhe ti më thua Biblioteka Kombëtare. Pallavra! E pashë Librin teksa iu ul në gjunjë atij dhe iu përgjërua duke iu lutur, madje po i thoshte se i dhembte zemra, duke i kërkuar ta linte të jetonte ditët e fundit… me të… që vinte thjesht si një ngushëllim për vete e për ne. Sigurisht kush ka shpirt pikëllohet për gjuhën tonë të bukur!

Panaire libri. Botues. Librari. Shkrimtarë. Përkthyes…

Libra të rinj? Po, do të ketë! I shoh tek hyjnë me turfullimë, me një përroskë kënge në buzë, që hapin dyer e dritare me zhurmë, që herë-herë i përplasin ato, si për të dhënë një kumt të madh, ndërsa gjithçka përreth e shkretuar, por ende gjallë nën strehën e madhe të shpresës. Libra të rinj të Zolasë, të Balzakut, Fransit, Nemirowskit, Bovë, Gotjesë etj., për t’i pirë në kupë. Por ndërkohë kurva shtet qesh me të madhe. Gajaset. Del krejt lakuriq duke thirrur e buluritur për pará. Kaq. Dhe pastaj s’resht duke thënë fjalë të dala boje. Teneqe. Do t’i heqë vijë, si gjithnjë, librave. Se paratë i duheshin kuçedrës PPP me shtatë kokë! Ndërsa shkrimtarët shqiptarë enden të neveritur me brekë nëpër këmbë. Një skenë që sigurisht të rrëqeth. Po paratë për librat ku janë? Hë gjeji edhe ti, ku? S’mori kush gjë, sepse Libri qan e përpëlitet në agoni. Duhet të kesh durim të madh e sedër të vogëlth ta bësh sehir këtë skenë…

Fjalë imzot, fjalë! Pa fund. Libra dhe botime. Ndryshime dhe kërkesa. Institucione…

Asgjë! As që e prisja! Ata, si zakonisht do të shtroheshin të hanin me babëzi në tryezën e madhe PPP. Institucionet tona janë të vdekura të pakallura! S’janë për t’u zënë më në gojë. Ato e shohin dhe për ironi e fshijnë një pikë lot te cepi i syve të Librit. Ç’burra! Të mbaruar! Kushdo mund t’ia shohë klavikulat Librit, sidomos kur mbllaçitet (sepse për belá i japin edhe për të ngrënë – pak supë si asistencë sociale. Shoga e Librit digjet në shpuzë të dendur dhe i shuhet në finjë te pjesa e sipërme e kokës, kurrizi i Librit është gërmuqur, rrudhat janë shtuar së tepërmi, dëshpërimi i përvijohet në vijat e deformuara të trupit që po vdes. Ç’fatkeqësi të shikosh Librin që s’është më për asgjë. Dhe shteti mëkaton me të, si gjithnjë entuziast se… natyrisht s’di ç’e pret! Mos e vrit mendjen, i dashur, i belbëzoj Librit, kjo jetë kështu është. Bëj ç’të mundesh, që të marrësh frymë. Ne jemi të lumtur që marrim frymë dhe shohim e ndjejmë ende bashkë me ty. Le të shpresojmë. Shpresa vdes e fundit. Fundja të shijojmë këtë që na ka rënë për pjesë se s’kemi ç’kërkojmë më dhe s’mund të kërkojmë gjë prej gjëje. Vura re se dikush kërkonte të gjente një ilaç për të harruar. Edhe ne do të kemi kujtime, shumë të bukura, një pjesë, madje, na mbushin me një pendim të egër, se natyra na ka dhënë me të dyja duart optimizmin. Prandaj shpresoj! Dhe mbase vetëm kështu do të shpëtosh edhe ti Libër i dashur, ndoshta në çastin e fundit. Dhe dihet se si, por ata nuk duan. Për turp ta kenë të gjithë ata që vetëdijshëm po e vdesin Librin Shqip…

Ec, pa merak, po vjen 2022! Harro sa të mundesh më shumë!…

2022? Pse? Ah, pse ka tre dysha! Jo, ashtu do të qe më bukur me katër dysha dhe deri aq larg nuk përfytyrojmë dot! Por, megjithatë kemi të drejtë të ëndërrojmë! Po, po, mesa duket sheh ëndrra me sy hapur teksa pret të bien kocka nga qielli. Apo edhe libra! Punë e madhe! Po pse 2022? Sepse thonë që Tirana (d.m.th Shqipëria!) do jetë kryeqytet evropian i rinisë (libri do s’do është aty!) dhe ke për ta parë kryeqytetin tonë me 200-300 biblioteka! S’ka rëndësi se ku. Sepse ka dalë një vendim! Vendim? (Të kanë bërë sytë!) Që do t’i hajë edhe qeni i kallajxhiut librat, apo jo! S’ta mbush syrin as kjo? Vetëm pak përkushtim është dashur, pak kujdesi, ca thërrime nga thesi i buxhetit për t’i dhënë madhështinë librit mëmë-dhembjes, siç e quajnë vendin e lindjes, fundja edhe duke kërkuar pa fyer kënd qëtë flijojë diçka për Të, duke e kuptuar mirë shkakun, por ama edhe jo ta duash ashtu në tym, kot, as se të bëhesh arlekin i Pallatit, as të fshihesh vrimave dhe birucave mbytëse, por të jetosh me dinjitet realitetin ku je, ku tre të katërtat e vendit e zë një mjerim i madh, i vjetër, i pashembullt, përplot dhembje, gjithmonë prishës e shkatërrues. Dhe duhma që lëshon kjo dehje mashtruese (ndoshta prej kanabisit!) është e një lloji të veçantë, ku edhe një hundë jo e hollë mund të dallojë pamundësinë për të qenë mizerje e vërtetë, sepse mundësitë janë aty, flenë bashkë me familjet shqiptare paçka se përfundojnë në kanalet e ujërave të zeza bashkë edhe me aromat tejet ngacmuese dhe gulçuese të jetës…

Jo, qenka e pamundur t’i shpëtosh mallkimit të librit në këtë vendin tonë që shahet e mallkohet nga të gjithë, ku dihet mirë se fshihet margaritari, eliksiri i rinisë, që megjithatë të bën që të ndjesh një freski të brendshme e të vetvetishme që s’e gjen dot askund. 2022 do jetë në çdo faqe të jetës sonë të përditshme, ku pyetet dhe gjen një përgjigje se ç’ishte kjo pandehmë prej këtij parfumi të fshehtë dhe burimor, që ndihet kudo aty rrotull, si një magji e çuditshme që ndez vetvetiu jetën bashkë me një molisje të ëmbël ndjellëse që libër-dhembja s’e realizoi dot kurrë! Po le të presim. Ku i dihet?…

Dhe libri si mëmë-dhembja, pyesin pse po qajnë kaq shumë dhe dëgjojnë t’u përgjigjen se kush nuk ngashëren për to dhe për djemtë e vashat që i paskan përpirë rrugët e botës… Kuje e zezë!