Floresha Dado: Sfidat e shkencës albanologjike në hartimin e historisë së letërsisë shqiptare

 

Pse sfida të albanologjisë?

Sepse ky projekt i madh shkencor jo vetëm pret, prej dekadash, të realizohet në nivelin e një monumenti të rëndësishëm të kulturës shqiptare, por edhe sepse, sipas mendimit tim, akoma nuk po kuptohet se sa i domosdoshëm është diskutimi për zgjidhjen e disa parimeve konceptuale, që do të jenë garantim i suksesit të këtij realizimi. Hartimi i historisë së letërsisë shqiptare nuk është një dëshirë, por përgjegjshmëri shkencore, që duhet të ndjehet që në hapat e konceptimit të saj. Në problematikën shkencore, specifike për një histori letërsie, studiuesit do ndeshen patjetër me disa sfida, të cilat duhen diskutuar në tavolinë specialistësh. Disa prej këtyre sfidave :

Sfida e parë : Do ishte e habitshme për ndonjë, nëse them se nuk njihet tërësisht problematika e konceptimit të historiografisë letrare; kjo ndodh sepse jo gjithnjë është në  vemendje kompleksiteti i natyrës së letërsisë.  Një tërësi çeshtjesh dëshmojnë sot sa periferikë kemi qenë dhe vazhdojmë të jemi rreth këtij projekti themelor të kulturës shqiptare. Dilemat që nxit hartimi i “Historisë së Letërsisë Shqiptare” zgjidhen përmes një varg çeshtjesh të karakterit metodologjik, si çeshtjet e kritereve të hartimit, të  periodizimit, të metodave të studimit, të kuptimit të raportit të historiografisë letrare me historinë, të marrëdhënies së historianit të sotëm me krijimet në kohë, të raportit midis kuptimit historik dhe evolucionit të strukturave formale të letërsisë etj.

Sfida tjetër :  studimi i letërsisë sonë, në shtrirjen e gjatë kohore, në variushmërinë e drejtimeve dhe individualiteteve letrare, nxjerr në plan të parë mbështetjen në një sistem nocionesh teorike mbi thelbin dhe specifikën e objektit të saj (letërsisë), mbi konceptet që kanë të bëjnë me procese të zhvillimit historik, si për shembull : koncepti mbi rrymat dhe drejtimet letrare, mbi poetikat që karakterizojnë çdo drejtim, mbi kriteret e dallimit të gjinive letrare, mbi konceptin e saktë të metodës krijuese, që ka të bëjë me shkrimtarët, por dhe të metodës interpretuese, që ka të bëjë me studiuesin. Ndërsa historia e letërsisë kërkon gjenezën e gjinive dhe formave letrare, evolucionin dhe variacionet e tyre, në kohë dhe në hapësirë, teoria orienton mbi thelbin e strukturës dhe sistemit letrar, qëndrushmërinë dhe ndryshueshmëritë e tyre, modelet dhe normat krijuese, etj. 

Sfida tjetër : Historia e letërsisë sonë duhet të përcaktojë qartë kufijtë e objektit, ku në plan të parë është raporti me historinë. Historiografia letrare dhe historiciteti i saj, janë dy koncepte që, sa lidhen ngushtësisht me njeri tjetrin, aq thelbësisht të dallueshme i kanë specifikat e brendshme të tyre. Disa tekste të Historisë së Letërsisë Shqiptare, duke qenë të nënshtruar  ndaj konceptit të kronologjisë kohore, nuk kanë realizuar kuptimin e vërtetë të historicitetit të kësaj disipline. Në këtë mënyrë, ndonëse pretendojnë të ishin histori letrare, në të vërtetë mbetën kryesisht kalime në kohë. Evolucioni i raportit estetiko-historik, i shtrirë në kohë, nuk u konceptua si një kriter i rëndësishëm për të ndërtuar drejtë marrëdhëniet midis Historisë së Letërsisë dhe Historisë. Kjo është shumë e rëndësishme për të korregjuar trajtimet e deritanishme të këtij raporti në tekstet e historive të letërsisë.

Sfida tjetër : Saktësimi i natyrës dhe i funksionit të Historisë së Letërsisë korrigjon kuptimin e raportit midis historiografisë letrare dhe metaligjërimve të tjera. Historiografia letrare është një realizim ndërdisiplinor e ndërligjërimor, një nga fushat më bashkëpunuese, më krahasimtare dhe interpretuese.  Nëse ajo ka lidhje me disiplina të tjera, si teoria, kritika, poetika, stilistika, tekstologjia, letërsia krahasimtare (si metodë studimi) etj.; me disiplina të karakterit humanist, si filozofia, filologjia, historia e arteve, historia kombëtare, historia e religjioneve, antropologjia, sociologjia, studimet kulturore;  si dhe me disiplina të një sfondi më të gjerë të shkencave ekzakte,  si statistika, semiotika e përgjithshme, paleografia etj., duhet të kemi parasysh se në këtë specifikë të saj fshihet edhe rreziku i prishjes së kufijve të një histori letërsie.

 Sfida tjetër: Historicizmi dhe Historia e letërsisë  Ku qëndron dallimi midis historicizmit klasik dhe historicizmit të ri ? Historicizmi i ri zgjeroi, në studimet letrare, kuptimin e raportit midis letërsisë dhe historisë. Në pikëvështrimin e tyre  historia nuk shihet thjesht në linjën e vazhdimësisë dhe zhvillimit, por kryesisht nën pushtetin e një force sinkronike, si një forcë produktive, gjenerative. Ky aspekt nuk ka tërhequr vemendjen e studiuesve, ndonëse në kapërximin midis këtyre dy koncepteve të afërta ekziston një kuptim më i thellë i raportit letërsi-histori. Zhvillimi historiko-letrar, duhet parë jo thjesht si dokument, pasqyrim, por si pjesë e brendshme e zhvillimit.

Sfida tjetër Në hartimin e historisë së letërsisë del në plan të parë kuptimi i drejtë i raportit midis realitetit historiko-letrar dhe rrëfimit historiko-letrar, ku asnjeri nuk është i pavarur nga tjetri. Kjo kërkon interpretimin e marëdhënies midis ligjërimit specifik letrar dhe metaligjërimit, që  i përket një realiteti në distancë kohore. Dallimi midis këtyre dy kodeve ligjërimore, artistik dhe shkencor,  lidhet me  qëllimet dhe rrugët e ndryshme që ndjekin për njohjen e së vërtetës njerëzore. Historia e letërsisë synon përshkrimin, sipas standarteve teorike e metodologjike, ajo u referohet gjithë faktorëve të krijimit dhe komunikimit letrar, si shkrimtarit, veprës, lexuesit, kodit, sistemit të konvencioneve kulturore, etj. Kjo bën që ky lloj ligjërimi të shfaqet si kombinim i tipareve teorike, empirike-historike, kritike-interpretuese, pra si një model kompleks ligjërimor mbi  letërsinë. Kjo bën, gjithashtu, që ligjërimi i historisë së letërsisë të jetë më standart, më i qëndrueshëm në stereotipet strukturore.

Sfida tjetër : Zgjerimi i teorive moderne, mbi kuptimin e letërsisë, shtron domosdoshmërinë e zgjerimit të metodave të hartimit të historisë së letërsisë. Praktika e deritanishme e historiografisë sonë letrare ka treguar se problemi i metodologjisë dhe i përcaktimit të metodës së studimit është themelori për suksesin të këtij projekti.  Në mendimin metodologjik mbi përzgjedhjen e metodave shkencore do mund të diskutohej: a është e mundëshme që në studimin e letërsisë të vendoset një dominante, një metodë kyç e kërkimit; apo a mund të jetë e nevojshme të përdoren metoda plotësuese (policentrizëm metodologjik); dhe së fundi, a duhet kërkuar një metodë tërësore dhe integruese, që mund  të karakterizojë studimin e letërsisë ( centrizëm metodologjik).? Ky diskutim metodologjik është i rëndësishëm. Kur është fjala për studimin historiko-letrar sistemi i metodave, që mund të përdoren, i përshtatet si studimit të vazhdimësisë, vertikalisht (në diakroni), ashtu dhe studimit horizontal (në sinkroni).  Nëse Historia e Letërsisë Shqiptare do të mbështetej kryesisht në konceptin metodologjik të hetimit të evolucioneve stilistikore, kjo do të kërkonte ndjekjen e letërsisë në dy pikësynime kryesore : përcaktimin e fazës së formimit dhe kristalizimit të dominantes letrare, formave poetike; gjithashtu edhe përcaktimin e fazës së ripërtëritjes, ndryshimit, aktualizimit, kur parime estetike  zëvendësohen nga parime të reja. Kjo do të thotë se evolucionin e letërsisë sonë duhet ta interpretojmë vetëm si ndryshim të sistemit letrar dhe parimeve të ndërtimit të tij. Natyra e historisë së letërsisë do të kërkonte të  përcaktohej se sa sistemi letrar shqiptar e ka transformuar veten gjatë kohëve.

Sfida tjetër : Ç’kuptojmë me periodizim të letërsisë dhe cila është vlera e këtij aspekti në hartimin e historisë së letërsisë? Nocioni i periodizimit është, në një farë mënyre, gjthëpërfshirës, se i përket sa të veçantës së një periudhe të karakterizuar, aq edhe gjithë letërsisë. Kjo do të thotë se, duke përcaktuar periudhat letrare të shqipes, ne nuk i veçojmë ato, por njëkohësisht i kemi përfshirë në një sistem letrar, që i përket gjithë letërsisë shqiptare.

Sfida tjetër: Ç’probleme ka sjellë struktururimi i historisë së letërsisë sonë në analogji të plotë me historinë e Shqipërisë, siç ka ndodhur në disa tekste, që nga fillimi i shekullit XX, ? Kemi një abstraksion mbi tiparet dominuese  të zhvillimit në rrjedhë kronologjike të ngjarjeve letrare, që e bën këtë analogji jo një lidhje të rëndësishme ? Asnjë nga këto periodizime nuk mund të realizojë plotësisht sistemimin e letërsisë sonë, në të gjitha dukuritë e brendshme dhe të jashtme të zhvillimit të saj.

Përderisa fenomenet letrare shfaqen e zhduken në periudha të caktuara, përderisa letërsia, në tipologjinë gjinore të saj, shfaqet në nivele të ndryshme të lulëzimit, përderisa poetikat e saj ndryshojnë në aspektin artistik dhe në kushtëzimin hapsinor e kohor, përderisa autorët i përkasin mjediseve dhe ndikimeve kulturore të caktuara, etj. kjo do të thotë se problematika është e gjerë, madje, ajo vështirësohet më shumë për të përcaktuar se cili nga kriteret e shumta të periodizimit letrar, i shkon më përshtat sistemimit historiko-letrar të letërsisë shqiptare ?

Pikëpyetjet e periodizimit shfaqet edhe në një aspekt tjetër, atëhere kur një autor i përket historikisht një periudhe kohore, ndërsa estetikisht një periudhe tjetër, (Asdreni, Çajupi,etj.)   Prandaj problemi mbetet gjithnjë i hapur për diskutime midis specialistëve. Ose pyetja tjetër: në ç’masë historia e letërsisë shqiptare respekton përqasje me periodizimin e historisë politike ? A mund të ketë një përputhje absolute midis këtyre dy proceseve, që janë njëlloj historikë ? A është e vërtetë se gjatë zëvendësimit të periudhave historike-politike ndodh edhe ndryshimi i menjëhershëm i stileve dhe parimeve estetike të letërsisë ?.

Sfida tjetër: A është pavarësia e historiografisë letrare e kufizuar, në vartësi të pavarësisë së kufizuar që ka vetë letërsia,?. Ky problem shfaqet sepse konceptet mbi thelbin e letërsisë nisin nga ato që mbështesin pavarësinë ekstreme të saj deri te pikëpamjet që e lidhin thelbin dhe zhvillimin e letërsisë me faktorët socialë (autor, histori, rrethana social-kulturore etj.)  Këto qëndrime të skajshme kanë provokuar vazhdimisht mbizotërimin e njerit apo tjetrit pozicion metodologjik.  Kjo lidhet drejtpërdrejtë me pyetjen se  ta do ta ngushtojë në maksimum historia e letërsisë shqiptare lidhjen me historinë, ? A do kemi vetëm histori të fenomeneve letrare, jashtë zhvillimeve historike : kulturore, fetare, publicistike etj., apo, ky raport do të jetë i kushtëzuar nga veçoritë e letërsive të shekujve të ndryshëm, ku, siç thamë, shekujt  letrarë, për vetë thelbin e zhvillimit të tyre, diktojnë një trajtim më specifik ?  Dallimi me trajtimet që i janë bërë letërsive të shekujve XVIII, XIX, XX është se në këto të fundit raporti i letërsisë me historinë është diktuar nga koncepti që e kufizonte interpretimin e letërsisë vetëm në kushtet historike të lulëzimit të saj. A është i justifikueshëm koncepti i parë, apo historia e letërsisë duhet të shmangë ato periudha kur kufijtë e letërsisë janë përzierë me krijime të tjera ?

Sfida tjetër:  Kriteret e konceptimit të Historisë së Letërsisë Shqiptare në strukturën e brendshme, mund të jenë të ndryshme. Nëse u referohemi dy kohëve : asaj të shkurtër, që ka të bëjë me historinë e rrethanave social-kulturore dhe kohës së gjatë, që ka të bëjë me historinë e jetës së veprave, gjinive, etj., është e pamundur të mos gjendemi përpara vështirësisë së përcaktimit të kriterit të hartimit të historisë së letërsisë. Praktika e hartimit të historive letrare, në kultura të ndryshme, ka hapur mundësinë e zbatimit të kritereve të ndryshme të konceptimit. Kështu : Kriteri gjinor, që është aplikuar në disa histori të letërsisë franceze.  (Claude-Edmonde Magny : Histoire du roman français depuis 1918,  Édition du Seuil, 1950 ) ; Kriteri i hartimit të historisë së letërsië shqiptare sipas drejtimeve letrare, atij të romantizmit  (Rexhep Qosja : Historia e Letërsisë Shqipe – Romantizmi, I,II,II, Rilindja, botimi i vitit 1990); Kriteri monografik, që niset nga pikësynimi për të realizuar një studim të plotë shterrues mbi jetën dhe krijimtarinë e autorëve më të shquar, që përbëjnë një hallkë të rëndësishme në procesin e zhvillimit historik të letërsisë shqiptare (Floresha Dado: Andon Zako Çajupi – Jeta dhe Vepra, Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë e i Letërsisë, Tiranë, 1983); Kriteri i kombinit të tre ndarjeve të mëdha  : të kontekstit historiko-kulturor, të traditës  në jetën letrare, të rrokjes së veprave të mëdha, çka do të bënte që praktika letrare të futet në tërësinë e aktivitetit historik. ( “L’Histoire de la literature française”,  koleksioni Pichois (Artaud,1968); Kriteri historik-kronologjik, sipas të cilit  pasqyrimi i letërsisë kombinohet me ndarjet e mëdha të zhvillimit historik : periudha e vjetër, mesjeta, renesansa, periudha moderne, shekulli XIX, XX.  ( Shih: David Lodge: Historicism and Literary History : Mapping the modern Period, London : Routledge, 1981 ) ; Kriteri : kombinim kriteresh, që është shfaqur në teoritë e sotme.  Kjo do të thotë përfshirje dhe interpretime tekstesh të vjetra, ndarja të letërsisë sipas shekujve, trajtim autorësh të veçantë, interpretim të dukurive artistike, etj. ( Laërence Buell “Literary History as a Hybrid Genre”, në  Neë Historical Literary Study. Ed.Jeffrey N. Cox and Larry J. Reynolds, Princeton (NJ): Princeton UP, 1993)  Një koncept i tillë e konsideron historinë e letërsisë  si një ‘gjini hibride’;Kriteri i konceptimit të letërsisë së përgjithshme (i trajtuar nga Ëellek dhe Ëarren ), që i jep hapësirë shumë të gjerë historiografisë letrare, dhe del nga kuadri i një letërsie të vetme; Kriteri krahasimtar, kur letërsia studiohet në plan përqasës me një, apo disa letërsi të tjera. (kjo sidomos kur kemi të bëjmë me letërsi që mbështeten mbi sisteme gjuhësore të njejta, për shembull letërsitë e gjuhëve sllave, apo latine, etj.); Kriteri hapësinor, që mund të rrokë studimin e letërsive të një rajoni, për shembull letërsia shqipe në letërsinë ballkanike.

Këto, dhe të tjerë kritere, dëshmojnë se studimi historik i letërsisë realizohet në plane e pikëvështrime nga më të ndryshmet. Por, gjithsesi boshti i kësaj sfide është; a do të ketë historia e letërsisë sonë një strukturë të brendshme, që nuk ka të bëjë thjesht me ndarjet e jashtme, formale, në pjesë, kapituj, etj., por me logjikën e realizimit të studimit të gjithë aspekteve, të brendshëm dhe të jashtëm, të letërsisë, e shtrirë kjo në disa shekuj?

Sfida tjetër:  Evolucioni letrar dhe estetika e perceptimit, një aspekt tepër i diskutueshëm . A duhet të merremi me autorë minorë, si N.Nikaj, K.Floqi, etj. që shënuan lëvrimin e parë të strukturave të reja (si romanin, dramën, etj.) në momente të caktuara të historisë letrare, apo duhet të qëndrojmë te autorët më të spikatur, që i zhvilluan këto struktura në nivele më të larta artistike ?  Sipas nesh, kjo pyetje na ve në vështirësi lidhur me përcaktimin e objektit të historianit të sotëm. A do ta shohim dukurinë e risisë aty ku lind, apo aty ku shfaqet në formën më të përsosur ?.  

Duke i qëndruar përsëri tezës së evolucionit të formave letrare, mund të shtrohej problemi se a do të mundëte një historian i letërsisë të përcaktonte raportet midis një forme të re letrare dhe formave më të vjetra ? Dhe më tej, sa do ta ndihmonte ky veprim përvijimin e saktë të zhvillimit të letërsisë sonë në aspektin e evoluimit të vlerave artistike ? A mundet të kalohet nëpër këtë rrugë : nëpërmjet një forme letrare të mund të arrijmë tek një formë pothuajse e harruar ? Kështu do të shtrohej problemi në përcaktimin e evolucionit të formave të poezisë së Mjedës, pak të përcaktuara në tekstet e deritanishme, për të shkuar te format paraprijse të tyre, apo përcaktimi i rrugës ku të çojnë trajtat poetike të Migjenit, etj. Për Eliotin problemi themelor nuk është përcaktimi i vlerave më të arrira letrare, por fakti që letërsia është vazhdimisht në lëvizje, në ndryshim. Domethënë, jo çdo formë letrare, që vjen më pas, kapërxen format paraardhëse. Kjo do të krijonte një pikëvështrim të ri në historinë e letërsisë : jo përcaktim të hierarkisë së vlerave, por hetim të dukurisë së ndryshimit të vazhdueshëm të formave letrare. Sipas nesh, ky pikëvështrim do të ishte i vlefshëm në rastin e hartimit të historisë së letërsisë shqiptare, shumë periudha letrare të së cilës nuk shquhen për kapërcime të theksuara artistike dhe ku ka rëndësi të përcaktohen dukuritë e ndryshimeve që kanë pësuar format letrare.

Sfida tjetër: Mënyra e kombinimit të qasjes në dy plane: diakronik e sinkronik

Të bësh një histori letërsie, do të thotë të konceptosh raportet diakronike dhe sinkronike midis letërsisë dhe metodologjisë së studimit të saj.  Thelbi i kësaj marrëdhënieje përfshin rrokjen e dyanshme, ku shkojnë krahas : nga njera anë gjykimi i proceseve letrare, si zhvillime historike, nga ana tjetër përcaktimi i vlerave estetike, që shpërfaqen në një periudhë të veçantë historike.

Studimi diakronik, që në të vërtetë është qasja më e parë në studimin e historisë së zhvillimit së letërsisë sonë, ka në themel të tij interpretimin e një vepre apo fenomeni letrar si një kategori, e parë jo thjesht në seri kronologjike të dukurive letrare, apo si një prezantim historik të letërsisë. Me këtë kemi parasysh përcaktimin e atyre faktorëve që i bëjnë poezitë e De Radës, Mjedës, Lasgushit etj. me të vërtetë të reja dhe sa u njohën dukuritë e tyre letrare në momentin e shfaqjes, në ç’përmasa u realizua kuptimi i tyre i plotë dhe a ishte momenti kulturor i tillë që këto dukuri të reja të ndryshonin parimet krijuese të traditave letrare paraardhëse ? Analiza në plan diakronik na krijon mundësinë për të kuptuar dhe interpretuar  fenomenin letrar të Koliqit, Kutelit, etj. si dukuri që u bënë kategori estetike, për të përcaktuar se a ndryshoi potenciali i tyre artistik rrjedhën historike të letërsisë shqiptare të ½ së parë të shekullit XX ?  Pra, dimensioni i vështrimit diakronik të letërsisë  sonë të traditës ka një përmasë më të gjerë se sa thjesht ndërtimi i një serie kronologjike veprash, të cilat kanë vlerën e paraqitjes historike të letërsisë sonë.

Por vështrimi diakronik duket sikur përmban brenda vetes edhe një sfidë. Në vështrimin diakronik, historiani i letërsisë arrin të dallojë se këto veçori tipologjike nuk shfaqen, në të gjitha periudhat, në trajta të njëllojta. Poezia e shekullit XIX nuk është e njëllojtë me poezinë e shekullit XX; kështu mund të thuhej edhe për prozën e për dramën. Kjo do të thotë se në qasjen ndaj letërsisë sonë, në rrafsh diakronik, krijohet një raport i veçantë midis tipareve tipologjike, të formësuara që nga fillimet e lulëzimit të një gjinie, apo lloji letrar, dhe dukurisë së evolucionit, ndryshimit që pësojnë këto kategori, nga një periudhë në tjetrën, nga një autor te tjetri. Studimi diakronik depërton në zhvillimet graduale të letërsisë, që kulmojnë në një ndryshim të dukshëm në stilin letrar të një autori, e sidomos të një periudhe. Kështu do ta interpretonte historiani i sotëm poezinë e Migjenit, që arriti pikën kulmore, si rezultat i zhvillimeve graduale që ndodhnin në letërsinë tonë gjatë viteve ’30-‘40 

Kontributi themelor i historianit të sotëm të letërsisë sonë do të ishte vetëdija për të hetuar dhe për të provuar se si analiza diakronike ndihmon për të nxjerrë në pah një kategori të re estetike historike, atëhere kur thellohet jo vetëm te përcaktimi i faktorëve të vërtetë historikë, që shkaktojnë diçka të re në një fenomen letrar, në ç’masë ajo modifikoi perspektivën e zhvillimit të letërsisë shqiptare. Kjo është thelbësore  dhe thelbi i qasjes në plan diakronik.

Sfida tjetër : A ka rrafsh sinkronik në historinë e letërsisë ?

Diakronia mund të ndalojë, të ngrijë në një moment të caktuar të zhvillimit të letërsisë, për të hapur rrugën e zbulimit  të raporteve të shkrimtarit, veprave letrare me bashkëkohësinë e tyre. Në prerjen sinkronike historiani i letërsisë do të mund të thellohej në një fazë të zhvillimit letrar, do të mund të depërtonte më mirë në strukturën letrare të një momenti të caktuar, për të pasqyruar evolucionin e vërtetë nga një periudhë në tjetrën. Në aspektin metodologjik, kjo do të thotë se, kur flitet për karakterin historik të letërsisë shqiptare, të cilësdo periudhe, trajtimi diakronik shkon krahas me ndalesën, ndërprerjen sinkronike, dhe vetëm në këtë mënyrë mund të përcaktohet dimensioni i vërtetë historik i saj.

Sfidë themelore : Realiteti i historisë dhe realiteti i të kuptuarit letrar të historisë.

A mund të pranohet se letërsia e kaluar, e shtrirë në periudha të ndryshme, vjen në historinë e letërsisë së hartuar sot në një kuptim “të ri” historik? A ndikon ky kalim kohor që vlerësimet të ndryshojnë, që ajo që është konsideruar në një kohë të caktuar vlerë estetike, të mos jetë më e tillë në ditët e sotme ?

Raporti i sistemit letrar me historinë e periudhës së krijimit, por dhe me historinë e periudhës së sotme të interpretimit, duhet parë në një spektër më të vemendshëm : nga njera anë nuk do të duhej të skematizohej ideja se çdo zhvillim letrar është thjesht “produkt i historisë”, por “produkt historik”, çka shpreh një dallim të rëndësishëm në mënyrën e konceptimit dhe të interpretimit të procesit tonë letrar. Estetika e krijimit të veprave të periudhave të ndryshme dhe estetika e kohës së sotme të interpretimit krijojnë marrëdhënie tepër të vështira, çka e ve historianin në pozicion jo të lehtë. Shtrohet pyetja : si do të kapërxehen këto mospërputhje estetike, për shembull me autorë të tillë  si N.Nikaj, M.Grebllesha, H.Stërmillit etj?.  A ekzistonr rreziku i vlerësimit  sipas shijeve të sotme ? Një problem i tillë çon në pikëpamjen se çdo vepër e së kaluarës, për shembull nga romantizmi, sentimentalizmi, etj., nuk mund t’i krijojë çdo studiuesi të sotëm të njejtat përjetime estetike. A do duhej të pranonim se në hartimin e historisë së letërsisë sonë fenomeni letrar ka lidhje jo vetëm me momentin e krijimit dhe botimit të tij, por edhe me kontekstin e momentit të hartuesve të kësaj historie ?. 

Eshtë fare e qartë se ky fakt komplikon qëndrimin e  historianit të sotëm ndaj trashëgimisë letrare, të krijuar në faza të ndryshme të pjekurisë letrare. 

***

Duke i kaluar shumë shkurt disa prej problematikave të hartimit të historisë së letërsisë sonë  theksoj se  kjo ndërmarrje ka nevojë për 1. konceptimin e një strukture të qartë, që reflekton, në radhë të parë, zgjidhjen e një tërësi problemesh teoriko-shkencore. Studiuesve të shekullit XXI, u duhet të interpretojnë zhvillimin historik të një letërsie 5 shekullore, hapësira dokumentare e së cilës  dhe spektri i dukurive është shumë i gjerë.

“Historia e Letërsisë Shqiptare” do të duhet të zgjidhë gjithashtu, përfundimisht, me kritere shkencore, problemin e gjeografisë së përfshirjes së letërsisë shqiptare, jo vetëm të shkrimtarëve të Kosovës, të arbëreshëve të Italisë, por të gjithë diasporës shqiptare. Ekuilibri midis aspektit etnik dhe atij estetik, në këtë rast, është tepër delikat dhe kërkon një kriter të përcaktuar mirë dhe përfundimtar.

2.  “Historia e Letërsisë Shqiptare”, e shkruar sot, duhet të kuptohet  edhe si një eksperiencë e re interpretuese. Krahas njohjes së poetikës dhe metodologjisë së interpretimit, ndërtimi i një bibliografie shterruese, kërkimi i gjithë dorëshkrimeve të mundshme, në arkiva, biblioteka e institucione që kanë qenë lidhur me jetën e autorëve, njohja e konteksteve historiko-kulturore të periudhave, ndjekja e shtypit të kohës dhe e organeve shkencore e kulturore, njohja e mjedisit të formimit kulturor, të raporteve me letërsitë e huaja, apo me autorë vendas, etj. etj. janë fushë tepër e gjerë, që  parapërgatit hartimin e kësaj vepre madhore të kulturës shqiptare.  Duke qenë vepër kolektive (nuk përjashtohen kurrsesi edhe iniciativat individuale) ajo është punë e specialistëve të letërsisë, të cilët duhet të unifikojnë kriteret e konceptimit dhe nocionet e trajtimit historiko-poetik të letërsisë sonë. Veç pasionit dhe intuitës interpretuese, është e rëndësishme të kuptohet se studimi historik i një letërsie dallon rrënjësisht nga interpretimi eseistik, apo nga natyra e një shkrimi kritik, ku aspekti subjektiv është i theksuar. Kështu, përballë qasjeve të tilla thelbësore në hartimin e Historisë së  Letërsisë Shqiptare  kuptohet sa i domosdoshëm është orientimi mbi bazën e disa kriterve konceptuale, të pranuar shkencërisht.

G.G. Márquez: Fantazma e çmimit Nobel

Përktheu Artur Spanjolli

Çdo vit, gjatë kësaj periudhe, një fantazëm trazon shkrimtarët e mëdhenj: çmimi Nobël për letërsi. Jorge Luis Borges, i cili është një nga më të mëdhenjtë gjithashtu edhe një nga kandidatët më të zellshëm, (paepur), një herë protestoi në një intervistë për gazetat për shkak të dy muajve të ankthit, kur atij i duhej të vuante prej shanceve dhe parashikimeve. Është e pashmangshme. Borges është shkrimtari që meriton më shumë artistikisht në gjuhën spanjolle, ndaj nuk mund të pretendojë që ta veçojnë, veç për mëshirë, nga parashikimet vjetore.Gjëja më e keqe është se rezultati final nuk varet nga e drejta e kandidatit, as nga gjykimi i zotave, por nga vullneti i pahetueshëm i pjestarëve të Akademisë suedeze.

Nuk kujtoj asnjë parashikim të qëlluar në shenjë. Fituesit e çmimit në përgjithësi, duken vetë ato, personat e parë që habiten më shumë. Kur dramaturgu anglez Samuel Beckett mori telefonatën e lajmit për çmimin, në vitin 69 klithi i zhgënjyer: “Zot i Madh, ç fatkeqësi!” Pablo Neruda, në vitin 1971, e mori vesht tre ditë përpara se lajmi të dilte nëpër gazeta, falë një mesazhi konfidencjal nga ambasada suedeze. Ndaj mbrëmjen e ditës tjetër ftoi për darkë një grup miqsh në Paris, ku në atë kohë ishte ambasador i Kilit, dhe asnjë nga ne nuk e mori vesht motivin e asaj feste, derisa gazetat e darkës nuk e publikuan lajmin. “Fakti është se nuk besoj asgjë derisa mos ta shoh të publikuar në gazetë!” na shpjegoi më pas Neruda me atë të qeshurën e tij të parrezistueshme. Mbas pak ditësh, tek hanim në një restorant plot zhurmë në bulevardin Montparnas, u kujtua se akoma nuk kishte shkruar fjalimin që i duhej të mbante gjatë ceremonisë së dhënjes së çmimit, i cili do të zhvillohej 48 orë më pas në Stokholm. Ndaj ktheu nga ana tjetër letrën e menusë, dhe pa pushuar fare, pa e vrarë mendjen nga zhurma, me të njëjtën natyrshmëri me të cilën merrte frymë dhe me të njëjtën bojë jeshile, pa i bërë syu tërr, shkroi aty për aty fjalimin i cili do ti vinte kurorën e lavdisë.

Versioni më i dëgjuar mes shkrimtarëve dhe kritikëve është se akademikët suedezë vihen dakord në maj, kur bora fillon të shkrijë, dhe studjojnë veprat e pak finalistëve gjatë vapës së verës. Në tetor, akoma të pjekur nga dielli i jugut, shprehin vendimin e tyre. Simbas një versioni tjetër, Borges ishte i përzgjedhuri qysh në maj të ’76, por nuk e votuan gjatë votimit final në nëntor. Në të vërtetë fituesi i atij viti qe i mrekullueshmi dhe zhgënjyesi Bellow, i zgjedhur me ngut në çastin e fundit, edhe pse shumë çmime të atij viti në fusha të tjera i kishin fituar amerikanët.

Fakti është se me 22 shtator të po atij viti – një muaj përpara votimit final, – Borges kishte bërë një gjest i cili nuk kishte fare lidhje me letërsinë e tij madhështore. I kishte bërë vizitë gjeneralit Pinochet. “është nder të cilin as nuk e meritoj të pritem nga ju, zoti president”, u shpreh në fjalimin e tij fatkeq. “Në Argjentinë dhe Kili dhe Uruguai po shpëtojnë lirinë dhe rregullin” vazhdoi edhe pse nuk e pyeti askush. Pastaj e mbylli pa e vrarë shumë mëndjen: “E gjitha kjo ndodh në një kontinent minuar nga anarkia dhe komunizmi”. Ishte e thjeshtë ta kuptoje se kaq shumë marrëzi thënë, njëra mbas tjetrës, nuk ishin gjë tjetër veç dëshira për t’u tallur me Pinochetin. Por suedezët, nuk e kanë ndjenjën e humorit të banorëve të Buenos Airesit. Që nga ai moment, emri i Borgesit ishte zhdukur nga lista e të përzgjedhurve. Tani, në fund të një pendese të padrejtë, u ka rishfaqur, dhe nuk na pëlqen aspak neve që jemi edhe lexuesit e tij të palodhur, por edhe kundërshtarët e tij politikë, ta dimë më në fund si ta çlirojmë nga ankthi vjetor. Rivalët e tij më të rrezikshëm janë dy romancjerë në gjuhën angleze. I pari ishte ngjitur deri atje pa shumë zhurmë gjatë viteve më parë, tani ishte bërë objekt promovimi plot zhurmë nga gazeta “Newseek!” e cila e ka vënë në kopertinë me datë 18 gusht, si mjeshtër i madh rrëfimi; dhe me motive të padiskutueshme. Emri i tij i plotë është V.S. Naipaul, është 47 vjeç dhe ka lindur këtu afër. Në ishullin Trinidad, me babë indù dhe nënën karaibike, dhe konsiderohet nga disa kritikë si shkrimtari më i madh aktual në gjuhën angleze. Kandidati tjetër ështe Greene, pesë vjet më i ri se Borges, por me të gjitha meritat, edhe pse me më shumë vite mbi shpatulla për të fituar këtë kurorë dafine në pleqëri.

Në vjeshtën e 72, në Londër, Naipaul nuk ishte aq shumë i ndërgjegjshëm se ishte shkrimtar karaibik. Ia bëra të qartë gjatë një takimi mes miqsh dhe ai mbeti pak si i befasuar. E mendoi për një çast, dhe një buzëqeshje e re i ndriçoi fytyrën e heshtur. “Good claim”, më tha. Ndërsa G. Greene, i cili ka lindur në Berkhamsted, nuk kish hezituar as edhe një çast kur gazetarët e kishin pyetur nëse ishte i ndërgjegjshëm   që ishte shkrimtar latinoamerikan. “Natyrisht!” u përgjigj. “Dhe jam i lumtur, sepse në amerikën latine, tani për tani gjenden shkrimtarët më të mirë si për shembull Borges”. Pak vite më parë, duke folur mbi shumë gjëra, i shpreha Green-it, pakënaqësinë time që një shkrimtari si ai, me një vepër aq të gjerë dhe aq origjinale, akoma nuk i kishin dhënë çmimin Nobel.  “Nuk do ma japin kurrë” më tha shumë serioz, “sepse nuk më konsiderojnë një shkrimtar serioz.”

Akademia suedeze, e ka për detyrë të japi çmimin Nobel për letërsi. Ajo dhe vetëm ajo, u themelua në vitin 1786, pa asnjë pretendim tjetër veç atij që t’i ngjante Akademisë franceze. Kur u krijua, asnjë nuk e imagjinonte, se me kalimin e kohës ajo do të jepte çmimin më prestigjoz dhe shenjtërues në botë. Ajo është e përbërë nga 8 pjesëtarë të përjetshëm në moshë të thyer, të seleksionuar nga vetë Akademia, mes figurave më të shquara të letërsisë suedeze.  Është e përbërë nga dy filozofë, dy historianë, tre specjalistë të gjuhëve nordike dhe vetëm një grua. Por nuk është vetëm kjo sintoma e maskilizmit; gjatë viteve 80, çmimi iu ka dhënë vetëm gjashtë grave, karshi 69 burrave. Këtë vit do të jepet pak ndryshe sepse një nga akademikët e çmimit, profesor Sten, vdiq me tre shtator. Plot 15 ditë më parë.

Si e kanë proçedurën, si vihen në ujdi, kush janë akordet e vërteta dhe se si vendosin, është  një nga sekretet më të mëdha të kohës tonë. Kriteret e tyre janë të paparashikueshme, plot kontradikta, i paprekur deri edhe nga oguret, dhe ajo që vendosin është sekrete, e mbrojtur nga ato vetë dhe ajo është e pacënueshme. Po mos të ishin kaq të rendësishëm, mund të mendohej se janë të ushqyer nga një dëshirë çapkëne për t’u tallur me çdo profeci.  Asnjë si ata nuk i shëmbëllen më shumë vdekjes. 

Një tjetër sekret i ruajtur me shumë kujdes është ai se si investohet kapitali që prodhon kaq shumë çmime. Alfred Nobel, (me theksin tek e-ja dhe jo tek o-ja) e krijoi çmimin në vitin 1895 me një kapital fillestar prej 9.200.000 dollarësh, interesat vjetore të të cilit duheshin ndarë për çdo vit, jo më larg se 15 nëntori, në mes të pesë pjestarëve fitues. Ndaj dhe shuma ndryshon çdo vit, varet nga fitimet e investimit. Në vitin 1901, kur çmimet u dhanë për herë të parë, çdo fituesi iu dhanë 30.160 korona suedeze. Në vitin 1979, i cili ishte edhe viti me interesa më të majme, çdo fitues mori nga 160.000 korona.

Thashethemet thonë se kapitali është investuar në minjerat e arit në Afrikën e Jugut, dhe si rrjedhojë, çmimi Nobel ushqehet me gjakun e skllevërve të zinj. Akademia suedeze e cila nuk ka bërë kurrë deklarata publike, as edhe nuk u ka përgjigjur kurrë fyerjeve, mund të mbrohet shumë mirë duke pohuar se nuk është ajo që merret me atë punë, por është Banka e Suedisë e cila administron paratë. Dhe bankat, siç dihet dhe siç e thotë vetë emri i tyre, nuk kanë zemër.

Enigma e tretë është kriteri politik që dominon brenda Akademisë suedeze. Në shumë rrethana, çmimet kanë lejuar të mendohet se anëtarët e saj janë liberalë idealistë. Incidenti i tyre më i famshëm dhe më i nderuari është ai i 1938, kur Hitleri i ndaloi gjermanët ta tërhiqnin çmimin Nobël duke thënë se nismëtari i tij ishte një hebre. Richard Khun, gjermani që atë vit meritoi çmimin për Kimi, u detyrua ta refuzonte. Për bindje o për kujdes, asnjë nga çmimet nuk u dha gjatë luftës së dytë botërore. Por sapo Europa e mori disi veten nga fatkeqësia, Akademia suedeze bëri një lëvizje që ia shtoi prestigjin. Ia akordoi çmimin për letërsi zotit Winston Churchill vetëm sepse ishte njeriu më me prestigj i kohës së tij dhe nuk ishte e mundur të jepej asnjë çmim tjetër, as edhe atë për paqjen.

Ndoshta raportet më të vështira të Akademisë suedeze kanë qenë ato me Bashkimin Sovjetik. Në vitin 1958 kur çmimi iu dha të mrekullueshmit Boris Pasternak, ky i fundit e refuzoi nga frika se ndoshta nuk e lejonin të futej akoma në atdheun e tij. Por ndodhi që, kur në vitin 1965 çmimi iu dha Mihajl Shollohov, shkrimtari më zyrtar nga shkrimtarët sovjetikë, të njëjtat autoritete që i bënë presion Pastërnakut, tani festuan ngjarjen plot gëzim. Ndërsa, pesë vjet më vonë, kur ia dhanë çmimin disidentit Aleksander Solzhenicin, qeveria sovjetike e humbi fare dhe nuk hezitoi të shprehej se çmimi Nobel ishte një vegël e imperializmit. Kisha konstatuar gjithashtu se mesazhet më të ngrohta, pasi kishte marrë çmimin Nobel, Pablo Neruda i kishte marrë nga sferat më të larta të qeverisë Sovjetike. “Për ne”, më tha, duke buzëqeshur një mik rus, “çmimi Nobel ja vlen vetëm kur ai i jepet një shkrimtari që na pëlqen. Dhe nuk ia vlen kur ndodh e kundërta”. Shpjegimi nuk është aq i thjeshtë sa ç mund të mendohet. Ne të gjithë, thellë zemrës, ndjekim të njëjtat kritere.

I vetmi pjestar i Akademisë suedeze që lexon spanjisht, dhe e bën atë në mënyrë të përkryer, është poeti Artur Lundvikst. Ai është i vetmi që njeh veprat e shkrimtarëve tanë, që propozon kandidaturat dhe që lufton për to gjatë përleshjes sekrete. Dhe ky fakt e ka trasformuar, edhe pse nuk i pëlqen ky rrol, në një hyjni të largët dhe enigmatike, nga i cili varet deri diku edhe fati universal i letërsisë së shkruar në gjuhën spanjolle. Në jetën e përditshme ai është një zotëri i moshuar, me një ndjenjë humorizmi pak latin dhe me një shtëpi aq modeste sa duket e pamundur ta mendosh se nga ai varet fati i ndokujt.

Disa vite më parë, mbas një darke tipike suedeze në shtëpinë e tij – me mishra të ftohtë dhe birrë të nxehtë, – Lundvikst-i na ftoi të merrnim një kafe tek bibloteka e tij. Mbeta krejt i habitur. Ishte e pabesueshme të gjeje një sasi aq të madhe librash spanjisht. Nga më të mirët deri tek më të këqijtë, dhe gati të gjithë me dedikim nga autorët e tyre akoma të gjallë, në agonizi ose që kishin vdekur ndërsa prisnin. I mora leje poetit të lexoja disa dedikime, dhe ai ma dha lejen me një buzëqeshje të mirë plot bashkëpunim. Shumica e dedikimeve ishin plot mirëdashje dhe zemër për të mos thënë lajka, disa ishin aq direkte sa në momentin që po shkruaja dedikimin tim mu duk se edhe veç firma ishte e tepërt. Gjithkush ka komplekset e veta, dreqi e mori!

Ballsor Hoxha: Totemi gjuha e shkruar dhe -kalimi i vdekjes

 Kurbani – kokat e Omer Kaleshit

Kur i shikon pikturat e Omer Kaleshit, ato ngjajnë në lojë fëmijësh. Koka pa trup, e këputur, këputet si lodër dhe bëhet top. Apo  koka këputet dhe bëhet qepë. Aq më shumë i shërben fëmijës që të krijoj një univers, qoftë ushtrie, babarogash (fjalë e qëllimshme sllave), apo ‘dordolecësh’.

Por, në të vërtetë, këto koka, Kaleshiane, kanë edhe atë që bën të pyetet Kadare, dhe shumë të tjerë që magjepsen nga kjo ‘lojë’ e Omer Kaleshit, e që është, prej nga vijnë ato? Apo për ta thënë saktë: ç’ është kjo dramë? Ç’ është kjo tragjedi që i bën kaq të bindur. Kaq të qetë. Kaq shpirtëror, shpirtin shfaqur në fytyrat, në kokat, Kaleshiane.

Kadare në esenë e tij mbi Omer Kaleshin, shpërfaqë tërë historinë e këtij regjioni, përfshirë edhe Stambollin e Parisin, rrënjët si në pikturën e fundit të Van Gogh të Kaleshit, nënën maqedonase, babanë shqiptar, i deportuar në Turqi, dhe i edukuar po aty, e i mirënjohur në Paris. Dhe po ashtu, mëkatin e tij, Kaleshian, artin e tij, si ngulitje në këtë, mëkat? Apo shpërthim tutje tij?

Koka, sikur ajo e kurbanit, flijimit, është tërë ajo që mbetet nga ky rit, nga ky kumt, nga kjo politikë, po ashtu! Trupi, ose hahet, si ai i deles, ose harrohet nën makthin e terrorit të këtij riti.

Në shumë raste, apo qoftë në film e fotografi, ne vetëm në kokën e rënë në tokë, në kokën e prerë, le të themi të deles, shohim të vërtetën e bindjes këtij riti. Shohim, fajin? Shohim konfirmimin e zotit?

Në kokën e shtrirë në tokë, gjakun duke rrjedhë e fluskat e tij që ende nuk i binden ritit, vrasjes e çka do që është kjo, ngulmojmë duke e shikuar po të njëjtën, dhe përkujtojmë veten se edhe jemi, dhe edhe që mund të jemi ne, vetë delja!

Ngjanë e dramatizuar kjo, ngjanë edhe e tmerrshme, ngjanë edhe skandaloze dhe blasfemi!

Në këtë, duke iu kthyer, kokave të Omer Kaleshit, qetësisë së tyre të ‘tejjetshme’, paqes së tyre, ndërmjet vdekjes e jetës, dhe tërë pranimit të tyre – sikur pranojnë – tërë të qënit, në tërë pambarueshmërinë e njeriut, kokat e pikturave të tij janë vetë vdekja, dhe, po ashtu, vetë spiranca e kësaj pambarueshmërie.

Apo, nëse, shmangim këtë pamje të frikshme, ndoshta, mund të shohim dhe një paqë, e koka të gëzueshme, të dashura, e përplot njerëzi.

Por, Kadare, në këtë, në esenë e tij për Kaleshin, na e jep një udhë tejet tejet të rëndë, të vështirë e të pakalueshme për çdo njeri, jo vetëm të udhës së Kaleshit, por edhe të vetë njeriut të kësaj prejardhjeje. Flakët dhe kafshët e djegura që ikin nga shtalla, njerëz, pastaj po ashtu të kallur, në fëmijërinë e këtij piktori. Pastaj tërë historia e dënimit dhe fajit, në këto rajone, nuk të lënë shumë për të imagjinuar, së paku një fund të lumtur të këtyre kokave!

Por, kjo nuk është më e rëndësishmja në pikturën e Kaleshit. Piktura e tij, në kokë, në koka, në kokëzim të njerëzimit, është edhe hu, dhe edhe ndalesë, sikur pamja e fundit në ikjen e fëmijës nga masakra, nga masakra e njeriut ndaj njeriut.

Mund të shkojmë edhe më larg, e të imagjinojmë kthimin e kokave të prera, të flijuara, të masakruara, të kallura, të vrara, kthimin e tyre, përmes krijimit infantil, si teknikë e Kaleshit, si qerthull që nuk lejon harrimin, jo se njeriu është aq i mirë, por se është ‘ligj’, siç thotë Kadare.

Mund të shkojmë edhe më tutje, dhe përmes teorisë së psikanalizës, të qëmtojmë gjurmën e ankthit ndaj vdekjes, të vetë autorit, në këta sy, fytyra e koka. Sy të përmbushur, të kënaqur, pranuar dhe bindur, që kumtojnë nga vdekja. Si infantile e cila palosë dhe qetëson vdekjen.

Kadare e shtron kompleksin e dallimit midis trupit dhe kokës, derisa flet për Omer Kaleshin, e në këtë kokat e Kaleshit, veçuar prej trupave të tyre, sikur trupat e flijimit, ritit të kurbanit, të ankthit të njeriut ndaj vdekjes, dhe të ankthit të njeriut ndaj tjetrit, në tërë udhën e tij, pra të Omer Kaleshit, janë hunj, e koka, si ndalesë, e si thurje e pëlhurës së kujtesës, e cila kokëzon njerëzimin por edhe masakrën e njeriut ndaj njeriut.

Prandaj, le t’i kthehemi ritit të kurbanit, këtu, jo vetëm si relikt i egërsisë së njeriut, e të ankthit të njeriut, nga vetë zoti i tij të cilin e bartë në shpinë, vetë krijimi i tij të cilin e ka stërmbushur me – koka -, por edhe si aktuale e njerëzimit (në ish territoret e ISIS e të Irakut, e tash në Afganistan, etj) që doemos duhet të ndalojë ‘pambarueshmërinë’ e të njohurës së tij, të rikthimit të kokave të prera, dhe të murëzimit të vetes brenda të njohurës së përhershme, ndanë një zoti të shpikur nga ai, nën ankthin e vetë Kainit brenda tij.

II

Kadare – Eskili ky humbës i madh, apo njerëzimi ky humbës i madh

Totemi – pushteti dhe ankthi i njerëzimit në eskilianen (lexo: Kadareanen)

A nuk janë tragjeditë njerëzore, vdekja, ndoshta edhe martesa – përpjekje e vegjëlisë së njeriut në këtë tokë të pamatë -, dhe masakra, e lufta, vetmia e tij, -takimi i fundit, kufirit të tij, njeriut?

Kadare në esenë e tij “Eskili ky humbës i madh”, duke e trajtuar Eskilin si humbësi më i madh i njerëzimit, në të vërtetë thënë saktë siç e kodifikon Kadare, e që është njerëzimi i tërë, ky humbës i madh përballë Eskilit dhe eskilianes, përballë origjinën e tragjedisë – “lisin e tragjedisë” – sipas: riteve e relikteve të varrimit dhe të martesës; me filozofinë e Nietzsches saktësisht në këtë -kalim të njerëzimit, pra përmes tragjedisë.

Sipas Kadaresë, në esenë e tij mbi Eskilin dhe lindjen e tragjedisë, guri i varrit, -kaluar në skulpturat e antikitetit, e deri tek ritet e vajtojsave dhe të “artificiales” së artit, vdekja (qoftë edhe martesa siç u cek më lart), ai/ky qëniesim “me një vrimë në mes”, -kaluan në art, në ‘udhëzim’ të vdekjes, në aftësi njerëzore të ‘kthimit’ të vdekjes, të qëniesuarit me të. Gjithnjë sipas Kadaresë, vetë ringjallja e Konstantinit, (përkundër riteve dhe besimeve e bindjeve të anëve të tjera të botës, siç është realizmi magjik, p.sh., etj, në të cilin nuk ka një mur ndarës mes vdekjes e qëniesimit), njeriu vetëm duke pas krijuar – artin vetë – kishte arritur të gjente dhe të rikrijonte fushën dhe -kalimin e vdekjes në qëniesim!! Ta sillte ‘klandestine’ qenien e vdekur, vdekjen, si gjakim për mungesën e për dhembjen, e shkëputjen e botës së njeriut, nga ‘ligja’ e tokës (Heidegger!)

Sipas Nietzsche ‘tragjedia’ ishte mekanizëm i lindur nga – falling -, fall, rënia, sipas Deleuze (një prej interpretuesve më të qëndrueshëm të Nietzsche) i njeriut përbrenda ‘mekanizmit’ të shpirtit të gjërave. Dhe kjo, qoftë si shpërfaqje e festave Dyonisiane, apo edhe të prerjes së kognicionit (njohjes) me maskën e tragjedisë, me korin e me skenën e saj, të inskenimit të vdekjes, njeriut të vdekur, dhe të kufirit qëniesim – vdekje!

Qoftë si kundërvënie, Kadaresë, këtu, e qoftë, aq më shumë si konfirmim i kodifikimit të Kadaresë mbi tragjedinë, Freud bën të njëjtën gjë (shih Derrida për një lexim shumë të saktë të – trace – gjurmës së Freud!!), atë që bëri Eskili, sipas Kadaresë, e atë që bëri njerëzimi në tërë -kalimin dhe -kalimet e tij. – Trace – si fshirje dhe gjurmë, në të njëjtën kohë (Derrida mbi Freud), është vetë vdekja, -kalimi dhe – artificializimi – i qëniesimit. Përpara dhe pas ‘vrimës në mes’. Është identike, me fëmijëroren në ne, me naiven në ne (shih Totemi dhe Tabuja – Freud), me tri shkallët: paaftësinë, në kohë të njeriut për të bërë dallimin ndërmjet fizikes dhe shpirtërores, që u kufizua në shkallën tjetër: animen e njerëzores, pra – artificializimin – e tokës, në botë (Heidegger): dhe shkallën e radhës, krijimit të çelësve, dhe kodeve të tyre në: ‘ligje’, në Totem/e.

Ndoshta, në të pavetëdijshmen e trajtimit të Kadaresë, e që është arsyeja e përfshirjes së hallkës Derrida – Freud këtu, gjatë trajtimit të -kalimit të njerëzimit nga ‘vrima në mes’ që nuk qënieson as nuk ndien, sipas Kadaresë (që është vetëm njëra prej dy anëve të trajtimit të Kadaresë në esenë e tij “Eskili ky humbës i madh”), është e pavetëdijshme në këtë trajtim të tij, shpërfaqja/gjurma/Trace e kodeve që Eskili i – shpërfaqte – në shoqërinë tiranike të antikitetit, ishin edhe kodet e -kalimit të njeriut, nga ‘lisi i njerëzores’ në ‘lisin politikë’, në Sokratiken, Platoniken e aq më shumë në Aristotelianen, duke e – etabluar – në përhershmërinë e njeriut, politikën; të mirën; dhe shkëmbimin; ndërshkëmbimin e saj në dhunë/pushtim!

Disa herë Kadare e përsëritë skandalin ndërmjet tragjedisë dhe pushtetit të kohës së Eskilit, si ankth, si vetëdijesim (kjo si Zeitgeist e mundësi e shpërhapjes – përsëritjes/rimëkëmbjes së vullnetit njerëzor përkundër përfuqizimit dhe përqendrimit të ari-stokrates si dhunti e pushtet ndaj tjetrit), dhe si shfaqje e zbulesë e aq më shumë si – Trace – e të – fshirës – të – gjurmës – së njerëzores.

(Po, është ankth dhe gjakim i Kadaresë, qoftë i çdo njeriu, kur kjo i bëhet praktike – humbja e kodit të njerëzimit e njerëzores në të – mirën – Sokratike, Platonike e Aristoteliane -, dhe Kadare ngjanë në fëmijë jetim që di për prejardhjen e tij, si shkrimtar e si ‘lis i tragjedisë’, por që di po ashtu edhe për – kurbanin – e pajtimit të krimit në njeriun dhe zotërimit të vetë njeriut!! Kadare, mu sikur Mo Yan që flet për të ngrënit të qymyrit gjatë pranimit të çmimit të Nobel, zbulon, si fëmijë, tërë ankthin e tij që e barti!!, në këtë ‘luzmë’ të njerëzimit – fshirë, e – gjurmuar – pikërisht – sinkopën – e njeriut!!).

Përfundim

Kurbani – ishte/është kufiri, njëlloj guri (i mexhës) së njeriut ndaj ankthit të vetmisë e vdekjes së tij.

Vdekja, (në të cilën u humbën shumë shoqëri njerëzore duke mos pasur një bindje asaj – shih realizmin magjik e strukturalizmin antropologjik si urë – kurban – ndaj kësaj kimere!!), ‘vrima në mes’, zbrazëtira në mes, e pakthyeshmja, realja (Schopenhauer, Jacques Lacan,etj), -kaluan në Totem! Ajo që Kadare e quan ‘të qarë me ligje’, e që ‘ligje’ është pikërisht Totemi, qoftë në semantikë e qoftë në shpërfaqje të kodeve të -kalimit njerëzor.

Totemi dhe – kurbani – në tërë -kalimin e njerëzimit, ishin e njëjta gjë: ajo që Omer Kaleshi e shfaqë në tërë punën  e tij: në kokën (e vdekur) njerëzore, si ankth për të ndier qoftë të dashurin e vdekur, qoftë për të mishëruar të dashurin e vdekur, e qoftë për të rikthyer të dashurin e vdekur.

Apo njeriut të vrarë, sikur Gjorgu në “Prillin e thyer”, në pamundësi të bëj dallimin e atij që ka vrarë dhe vetes!

Adil Olluri: Kam shkruar për një frikë të zakonshme në një të pazakonshme, siç ishte lufta e fundit në Kosovë

 

 Intervista  Adil Olluri:

Bisedoi Andreas Dushi

Vitin e kaluar është botuar në Tiranë romani juaj “Bartësi i shpirtrave të përzënë”, pas botimit të parë në Prishtinë. Duke qenë se trajton temën e luftës, a u prit ndryshe në Kosovë e ndryshe në Tiranë?

Botimin e romanit tim edhe në Tiranë nga shtëpia botuese “Onufri” e konsideroj si një gjë shumë të mirë e të vlershme që i ka ndodhur rrugëtimit tim letrar. Nuk do të doja të bëja një krahasim të pritshmërisë në Prishtinë dhe Tiranë. Nuk besoj që më takon mua një gjë e tillë. Për mua Prishtina dhe Tirana janë pjesë e një areali të njëjtë kulturor dhe ndihem i dëshiruar dhe i mirëpritur në të dy kryeqendrat shqiptare. Një vepër e arrirë letrare besoj se do të duhej të pritej njëjtë në të dy qytetet e lartcekura.

Vetëm pak shkëputemi nga ky libër… Ju jeni përkthyer e botuar edhe në gjuhë të huaja. Meqë po flasim për horizontin e pritjes, si është raporti mes pritjes që mendonit dhe pritjes që vërtetë ju bëri lexuesi i huaj?

Shkrimtari do të duhej që krijimin e tij artistik ta përjetojë si një zog shtegtar dhe kudo që ka hapësirë për të fluturuar ta shohë si qiell të tij. Shkrimtari do të duhej që krijimin e tij artistik ta përjetojë si një zog këngëtar dhe kudo që i lejohet dhe mundësohet t’ia thotë këngës ta ndjejë si tokë të tij. 

Tregimet e mia janë të përkthyera në disa gjuhë, ndërsa romani ende jo. Përkthimi në gjuhën italiane mund të them se është pritur mjaft mirë. Libri im me tregime u botua me titullin “La fiera dei sogni” dhe për të lajmëruan gazetat e mëdha, si “Corriera della serra”, “La Republica” dhe “Il Manifesto”. U shkruan mjaft recensione vlerësuese në gazeta e revista kulture. Një gazetë online (“Wordnews.it”) nga Napoli e kishte shpallur libër të muajit (mars, 2020). Po ashtu, u shpërbleva me “Premio Ostana Internazionale” dhe në cilësinë e fituesit m’u dha mundësia që ta shkruaja një ese të shkurtër për “La lettura”, që është shtojca për kulturë e gazetës “Corriera della Serra”. Pra, mund të them se tregimet u pritën mirë dhe do të dëshiroja që edhe romani, nëse jo më shumë, ta ketë së paku këtë pritje që kishte proza ime e shkurtër.

Përpos në gjuhën italiane, tregimi im u përkthye edhe në gjuhën gjermane dhe si rrjedhojë aktorët e teatrit të qytetit të Grazit (Austri) e inskenuan atë (“Kthimi i babait”) në një radiodramë, që u transmetua në valët e radiostacioneve austriake. Po ashtu, pati vlerësime të mira edhe në gjuhë të tjera në të cilat prozës sime iu mundësua shtegtimi.

Luftën ju nuk e shihni as nga pozita e fituesit, as nga e humbësit, por nga ajo e të frikësuarit. Pse pikërisht ky këndvështrim?

Lufta është një gjë e shëmtuar. E papastër dhe e fëlliqur në vetvete. Si e tillë, ajo ka pak fitues, disa humbës e shumë të frikësuar. Unë kam vendosur të shkruaj për ata që më së paku shkruhet, për të shumtët, për ata që janë viktima të një ploje që nuk duan ta kujtojnë. Kam shkruar për një frikë të zakonshme në një pazakonshme, siç ishte lufta e fundit në Kosovë. Mendoj se shkrimtarët shqiptarë të Kosovë është mirë të shkruajnë edhe më shumë për luftën, sepse është një temë e gjallë, një motiv letrar që i fton vazhdimisht të flasin me të e për të. Personazhet i kemi mes nesh, i kemi miq, fqinj dhe të afërm që herë pas here na tregojnë për gjëra që mund ta krijonin një prozë të mirëfilltë artistike. Nëse jo për gjë tjetër, së paku për një arkivim shpirtëror të kujtesës është e udhës që t’i kthehemi herë pas here luftës.

Lufta për shqiptarët e Kosovës është një e kaluar që nuk po kalon dot. Kështu që, asnjëherë nuk është vonë të shkruajmë për të.

Mendoni se letërsia shqipe, ajo e shkruar gjatë realizmit socialsit në Shqipëri si dhe ajo e lindur menjëherë pas lufte në Kosovë është e mbingarkuar me qasje epike të betejave, ku heroi e lufta mistifikohet?

Nuk është e udhës ta gjykojmë prodhimin letrar në tërësinë e tij. Unë nuk jam ithtar i këtij pozicioni që e vlerëson një zhvillim të tërë letrare me një prerje thike, duke ngulmuar se kjo ka qenë e mirë e kjo është e keqe. Një gjë e tillë do të na bënte moralizues dhe jo vështrues objektiv të artit letrar. Pozicioni heroik e epik nuk është apriori i keq, përndryshe nuk do të shkruheshin epet që i kanë qëndruar kohës me mijëra vjet. Kjo nuk do të thotë që nëse shkruan një roman për një hero e ke humbur “lojën” që në fillim. Po ashtu, edhe brenda realizmit socialist kemi vepra të arrira letrare, sikurse që vlen ta përmendim Jakov Xoxën, që është një shembull i bukur i prozës artistike shqipe. 

Po “Bartësi i shpirtrave të përzënë”, përvese si vepër me estetikën e vet unike, mund të shihet edhe si një lloj kundërshtie e asaj letërsie për të cilën folëm më lart?

Unë kam zgjedhur për të rrëfyer, jo për t’iu kundërvënë një doktrine a fenomeni letrar. Nuk do ta bëja këtë në asnjë mënyrë. Unë e kam zgjedhur atë mënyrë rrëfimi që mendoj se më përfaqëson mua më së miri. E kam zgjedhur atë mënyrë rrëfimi që i shkon për shtati, fundja, edhe natyrës sime, karakterit tim dhe mënyrës se si unë i shoh dhe përjetoj gjërat. 

Nuk është në dorën time, por nuk do të doja që romani im të lexohej dhe trajtohej si një armë kundër letërsisë me rrëfim heroik. Mendoj se ka vend për të gjithë në botën e letrave, si për heroiken, po ashtu edhe për joheroiken dhe secilën qasje tjetër tematike e estetike. Fundja, një gjë e tillë nuk mund të vendoset nga unë dhe janë të tjerët, lexuesit që mund të vijnë pas shumë e shume vjetëve, të cilët mund ta lexojnë dhe shohin  romanin tim si të duan. Jezusi ishte paqësor e paqedashës, por emri i tij u përdor si motiv i madh nxitës për lufta e kryqëzata të kobshme.  

A mendoni se proza juaj artistike është vlerësuar sa duhet dhe siç duhet nga kritika letrare shqiptare?

Për dy përmbledhjet e mia me tregime (“Shumë rrugë dhe një rënie”, “Kthimi i profetit”) dhe romanin tim (“Bartësi…”) kishte mjaftueshëm shkrime kritike e interpretuese, që u shkruan nga studiues, profesorë universitarë, po ashtu edhe nga shkrimtarë dhe publicistë të ndryshëm, të cilëve u kishte pëlqyer proza ime dhe thanë atë që menduan se është e vlershme për artin tim. Por, halli është se kritika nuk e ka më rolin e saj të dikurshëm dhe nuk është më nxitëse për leximin e një vepre nga grupe të ndryshme shoqërore. Kritika letrare sot nuk provokon mendim e diskutim rreth një romani a një vepre letrare dhe kjo është për keqardhje. Kritika letrare sot nuk është as promovuese e një vepre të bukur e as sqaruese e goditëse për të metat e një vepre. Pra, ajo sot as nuk promovon e as nuk parandalon gjë. Nuk e di saktë se kush ia ka marrë sot këtë rol, sepse nuk jam sociolog i kulturës për ta dhënë një mendim cilësor për këtë, por që sot kritika më nuk ka ndonjë peshë në zhvillimin e letërsisë, për këtë jam tejet i sigurt, sepse një gjë të tillë e shoh dhe e ndjej.

Si e shihni zhvillimin e letërsisë së sotme shqipe, konkretisht të prozës artistike?

Proza e sotme shqipe ka një zhvillim të lakmueshëm, me të cilin nuk mund të mos jemi të kënaqur. Sot kemi prozatorë dhe romancierë që pa asnjë dyshim janë të krahasueshëm me të ngjashmit e tyre në vende e kultura të tjera evropiane. Kam lexuar mjaftueshëm shkrimtarë të sotëm nga vende të ndryshme ballkanike dhe mund të them se në shumë pika qëndrojmë më mirë. Ajo që i nevojitet prozës së sotme shqipe është përkthimi dhe promovimi i saj në gjuhët e mëdha, si anglishtja, gjermanishtja, frëngjishtja, italishtja etj, por edhe në gjuhët e fqinjëve tanë. Një përkthim cilësor i prozës së tashme shqipe, një shtëpi e mirëfilltë botuese, një promovim i mirë do t’i radhiste një pjesë të prozatorëve tanë (një pjesë, jo të gjithë) krahas atyre evropianë. Por, para se ta shtrojmë çështjen e  përkthimit dhe promovimit të jashtëm, është e udhës të flasim për një promovim dhe nxitje të leximit të prozatorëve tanë nga lexuesi shqiptar. Ky i fundit, i nxitur nga shumë arsye, ku njëra ndër to mund të jetë edhe paragjykimi për vlerat letrare, si duket i ka braktisur paksa krijuesit e sotëm shqiptarë. Kjo gjendje ka nevojë për një shpjegim kulturor. E kemi shumë të nevojshme t’i bindim lexuesit se edhe në mesin tonë kemi krijues të mirëfilltë, të cilët e meritojnë leximin dhe vëmendjen. E kam thënë në një bashkëbisedim letrar me shkrimtarin Virion Graçin, në po këtë gazetë letrare, se kultura dhe shoqëria shqiptare jonë ka nevojë për më shumë kënde ku promovohet leximi i letërsisë shqipe dhe promovuesit e saj të sotëm janë patriotë në kuptimin sublim të fjalës.

A ka nevojë sot kultura jonë për më shumë organizata e klube të shkrimtarëve apo për klube të lexuesve?

Dikur kam qenë ithtar i organizimit të shkrimtarëve në klube e organizata të pavarura letrare, të cilat mendoja se mund ta luajnë një rol qenësor në zhvillimin  dhe promovimin e letërsisë së tashme shqipe. Ndërsa, sot mendoj se shoqëria dhe kultura jonë ka nevojë për sa më shumë klube të lexuesve të letërsisë shqipe, të cilët do të mund të organizoheshin në mënyrë të pavarur nga shkrimtarët, botuesit, kritikët e profesorët e ndryshëm të letërsisë. Kemi nevojë për klube të dashamirësve të librit shqip, të cilët janë lexues të pasionuar dhe dashamirës të pasherrë të krijuesve të sotëm shqiptarë. Do të gëzohesha nëse në të ardhmen do të shihja themelimin e tillave klube të lexuesve që nuk kanë pretendime për t’u bërë edhe vetë shkrimtarë, kritikë a botues, gjë që në vendet tona të tillët është vështirë për t’i gjetur.   

Përveçse shkrimtar, ju jeni edhe studiues, veçanërisht i letërsisë postmoderne shqipe. Me këtë term sot abuzohet shumë, ku kategorizimi apo vetëkategorizimi si i tillë mbështjell me mister shumë shkrimtarë. Nuk e di, cili është mendimi juaj për këtë?

Në vitin 2013 e kam botuar në Prishtinë librin tim studimor “Romani postmodern shqiptar”, e që pas dy viteve u ribotua në Tiranë nga UETpress. Me këtë vepër doja ta bëja një studim evidencues që dëshmonte praninë e një formacioni a modeli të ri letrar mes nesh. Në të i trajtova një sërë romanesh që kanë natyrë dhe elemente përbërëse të poetikës së postmodernizimit. Ndoshta kam lënë jashtë trajtimit disa romane shqipe që i përkasin kësaj poetike, por qëllimi im nuk ishte ta bëja një studim shterues, por më shumë një studim që dëshmonte praninë e postmodernizimit në letërsinë shqipe me të gjitha tiparet që i ka kjo poetikë. Në vitet 2011-2013, kur shkruaja më shumë rreth teorive letrare dhe kisha më shumë nxitje prej studiuesi, bëhej shumë zhurmë rreth postmodernizimit, si në Tiranë, po ashtu edhe në Prishtinë. Kritikë që nuk kishin njohuri të thella teorike i cilësonin si postmoderne romane që nuk ishin të kësaj natyre, duke menduar se me këtë cilësim po i vlerësonin ata. U përpoqa ta dëshmoja se epiteti postmodern është epitet formal dhe jo aksiologjik. Qëllimi im ishte që ta sqaroja sa më shumë këtë model letrar dhe të dëshmoja se postmodernizmi ishte një yrnek letrar me përbërësit e tij të dallueshëm. Nuk e di sa ia kam arritur këtij qëllimi, sepse ende shoh ngatërrime të tilla, natyrisht jo në masën siç ngjante dhjetë vite më parë.

Të them të drejtën, i dashuri Andreas, unë kam më shumë vepra studimore se sa artistike, por botimet, ribotimet, përkthimet e prozës sime artistike, shkrimet dhe recensionet e shumta për të, sikur i kanë lënë nën hije librat e mi studimorë. Mendoj se mirë kanë bërë. Kam bindjen se shoqëria shqiptare më shumë më ka pranuar dhe mirëpritur si prozator, si krijues, dhe kjo nuk ka asgjë të keqe. Ne nuk mund të vendosim se cila vepër të na vlerësohet e cila jo. Fundja, letërsia artistike në çdo vend lexohet, diskutohet, komentohet dhe vlerësohet më shumë.

Është pyetje e zakonshme dhe e bezdisshme për këdo shkrimtar, por duke qenë se ajo pjesë e bibliotekës ku gjenden librat tuaj nuk numëron shumë tituj, vjen natyrshëm: keni diçka tjetër në dorë këto kohë? Nëse po, çfarë mund të thoni për të?

Jam duke punuar në romanin tim të ri, të dytin më radhë, dhe shpresoj që nëse jo më shumë, së paku të mirëpritet sa “Bartësi i shpirtrave të përzënë”. Gjithsesi, nuk është autori ai që vendos për këtë. T’ia lëmë kohës, sepse ajo është gjykuesja më e mirë e gjërave. 

“Vals me vrasësin e Pushkinit”, tregim nga Aleksander Levkovskij

Përktheu nga origjinali Bujar Hudhri

Gruaja ishte shumë e vjetër, pothuaj rreth të nëntëdhjetave. Kurse unë isha fare i ri- nja shtatëmbëdhjetë vjeç. Takimi ynë rastisi në bregun e majtë ranor të Dnjeprit, pikërisht kundruall panoramës së çuditshme kodrinore të bregut të djathtë të Kievit. Ishte një ditë me diell e verës së vitit njëmijë e nëntëqind e pesëdhjetë e dy. Po luaja futboll me miqtë në rërën e plazhit. Qeshnim dhe bërtisnim mesa fuqi kishim. E veshur me një sarafan të gjatë deri në fund të këmbëve ku binin në sy plot lule të mëdha, gruaja e vjetër ishte shtrirë, për t’iu fshehur diellit, aty afër, nën një tendë prej cohe dhe po lexonte një libër. Me shumë gjasë, topi ynë i përdorur, veç kur të futej në këtë tendë të lehtë, e cila mbahej prej ca hunjve të hollë prej druri. Por ne ishim ca rioshë moskokëçarës  dhe kjo nuk na shqetësonte fare. Dhe në fund të fundit, topi vërtet depërtoi në strehën e brishtë të gruas së vjetër! Topi goditi tendën me aq forcë, sa e gjitha ngrehina e lëkundshme u rrëzua në çast, pothuaj duke e varrosur nën vete plakën e mjerë. Më zuri tmerri. Iu afrova me vrap, i hoqa shpejt hunjtë dhe e tërhoqa mënjanë tendën.

-Gjyshe,- i thashë, duke e ndihmuar që të ngrihej në këmbë,- më ndjeni.

-Nuk jam gjyshja juaj, djalosh, – tha ajo me një zë të qetë por dinjitoz, duke shkundur rërën prej sarafanit. -Ju lutem, mos më thërrisni gjyshe. Për komunikim të ndërsjelltë, djalosh, prandaj janë emrat. Më quajnë Ana Nikollajevna Voroncova.

E mbaj mend edhe sot befasimin që pata nga stili i pompoz i saj i të folurit. Askush nga të njohurit apo të afërmit e mi, nuk do të thoshte kurrë kësisoj: ”Për komunikim të ndërsjelltë, djalosh, ekzistojnë emrat…” Grua fort e çuditshme qenkej kjo plakë. Dhe veç kësaj, kishte edhe një emër të famshëm- Voroncova! Si djalë i lexuar, natyrisht, e dija, që ky emër i përkiste dinastisë së njohur të aristokratëve rusë të pararevolucionit. Asnjëherë nuk më kishte zënë veshi një mbiemër të tillë të zgjedhur te njerëzit e thjeshtë.

-Më ndjeni, Ana Nikollajevna.

Ajo vuri buzën në gaz.

-Më dukeni djalë i mbarë,- tha. – si ju quajnë?

-Aleksej. Aljosha.

-Emër i bukur,- më përgëzoi.- Ana Karenina kishte një të dashur, që e quanin, ashtu si ju, Aleksej.- Dhe ngriti librin e shtrirë në rërë: ishte “Ana Karenina”- Dashuria e tyre ishte tragjike – dhe rezultati ishte vdekja e saj. E keni lexuar Tolstoin?

-Patjetër, – thashë dhe shtova krenarisht:- I kam lexuar gjithë klasikët rusë-nga Pushkini deri te Çehovi.

Tundi kokën.

-Shumë kohë para revolucionit, njihesha me mjaft aristokratë rusë, të cilët Tolstoi i ka bërë heroj të romaneve të tij.

…Lexuesi i sotëm, ma merr mendja, e ka të vështirë t’i kuptojë ato ndjenja të përziera që përjetova kur dëgjova këto fjalë. Sepse isha një komsomolas* i vërtetë, që e dija fare mirë se aristokratët rusë ishin armiq të betuar të popullit punonjës; bjellogardistët e përbuzur, tradhtarë të Rusisë. Kurse kjo grua, kjo plakë e brishtë simpatike, duke buzëqeshur, pa iu trembur syri më bën me dije, mua, një djaloshi të panjohur, se i njihte këta  tradhëtarë! Dhe, me shumë gjasa, kishte miqësi me ata, shtypës të popullit të thjeshtë!

Mendimi i parë që më erdhi ishte që ta ndërprisja këtë njohje të papritur, kaq të çuditshme,  mbase, edhe të rrezikshme dhe të kthehesha tek miqtë e mi të futbollit, por një kureshtje e pakapërcyeshme, që s’mund t’i rezistoja, më ngriti lart dhe i pavendosur e pyeta duke e ulur zërin:

-Ana Nikollajevna, Voroncovët, më duket, kanë qenë princër, kështu?

Ajo zuri të qeshë.

-Jo, Aljosha. Babai im, Nikollaj Aleksandroviç, ka qenë kont.

-…Ljoshka!- po më thësnin miqtë. -Ç’po bën atje? Do të luash apo jo?

-Jo!- iu përgjigja me tërsëllëm.

Isha i zënë me ringritjen e strehës së rrënuar të së njohurës sime të re- dhe ç’të një e njohur se,- një konteshë ruse!- dhe as që doja t’ia  dija për miqtë e mi të futbollit.

-Lëreni të qetë,- ia priti një nga miqtë e mi. -E gjeti një shoqëze.

Dhe filluan të gajaseshin.

Gruaja gjithashtu vuri buzën në gaz.

-Jam ca e vjetër për të qenë shoqëze e dikujt,- tha ajo dhe vura re një theks të lehtë të huaj në shqiptimin e saj. -A keni shoqëze, Aljosha? A jeni i dashuruar me të?

Tani e humba fare.

Ana Nikollajevna Voroncova

-Jo, – i thashë.- S’jam veçse shtatëmbëdhjetë vjeç. Dhe, t’ju them të vërtetën, kurrë nuk kam qenë i dashuruar.

-Ju lumtë!,- tha. – Jeni shumë i ri, që të kuptoni se çfarë është dashuria e vërtetë. Ajo mund të jetë e rrezikshme, e çuditshme, e paparishikueshme. Kur kam qenë në moshën tënde, pothuaj rashë në dashuri me një burrë që ishte dyzet e tetë vjeç më i madh se unë. Ka qenë takimi më i tmerrshëm në gjithë jetën time. Lavdi zotit, që zgjati veçse tri orë.

Po e ndieja se kjo grua e vjetër që fliska kaq shumë, prite kur të më rrëfejë ndonjë histori të çuditshme dhe tragjike. Tashmë ishim ulur nën tendën e ringritur dhe po hanim nga një mollë.

-E dini, Ana Nikollajevna, vura re njëfarë theksi të huaj. Ishte frëngjisht?

Ajo buzëqeshi.

-Po, natyrisht. Frëngjishtja për mua është po aq amtare, sa rusishtja… Ai njeri, me të cilin për pak rashë në dashuri, gjithashtu e dalloi theksin tim. Por theksi im ishte tjetër atëherë dhe po tjetër ishte përgjigjja ime. Dhe rrjedhojat e asaj përgjigjeje ishin të tmerrshme!- Ajo heshi disa sekonda, pastaj shtoi:- Kjo ka ndodhur në vitin njëmijë e tetëqind e shtëdhjetë e shtatë, në Paris. Isha shtatëmbëdhjetë vjeçe, ndërsa ai gjashtëdhjetë e pesë.

***

Ja se çfarë më tregoi Ana Nikollajevna Voroncova atë ditë të qetë vere në bregun ranor të Dnjeprit.

-… Ishte shumë i bukur – mbase më i bukuri i burrave që kisha takuar para tij dhe pas tij-shtatlartë, i rregullt, shpatullgjerë, me një  cullufe të paprekur nga thinjat. Nuk e dija moshën e tij, por kishte një pamje disi rinore dhe dukej si një burrë  i moshës së mesme. Dhe qysh në minutën e parë të njohjes sonë kuptova se ishte një njeri shumë i mençur, i kulturuar dhe magjepsës. Ishte prag Krishtlindjesh në Paris. Im atë, konti Nikollaj Aleksandroviç Voroncov ishte në atë kohë ambasador i Rusisë në Francë; dhe s’ishte për t’u habitur që atë e ftonin së bashku me familjen për kremtimin e Krishtlindjeve në godinën e Ministrisë së Punëve të Jashtme. E mbani mend Aljosha, se si Lev Tolstoj e përshkruan në “Lufta e paqja”, paraqitjen e parë të Natasha Rostovës në ballo, kur ajo ishte gjashtëmbëdhjetë vjeçe- frikërat e saj, emocionet e saj, parandjenjat e saj? Saktësisht, kështu e përfytyroja veten, sapo vura këmbën në parketin e ministrisë, e cila ndodhej në Quai d’Orsay** madhështore. Më ftoi në një vallëzim, pastaj në një të dytë,   një të tretë… Vallëzonim, bisedonim, qeshnim, bënim shaka – dhe çdo minutë po e ndieja që për herë të parë kisha takuar një burrë, që më kishte zgjuar parandjenjën e paqartë, por të mahnitshme të dashurisë!

 Kuptohet, po flisnim frëngjisht. Mësova se e quanin Zhorzh dhe që ishte senator në parlamentin francez. Po pushonim në kolltuk pas një rrotullimi të çmendur valsi, kur më bëri pikërisht këtë pyetje, që më bëtë ju, Aljosha.

-Ana,- tha ai,-keni një theks të çuditshëm. Jeni gjermane?

Unë qesha.

-Hollandeze? Suedeze?- vijoi me pyetje.

-Nuk e gjetët.

-Greke, polake, spanjolle?

-Jo, – i thashë.- Jam ruse.

U kthye prerazi dhe me sytë e shqyer më vështroi me një shprehje të çuditshme- si të përhumbur dhe në të njëjtën kohë të tronditur.- Ruse… mezi u dëgjua mërmërima e tij.

-Me që ra fjala,- thashë, – unë nuk e di mbiemrin tuaj, Zhorzh. Cili jeni ju,  i panjohuri misterioz?

 Heshti paksa, dukej se po bluante mendimet, pastaj, si uli zërin, foli:

-Nuk mund t’jua them mbiemrin tim, Ana.

-Përse?

-Nuk mundem.

-Po përse?- këmbëngula.

Heshti përsëri.

-Mos u përpiq, Ana, -foli qetë.

U grindëm disa minuta. Unë këmbëngulja. Ai refuzonte.

-Ana,-tha, – mos e kërkoni. Nëse unë do t’jua them mbiemrin tim, atëherë ju do të ngriheni sakaq, do ta lini këtë sallë dhe nuk do t’ju shoh më kurrë.

-Jo! Jo!- pothuaj bërtita.

-Po,- tha ai me një buzëqeshje të trishtë  dhe më kapi dorën.

-Më besoni.

-Betohem!- klitha. -Çfarëdo që të ndodhë, do të mbetem mikja juaj përherë.

-Mos u betoni, Ana. Merreni mbrapsht betimin tuaj, ju përgjërohem.

Me këto fjalë, bëri gjysmërrotullimi nga unë dhe mezi dëgjova:

-Unë jam Zhorzh Dantes. Dyzet vjet më parë kam vrarë në duel Pushkinin…

Pastaj u kthye nga unë. I kishte ikur fytyra. Sikur ishte plakur befas; i dallova dy rrathë të zinj poshtë syve; balli i prerë nga rrudhat  e vuajtjes; sytë e mbushur me lot…E vështrova gjithë pabesim dhe tmerr. Vallë ky njeri, i ulur pranë meje, të ishte vrasësi i gjeniut te letërsisë ruse? Ndjeva në çast një sëmbim ne zemër. E pamendueshme! E pamundur! Ky njeri, në përqafimet e të cilit po rrotullohesha në valsin e shkujdesur veçse njëzet minuta më parë, ky burrë magjepsës i kishte ndërprerë pamëshirshëm jetën e legjendarit Aleksandër Pushkin, emrin e të cilit e njeh çdo rus- i ri apo i vjetër, i varfër apo i pasur, fashatar i thjeshtë apo aristokrat i lartë…

E tërhoqa pëllëmbën nga dora e tij dhe u ngrita vrik. Pa thënë gjysmë fjale dola nga salla, u sula teposhë shkallëve, kapërceva shëtitoren e breglumit dhe u mbështeta tek një pemë. Lotët më rridhnin çurk. Gjithë helm e ndieja dorën e tij të djathtë, përreth belit tim kur rrotulloheshim në valsin e shpejtë… Atë dorë që kishte mbajtur pistoletën drejtuar Pushkinit! Pikërisht atë dorë, me të cilin shtiu plumbin që vrau Pushkinin! Përmes velit të lotëve, shihja Pushkinin e plagosur për vdekje, që me vështirësi po ngrihej në brryl dhe përpiqej të qëllonte kundërshtarin…Dhe i shembur dëshpërimisht mbi dëborë pas qitjes së pafat… Dhe i varrosur pas disa ditësh, pa mundur të shkruajë dhe gjysmën e asaj që do të ishte i aftë… Qaja gjithë ngashërim…

Pas disa ditësh mora një letër nga Dantes. A dëshiron ta shohësh, Aljosha? Ejani të hënën tek unë për çaj dhe do t’jua tregoj letrën. Dhe qindra libra të rrallë dhe dhjetra tablo të mrekullueshme…

***

Pas tri ditësh trokita në derën e apartamentit të saj. E hapi një burrë rreth të gjashtëdhjetave.

-Jeni Aljosha?- pyeti.

-Po.

-Ana Nikollajevna ndodhet në spital  në gjendje të rëndë prej pneumonisë. Jam i biri. Ajo m’u lut t’jua jap këtë letër.

Dhe më zgjati një zarf.

Shkova në parkun aty pranë, prej nga dukej panorama e mahnitshme e Dnjeprit. Përballë meje, në anën e kundërt shtrihej bregu ranor, ku tri ditë më parë kisha dëgjuar këtë histori të pabesueshme, që i kishte ndodhur një shtatëmbëdhjetëvjeçareje në Parisin e largët shtatëdhjetë e pesë vjet më parë.

 E hapa zarfin dhe nxora dy letra. Njëra  e verdhëme, pothuaj një fletë e kalbur nga vjetërimi, e mbushur me rreshta të pakuptueshme në frëngjisht. Tjetra, në rusisht, ishte kopjuar me një shkrim të vjetër gjithë dredha. Ishte përkthimi i tekstit frëngjisht.

Lexova:

Paris, 30 dhjetor i vitit 1877

E dashur Ana!

Unë nuk po kërkoj falje, sepse asnjë falje, madje edhe më e sinqerta, nuk mund të fshijë atë krim të tmerrshëm, që unë kam kryer dyzet vjet më parë, kur viktima ime, i shquari Aleksandër Pushkin, ishte tridhjetë e shtatë, kurse unë njëzet e pesë. Dyzet vjet-14.600 ditë dhe net!- unë jetoj me këtë barrë të padurueshme. S’mund t’i numëroj netët, kur më shfaqej-i gjallë apo i vdekur- në ëndrrat e mia. Përgjatë tridhjetë e shtatë vjetëve të jetës së tij ai krijoi një botë të jashtëzakonshme me vjersha, poema, përralla dhe drama. Kompozitorë të shquar kanë shkruar opera sipas veprave të tij. Të kishte jetuar edhe tridhjetë e shtatë vjet, do ta kishte dyfishuar këtë botë madhështore,- por nuk e bëri këtë sepse unë e vrava atë dhe së bashku me të zhduka krijimtarinë e ardhshme. Tani jam gjashtëdhjetë e pesë vjeç dhe plot shëndet. Jam i bindur Ana, që vetë Zoti ma dhuroi këtë jetë të gjatë, që vazhdimisht, nga dita në ditë, të torturohesha me vetëdijen e tmerrshme që unë jam vrasësi gjakftohtë i gjeniut.

Lamtumirë, Ana!

Zhorzh Dantes

P.S. Unë e di se për të mirën e njerëzimit do të kishte qenë e udhës, nëse do të kisha vdekur unë dhe jo ai. Por, vallë, është e mundur që të qendrosh përballë tytës së pistoletës së duelit dhe të presësh vdekjen edhe të mendosh për të mirën e njerëzimit?

Zh. D.

Poshtë nënshkrimit të tij, ishte shtuar po me atë shkrimin e vjetëruar gjithë dredha:

Senatori dhe kalorësi i Legjionit të Urdhërit të Nderit, Zhorzh Dantes, vdiq në vitin 1895, qetësisht, në shtëpinë e tij, i rrethuar nga fëmijët dhe nipërit. Ishte tetëdhjetë e tre vjeç.

***

Kontesha Ana Nikollajevna Voroncova vdiq në korrik të vitit 1952, dhjetë ditë pas takimit tonë. Ishte nëntëdhjetë e dy vjeçe.