Beteja e Dardanës e vitit 1389 – midis mitit dhe realitetit

 

Jusuf BUXHOVI, historian dhe shkrimtar, Prishtinë

____

Sipas shumë burimeve historike, Beteja e Dardanës filloi më 15 qershor të vitit 1389 dhe përfundoi po atë ditë, diku në orët e mbrëmjes me humbjen e forcave të lidhjes së krishterë ilirike. Por, ka edhe të dhëna të tjera që atë e shohin më 19 qershor e deri te ato që e lidhin me datën 27 dhe 28 qershor. Mospërputhja në datë ka të bëjë me pranimin nga ana e Serbëve të Kalendarit gregorian më vonë se Europa; për Osmanët data është 19 Jumada II 791, pra 15 qershor 1389. Edhe përkundër kësaj dallimet vazhdojnë. Kështu, K. Frashëri përmend datën 27 qershor ndërkohë që edhe një pjesë e mirë e historiografisë serbe përmend datën 27 dhe 28 qershor.

Në betejë gjetën vdekjen Sulltan Murati I, që thuhet se u vra nga Milesh Kopili, një fisnik dardan, nga Sllavët i quajtur Milloš, fillimisht Kobilić, ndërsa më vonë Obilić. Mileshi ishte dhëndër i feudalit Llazar, dukuri kjo e njohur e martesave në rrethanat mesjetare midis familjeve feudale. Vdekjen e gjeti edhe Llazari, pasi që ishte zënë rob lufte. I njëjti fat e gjet edhe Milesh Kopilin, i cili diku në shekullin XIX, kur do të ndërtohet miti i Kosovës për qëllime hegjemoniste serbe, do të kremtohet “hero nacional serb”. Ndërkohë që shqiptarët, duke u mbështetur mbi vazhdimësinë historike të etnisë së tyre në këto pjesë nga antikiteti e këndej, do ta trajtojnë “të tyre”.

Nga prijësit Arbërorë në betejë mbeti edhe Muzaka. Po atë ditë, sulltanin e vrarë, e zëvendësoi i biri, Bajaziti I, i njohur me nofkën “Jëlldërëm” (Rrufeja).

Edhe pse nga këndvështrimi i fakteve historike kjo betejë mbetet me shumë të panjohura, veçmas për nga përmasat e njëmendta (shumë e shumë më të ngushta nga ato të përshkrimeve të shfaqura në shekullin XIX), dhe rolit të faktorëve vendor në të (jashtë ndonjë aleance të gjerë ushtarake, të shumtën me njësi vullnetarësh), megjithatë disa të dhëna për ato që solli kjo betejë, tregojnë se Osmanët kaluan në një fazë të re të konsolidimit të pushtimeve në Ilirik, duke krijuar parakushte për pushtimet e mëtutjeshme në drejtim të qendrës së Europës. Kështu, nga këto burime bëhet e ditur se Bajaziti, pasi që i theu forcat e lidhjes së krishterë, nuk u tregua ndëshkues ndaj humbësve, siç pritej. Përkundrazi, bëri vasal Vuk Brankun (Brankoviqin), feudalin nga Dardania, për të cilin disa burime thonë se i iku betejës, nga kishte disa mospajtime me vjehrrin e të ngjashme të krijuara në shekullin XIX nga historiografia serbe për qëllime hegjemoniste me të cilat bëhet përpjekje të vazhdueshme që tribalët e sllavizuar dhe arbrit e përkatësisë ortodokse t’i konvertojë në serbë, me çka gjoja “tradhtia e dhëndrit” bëhet shkas i humbjes deri te kremtimi në vasal “të armikut”, gjë që kjo për një serb “të njëmendët” nuk mund të thuhet!

Duke u thirrur në burime nga fusha e folklorit dhe pa argumente të mjaftueshme historike, të cilat mund të gjenden pikërisht te çmitizimi i kësaj lufte me anën e trajtimit shkencor të faktorëve të gjithmbarshëm etnik dhe shoqëror e politik të kohës në përputhje me rrethanat që sollën te agonia e Bizantit dhe fuqizimi i osmanëve e të tjera të kësaj natyre, edhe disa studiues shqiptarë, duke u mbështetur mbi faktorin e etnosit autokton me vazhdimësi dardane, mbrojnë qëndrimin për përkatësinë dardane-arbërore të Milesh Kopilit dhe të tjerëve si një vetëdije autoktone të një etnie të përbashkët, qoftë ortodokse ose katolike në kuadër të përkatësisë së krishterë, e cila shfaqet në shekullin XIX.

Pavarësisht kundrimeve të ndryshme, rreth përkatësisë se atyre që epika historike e njërit apo tjetrit popull do t’i shfrytëzojë si mite në shërbim të kujtesës historike dhe kthimit të saj në një frymëzues të vetëdijes nacionale, siç ishte ajo e shekullit XIX e mbrapa, megjithatë, mund të thuhet se ndeshja kyçe historike midis të krishterëve të Ilirikut dhe Osmanëve, gjatë qershorit të vitit 1389 apo aty diku afër, pa marrë parasysh përmasave të saj të njëmendta dhe mitizimeve që e kanë përcjellë për qëllime të caktuara, pra gjithsesi se duhej të ndodhte në Dardani, ngaqë ajo ishte përcaktuese për ecurinë e mëtutjeshme të pushtimeve osmane në Europë, në një hapësirë gjeografike, e cila, nga antikiteti shfaqej nyje prej nga mbikëqyrej hapësira euro-aziatike. Ndaj, një perandori, që pretendonte të arrinte përmasat botërore, siç ishte asokohe ajo osmane, duhej të vendosej aty, siç kishte ndodhur edhe me fatin e perandorive paraprake dhe të ndarjes së krishterimit madje.

Rreth Betejës së Dardanës ( betejës së Kosovës në historiografinë sllave dhe europiane) dhe rëndësisë së saj ka vlerësime të ndryshme shpesh kundërthënëse: nga ato që e zmadhojnë (“Kjo fitore e stabilizoi fuqishëm sundimin e turqve në Ilirik” – Inalxhik, H: “Perandoria Osmane”, Shkup 2010; ose: “Beteja që do të vendosë për pesë shekuj fatin e Gadishullit Ilirikut” – Miller, William; “The Balkans ) e deri te ato që e zvogëlojnë fare, siç janë vlerësimet e historianit rumun Jorga kur thotë se “1389-a nuk ishte veçse një incident i stërmadhuar prej legjendës”.

Zmadhimit të namit të kësaj beteje jashtë çdo mase gjithsesi i kanë ndihmuar disa nga kronikanët osmanë, duke filluar nga bejtet e Ahmeditut të shekullit XV: “Kuajt çapiteshin mbi kufomat që ishin kat-e-kat mbi njëri tjetrin” (shih te Ahmedi: “Dastan ve Tevarih”, 50 ) si dhe kronikat e Shukurullahut, për të cilat Pulaha thotë se “Shukurullahu dhe të gjithë kronikët osmanë pas tij, me qëllim që të rrisin sa më shumë fitoren e turqve osmanlinj në Kosovë më 1389, thonë se koalicionin e feudalëve të Ilirikut morën pjesë edhe vëllehët, çekët, hungarezët, Bullgarët e venedikasit. Në të vërtetë ky pohim është i gabuar, sepse në këtë koalicion morën pjesë vetëm sllavët, boshnjakët dhe Shqiptarët”. Për Pulahën të ekzagjeruara janë gjithashtu edhe shifrat që japin këta për ushtrinë e koalicionit. (Shih “Lufta shqiptaro-turke”, 31 shën.10).

Andaj, ngritje e Osmanëve drejt Perëndimit, ishte e natyrshme të fillonte në kurriz të të krishterëve të Ilirikut, por njëherësh edhe me ndihmën e tyre, që ndonëse qenë të parët që do t’i kundërvihen (në luftën e Maricës e pastaj në Fushë-Dardani), pas humbjes në këtë të fundit, do të kthehen në vasalë të osmanëve, gjendje kjo që do t’i ndihmojë forcimit dhe shtrirjes së pushtimeve të tyre drejt botës perëndimore.

Ndër këta ndihmës, të parët dhe më të dobishmit për sulltanët ishin pikërisht Rasianët, të cilët fazën e fundit të dobësimit dhe të shthurjes së Bizantit e shfrytëzuan për t’u forcuar në kurriz të tij. Me ta do të lidhen aleancat më të qëndrueshme, të cilat nga koha e Bajazitit I e këndej, të shumtën, do të shkojnë në dëm të të krishterëve të Ilirikut, por edhe të krishterimit katolik në përgjithësi.

Ç’është e vërteta, lidhjet e Rasianëve me Osmanët kishin filluar më herët. Kjo tumir vlerësimin se historia e ekspansionit osman në Ilirik ishte një histori e bashkëpunimit të tyre me të krishterët e ritit ortodoks, që mbështetej mbi shëmbëllesën e perandorëve bizantinë (Kantakuzeninit) si dhe përvojën e tyre me Osmanët në pjesët lindore të Perandorisë nga fillimet e shekullit XIII e këndej, që ua hapën rrugën pushtimeve të tyre të mëtejshme që u dinamizuan nga fillimet e shekullit XIV e deri në atë XV. Kështu, njësitë osmane të mercenarëve në këto pjesë shfrytëzohen nga despoti rasian Millutin, duke i përdorur kundër ushtrisë bizantine. Disa burime flasin për rreth njëmijë e pesëqind ushtarë turq të fisit kuman që u vendosën në Rashë.

(Më gjerësisht rreth mercenarëve osmanë në shërbim të despotit Millutin shih: Oikonomides, N: “The Turks in Europe 1300-1315 and the Serbs in Asia Minor 1313”, faqe 159-62 në E. Zachariadou, bot, “The Ottoman Emirate 1300-1389”, 1993; Jireček, C: “Staat und Gesellschaft in mittelalterischen Serbien”II, faqe 58).

Përvojën e përdorimit të mercenarëve turq do ta shfrytëzojë edhe Stefan Dushani. Bëhet e ditur se Dushani kishte disa njësi kumanësh në ushtrinë e tij, me anën e të cilave bënte hesapë ta fitonte “kurorën” e Bizantit. Kjo nuk do të ishte jashtë një hesapi me Osmanët, të cilët mund të kishin interesa që në planet e tyre për të depërtuar këndej drejt zemër së Europës të fusnin në lojë lojtarë të përdorshëm, por të rëndësishëm njëherësh, siç ishin Rasianët, të njohur për veprime të tilla. (Shih: Malcolm, Noel: “Kosova një histori e shkurtër”, Prishtinë 2001, faqe 61; Mavramitis, L: “La Fondaton de l’empire serbe: le kralj Milutin”, Salonica 1978; faqe 72, Jireček, C:”Staat und Gesellschaft in mittelaterischen Serbien”, I, faqe 78).

Madje, disa burime të vonshme flasin për paralojën e atij hesapi, me të cilin duhej të ndikohej edhe në epilogun e Betejës së Dardanisë, ose një të ngjashme që do të kishte ndodhur para ose pas, në dobi të Osmanëve, që pastaj të përfitohet prej saj me lidhjen e një marrëveshjeje paqësore me Osmanët, me ç’rast, gjithnjë nën ombrellën Rasiane me të cilën do të zëvendësohet ajo e Bizantit, princat ortodoksë të Ilirikut, në përbërje të Perandorisë Osmane, do të mund t’i ruanin disa nga privilegjet e tyre, pa çarë kokën se çfarë do të bëhej me vendet katolike.

(Rreth lidhjeve të Rasianëve tribalë me Osmanët para se të kenë filluar konfrontimet ushtarake me ta, por që do të vazhdojnë edhe pas betejës së Fushës së Dardanës, shih autorët e shumtë, ndër të cilët Jozef von Hamer: “Geschichte des Osmanischen Reiches”, 1827; Zinkesen J. W: “Geschichte des osmanischen Reiches in Europa”, Hamburg-Gota 1840-1863; Jorga, N: “Geschihte des osmanischen Reiches”, Gotha 1908-13; Dölger F:“Regester der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 565-1453”, München-Berlin, 1965; Babinger, F: ”Geschihtsschreiber der Osmannen und ihre Werke”, Leipzig 1927; Forretr, L:”Handschriften osmanishscher Historiker in Instambul”;Ferjanočić B-Maksimovič, Lj: “Vizantijci i turci u vreme Kosovske bitke”, 1957;Новакович, С: “Срби и Турци XIV и XV века“, Београд, 1960;Malcolm, Noel: “Kosova një histori e shkurtër”, Prishtinë 2002, faqe 63-69; Bastov,S: “Die Türkischen Quellen des Laonikos Chalkandyrles”, München 1960, faqe 34-42; Chalcocondylae, Leonici: “Historarum Demonstrationes” I, Budapestini, 1922 dhe të tjerë).

Hapjes së kësaj teze si dhe mbrojtjes së saj do t’i referohen me sjelljen e të birit të Lazarit, despotit Stefan, i cili qe ndër të parët që pranoi vasalitetin e Sulltanit dhe madje me ushtritë e tij mori pjesë në betejat e ardhshme të Osmanëve kundër Hungarezëve dhe Polakëve. Ngjashëm do të shfrytëzohet edhe sjellja e Gjurad Brankoviqit kur do të sabotojë Betejën e Dytë të Dardanës, siç do të shfrytëzohet më vonë edhe sjellja e Kraleviq Markut.

Para historisë nuk mund të fshihet as fakti se po në betejën e Dardanës, forcat e një bujari rasian, të quajtur Dejanoviq, luftuan në anën e Osmanëve, siç pati edhe shumë vllahë nga principata e tij në anën e Osmanëve, praninë e të cilëve e vërtetojnë edhe burimet osmane.

Nga kjo sjellje mund të nxirret përfundimi se te Osmanët, feudalët dhe despotët ortodoksë dhe të tjerët që i takonin kësaj vetëdije, të përfshirë në luftëra të vazhdueshme me katolikët gjatë shekullit të fundit, jo rastësisht, shihnin “shpëtimtarin” e vetëm që mund t’i mbronte “nga rreziku katolik”, i cili nuk reshte së vepruari kundër tyre.

(Më gjerësisht shih te Pulaha: “Lufta shqiptare-turke” dëshmitë e Neshrit dhe të tjerëve, faqe 55, 76,93; Babinger, F: “Die Geschihtschreiber der Osmanen und Ihre Werke”, leipzig 1927).

Pa marrë parasysh ato që do ta përcjellin disfatën e të krishterëve të Ilirikut në Dardani, gjatë asaj beteje të stërmadhuar deri te përmasat e mitit në shekullin XIX, që gjithsesi ka ndodhë, sjellja e Bajazitit ndaj të krishterëve të Ilirikut (Tribalëve rasianë, Bullgarëve, Rumunëve, Arbërve, Sllavëve, Grekëve dhe të tjerëve), tregon fare qartë se ai ishte i përqendruar te ata që ta shfrytëzonte forcën e tyre për vete, si kufi ndarës me Hungarinë. Kështu, Bajaziti, e ndiente si nevojë të domosdoshme që në Ilirik, në pjesën më vitale, të ketë një aleat në politikën e tij aktive ushtarake, në kohën kur synonte principatat selxhuke-turke në Azinë e Vogël, stabiliteti i të cilave po ashtu ishte i rëndësishëm, për t’u përqendruar në drejtim të Perëndimit.

(Gjerësisht shih te Pulaha: “Lufta shqiptare-turke” dëshmitë e Neshrit dhe të tjerëve, faqe 55, 76,93; Babinger, F: “Die Geschihtschreiber der Osmanen und Ihre Werke”, leipzig 1927).

Për këtë Bajaziti I u pajtua që të dy djemtë e princit tribal Lazarit, i cili u pre nga shpata e tij, të jenë udhëheqës të principatës rasiane dhe të sundojnë sipas ligjeve, traditave dhe zakoneve të tyre. Mirëpo ata detyroheshin t’i nënshtroheshin atij dhe të paguanin xhizjen (taksën e caktuar ndaj shtetit osman) dhe të kishin një numër të caktuar ushtarësh, në njësi të veçantë, që do të merrnin pjesë së bashku me ta (Osmanët) në Harujë. Sulltani, po ashtu u martua me vajzën e princit Lazar, Oliverën, e quajtur edhe Despina.

Kjo krushqi u bë me miratimin e patriarkut dhe të klerit ortodoks dhe u dërgua në haremin e madh në Brusë, ku takoi bashkëshorte të panumërta me prejardhje fisnike, greke, franke dhe selxhuke.

(Shih:Jiriček, Konstantin: “Historia e Serbëve“, pjesa e dytë, Tiranë, 2010, faqe 153.)

Stefani dhe Vuku u detyruan të paraqiteshin çdo vit në oborrin e Bajazitit dhe t’i shkonin në ndihmë me ushtri sa herë t’u kërkohej, siç bënin despot Konstantini, despoti Esau i Janinës, Angeli i Thesalisë dhe bashkëperandori i Bizantit, Manuel Paleologu.

Burimet e kohës bëjnë të ditur se Zigismundi i Hungarisë një pjesë të mirë të forcave të veta i kishte mobilizuar që të mbrohej nga “ekskursionet” e herëpashershme të trupave osmane dhe rasiane, të cilat bashkërisht vepronin në pjesët kufitare. Bëhet e ditur se në vitin 1390, Pani i Severinit dhe Magjistari Ladislav zunë plaçkë në Branicevë flamurë osmanë dhe rasianë.

Sjellje të ngjashme zuri të tregonte edhe Vuk Brankoviqi, zotërimet e të cilit shtriheshin në pjesën nga Zveçani, Prishtina e deri në Shkup, gjë që nuk është e rastësishme që në burimet folklorike shqiptare njihet Ujkan, ndërsa në ato osmane (defterët Vlk), që i përgjigjet trajtës shqipe Uk-Ujkan. Pasi që nga Raguza të ketë kërkuar azil për veten, gruan Mara dhe tre djemtë (Gjuradin, Gjergjin dhe Lazarin, në rast se “do ta dëbonin Hungarezët ose Turqit apo dikush tjetër” dhe do t’i jepet në maj të vitit 1390), Brankoviqi ua dorëzoi Shkupin Osmanëve, si dhe Zveçanin, Prizrenin dhe një pjesë të mirë të zotërimeve në këto anë.

(Shih:“Acta Albaniae, II, 467, burime II, nr 131; Da Lezze: “Historia turchesca”, f.8; Jireček, K: “Historia e Serbëve“, faqe 155.)

Kështu, qyteti i vjetër dardan, që vetëm para dy brezash kishe qenë pikënisje e pushtimeve rasiane në Dardani dhe Maqedoni, u bë një mbështetje kryesore e pushtimeve osmane kundër Veriut, por edhe Jugut.

Në këtë rrugë, më 1394, Osmanët u morën Gropajve Ohrin. Rrënuan thuajse të gjitha kështjellat që mbanin ata në këto anë (të Strugës, të Pogradecit e të Starovës). Osmanët u sollën kështu edhe gjatë pushtimit të Janinës, të Korçës dhe të Përmetit.

Edhe pushtimet e tyre në Veri (nga Zveçani për në Shkodër e Ulqin, pastaj për në Dejë e Krujë), ndoqën thuajse të njëjtën mënyrë veprimi, por këtu Osmanët kishin parasysh ruajtjen e pasurive (minierave), të cilat duhej t’i shfrytëzonin për nevojat e tyre. Në kështjellën e Zveçanit, u vendos një “kefali” turk, ndërsa në minierën e hekurit në periferi të Rashës, u emërua kadiu i parë që ta mbikëqyrte dhe drejtonte atë.

Megjithatë, pushtimet osmane në Veri nuk kaluan pa vështirësi dhe pa konfrontime ushtarake, gjë që nuk kishte ndodhur në pjesët që zotëronte Vuku, për të cilin, siç u tha më herët kishte lidhur vasalitet me Osmanët për të ruajtur zotërimet e tij në Dardani, por edhe pse fitonte peshë shumë më të madhe seç e kishte nën mbikëqyrjen e Rasianëve, sado që ky hesap nuk do t’i dalë, pasi që Osmanët për arsye të njohura që lidheshin me organizimin e pushtetit perandorak në pjesët e pushtuara, vendosën që nga vitit 1420 t’i shuanin që të gjitha lidhjet e tilla vasale në këtë pjesë.

(Shih: Fine: “Late Medival Balkans”, faqe 411-12; Čirković:“Kosovo u srednjem veku“, faqe 45; Babinger, F: „Die Geshichtschreiber der Osmanen und ihre Werke“, Leipzig 1927; Enmmert, T.A: „Serbian Golgotha: Kosovo, 1389“, New York, 1990).

Kështu, Osmanët u desh të konfrontohen me Balshajt para se ta merrnin Ulqinin, ku ata kishin rezidencën e tyre si dhe Shkodrën. Bëhet e ditur se në vitin 1391 Gjergj Balsha kërkoi mbështetje nga Papa Bonifici IX, por kjo nuk i ndihmoi shumë. Meqë kishte rënë peng në duart e Bajazitit, do të lirohet një vit pasi që ai ta dorëzojë Shkodrën, Drishtin dhe portin e Shëngjinit.

(Shih: Hamer, Jozef von: “ Geschichte des Osmanischen Reiches”, vëllimi II, faqe 175 dhe 183; Gelcich, Giuseppe: “Zeta dhe dinastia e Balshajve”, Tiranë 2009, f.179-181).

Fisniku tjetër, Dimitër Jonina, nuk ndoqi rrugën e Balshës. Pranoi vasalitetin osman dhe kështu ia doli të ruante zotërimet e tij midis Shkodrës dhe Durrësit, të cilat, për pushtuesit e rinj, kishin një rëndësi të madhe.

Krahas Gjergj Balshës, që u detyrua dhunshëm të pranonte vasalitetin dhe Jonimës, i cili nëpërmes tij ruajti zotërimet e veta, ishin Dukagjinët (vëllezërit Progon dhe Tanush), të cilët, në verën e vitit 1393, Lezhën ia dorëzuan një admirali venedikas, i cili vendosjes së Osmanëve në Bunë, iu përgjigj me pushtimin e grykëderdhjes së Drinit.

Kjo do të zgjasë deri në vitin 1402, kur pushtimet osmane në vendet e Arbrit ndalen për dhjetë vjet. Shkas për këtë ishte beteja e Ankarasë e atij viti, me ç’rast trupat osmane pësuan disfatë të thellë nga ushtritë mongole të udhëhequra nga Timurlengu. Në këtë betejë, me Bajazitin ishin edhe vëllezërit Stefan dhe Vuk Lazareviq dhe nipërit e tyre, vëllezërit Brankoviq, vasal të sulltanit.

(Shih: Chalconcandylae, Leonici: “Historiarum Demonstrationes”, ed. S. Darko, Budapestini, 1922; Giese, F: “Die Altosmanischen Anonymen Chroniken”, II, Leipzig 1925; Kandić, J: “Despot Stefan Lazarević i turci“, Beograd, 1982 Inhalxhik, Halil: “Perandoria Osmane – periudha klasike 1300-1600”, Shkup, 2010).

Pas vdekjes së Bajazitit I sapo i kthyer nga robëria njëvjeçare nga Timuri në Aksheher të Frigjisë së vjetër, për një dekadë të tërë Osmanët u përfshinë në një luftë të brendshme për fron të të bijve të sulltanit. Në atë luftë u përfshinë edhe vasalët e tyre: Lazareviqët në anën e Musait, ndërsa Brankoviqë në anën e Mehmetit I me nofkën “kyrishxhi” (mundësi), i cili nga Azia do t’i drejtohet pjesës europiane të Perandorisë, ku edhe do të dalë fitimtar, pasi që do ta vrasë vëllanë, Musanë në betejën Filipojës në korrik të vitit 1413.

(Shih: Inhalxhik, Halil: “Perandoria Osmane – periudha klasike 1300-1600”, Shkup, 2010).

Nën drejtimin e Mehmetit I (1413-1421), Osmanët sërish iu kthyen Ilirikut për të vazhduar ku kishte mbetur Bajaziti I. Mehmeti I, i këshilluar nga ndihmësit e tij kryesorë në Ilirik, Brankoviqët dhe feudalët tjerë ortodoksë, që e ndiqnin atë, e kishte të qartë se vendet e Arbrit duhej paqësuar në tërësi, meqë ato kishin një pozitë të rëndësishme për krijimin e kohezionit të brendshëm antiosman në Ilirik siç kishin edhe aftësi dhe prirje për lidhje me perëndimorët, me të cilët mund të lidhnin aleanca për t’u kthyer në mbështetës të tyre në këtë pjesë. Kjo, Osmanëve, do t’ua rrezikonte qëllimet që kishin drejt Europës Qendrore.

Se disa nga Arbrit ishin në gjendje që gjërat t’i ndryshonin ashtu që të mos u shkonin përshtati Osmanëve, kjo tashmë ishte parë gjatë dekadës së krizës që kishte përfshirë Osmanët pas humbjes nga Timurlengu, kur ata kishin filluar t’i zgjeronin feudet e tyre, siç ishte rasti i Niketas Thopias, i cili, pas fundit tragjik të Konstantin Balshës, kishte vënë në zotërim pronat e tij, që si vasal i venedikasve zotëronte Krujën (1402-1415). Po ashtu në Mat, shfaqej feudali Gjon Kastrioti, i cili ia kishte dalë që brenda një kohe të shkurtër të bëhej zot i tokave nga kepi i Rodit në Durrës, Lezha dhe Shkodra si dhe të mbikëqyrte rrugët për në Prizren dhe Shkup. Si qytetar i Venedikut dhe Raguzës, si shumica e fisnikëve dhe feudalëve Arbërorë të Veriut, Gjon Kastrioti, lëkundej midis dy kishave, asaj katolike dhe ortodokse, me të cilat mbante lidhje të mira. Kështu, krahas mbështetjes klerikëve dhe abacive katolike, njëherësh me dhurata mbulonte edhe manastiret e Hilandarit me të cilin kishte edhe lidhje të hershme.

(Shih: Jireček, Konstantin: “Historia e Serbëve“, libri i dytë, Tiranë, 2010, faqe 173.)

Gjon Kastrioti, në fillim ishte vasal i Venedikut, por shpejt iu desh t’u nënshtrohej Osmanëve (1410), të cilët, sapo iu kthyen Ilirikut, vunë në shënjestër princat arbërorë dhe lidhjet e tyre me Venedikasit dhe Perëndimin. Kështu, Mehmeti I, duke ruajtur aleancën me princat ortodoksë (rasianë, bullgarë dhe grekë), të cilët jo vetëm që i kishte vasalë të besueshëm, por edhe bashkëveprues në të gjitha fushatat kundër Hungarezëve, Bosnjës dhe të tjerëve, nuk e kishte të vështirë që edhe princat dhe feudalët Arbërorë t’i fusë në radhën e vasalëve. Tek e fundit, edhe arbërorët ishin pjesë e kozmosit të paqëndrueshëm politik të Bizantit.

Në këtë fushatë, krahas nënshtrimit të Arbërve, Mehmeti I kishte parasysh që edhe më tutje t’i forconte aleatët dhe vasalët kryesorë, Rasianët pa përjashtuar këtu edhe Paleologun dhe Grekët. Kështu, Mehmeti I, despotit Stefan ia dhuroi Koprianin në Nish, krahinën Znepolje në Tërn, në malet midis Nishit dhe Sofjes dhe disa pjesë të tjera. Po kështu perandorit vasal të Bizantit, Manuel iu kthyen qytetet e marra prej Musait.

(Shih: Schreiner, P: “Die Byzantinischen Kleinkroniken und die Anastik beri den Südslaven”, Bulgarian Historicval Rewiew 6-1978, faqe 45-54).

Edhe midis Rasianëve tribalë dhe Grekëve u krijuan lidhje edhe më të ngushta. Nipi i despotit, Gjergj, u martua për të satën herë me Irenën nga familja e Kantakuzenëve. Kështu, Grekë të panumërt hynë në shërbim të Rasianëve, ndër të cilët edhe vëllai i Irenës, Tomas Kantakuzeni.

(Shih: Serb. Annalen, Glasnik 53, 80; dhe Новакович, С: “Срби и Турци XIV i XV века“, Београд, 1960.)

Por, dinastët ortodoks rasianë, që tashmë ishin mbështetësit kryesorë të Mehmetit I dhe dora e djathtë e tij, po ashtu ishin të interesuar që fushata osmane, që tashmë ishin forcuar, të rrënonin edhe aleancat me Venedikun, ose që kur kësaj nuk i dilej, atëherë ata të shfaqeshin mbikëqyrës të këtyre aleancave, gjë që kishin edhe përkrahjen e Osmanëve, të cilët aleatët e tyre rasianë, tashmë i kishin kthyer në partnerë kryesorë në Ilirik.

Në këtë mënyrë, Osmanët vepruan në Novobërdë. Në vitin 1412 e sulmuan atë dhe e mbajtën të rrethuar, por së fundit ia lanë në pronësi një pinjolli të familjes së Lazarit. Me vdekjen e Niketë Thopisë, në fillim të vitit 1415, Osmanët pushtuan Krujën. Gjatë vitit 1417 i morën Beratin Teodor Muzakës dhe Kaninën bashkë me Vlorën Rugina Balshës. Kurse në vitin 1418, pushtuan Gjirokastrën, qendrën e Zenebishëve.

Këto pushtime u bënë në kohën kur Mehmeti I, edhe pse pësoi humbje nga venedikasit në një betejë detare para Galipolit (1416) dhe u detyrua të bënte një paqe me ta. Kjo len për të kuptuar se Osmanët kishin arritur një marrëveshje me venedikasit rreth shtrirjes së tyre në viset e Arbrit, me ç’rast ata do të mbanin pjesët në brendi, ndërsa venedikasit qytetet bregdetare.

Pinjolli i fundit i familjes Balsha, i cili tashmë kishte humbur shumë nga zotërimet, nën mbështetjen e dajës, despotit Stefan Lazareviq dhe njerkut Sandaljit, u hodh në luftë kundër Venedikasve, të cilët u përfshinë në një luftë për zgjerimin e pushtimeve në Adriatik me Zigmundin e Hungarisë, me ç’rast Hungarezët dolën humbës, ndërkohë që Republika e Adriatikut u vendos në Split,Trogir dhe në ishujt Braç, Korçula dhe Lesina në mënyrë që kështu të fusë nën mbikëqyrje edhe Kotorin.

(Shih: Gelcich, Giuseppe: “Zeta dhe dinastia Balshaj”, Tiranë 2029, faqe 173-170).

Balsha u detyrua të sulmojë Venedikun pas shtatë vjetësh dhe të rrethojë kështjellën e Drishtit. Venedikasit u kundërpërgjigjën me pushtimin e Budvës. Kështu, lindi nevoja për bisedime paqësore, por ato, siç ishin paraparë nga despoti, Stefan Lazareviq, të cilin Balasha që nuk kishte djalë, e kishte caktuar si trashëgimtar, do të zhvillohen pa Balshën dhe nën drejtimin e Rasianëve, pasi që Balsha i sëmurë, vdiq më 28 prill 1421 dhe u varros solemnisht nga Stefani.

(Shih: Stanojević: Arch. Slav. Phil. 18 (1896), 459; Gelcich, Giuseppe: “Zeta dhe dinastia e Balshajve”, Tiranë 2009, faqe 322-341; K. Jireček: “Historia e Serbëve”, libri i dytë, Tiranë, 2010, faqe 186.)

Vdekja e Balshës sikur i dha fund lavdisë së njërës ndër dyert më të fuqishme princore arbërore nga veriu, e cila për më shumë se gjysmë shekulli ishte e pranishme në një skenë politike ku kryqëzoheshin interesat e Bizantit dhe të Perëndimit në njërën anë dhe ato me Osmanët në tjetrën anë.

Edhe pse Balshajt nuk ia dolën që të përballojnë sfidat e kësaj përpëlitjeje ndër më të mëdhatë e kohës, megjithatë me veprimet që të luhet nga njëra anë në tjetrën, qoftë edhe si humbës, ia dolën që faktorin arbëror, ta fusin në një lojë të madhe, në të cilën, feudalët dhe princat tjerë, kush më shumë e kush më pak, u përfshinë në të. Dhe kjo do të paraqesë aktin e fundit të një ndeshjeje historike që do t’i paraprijë pushtimit shumëshekullor osman.

Ky akt, të cilit, vulën e fundit do t’ia japë Sulltan Mehmeti II pushtuesi pak më vonë, do të pasohet nga Murati II, që erdhi në pushtet pas vdekjes së të et, Mehmetit I (1421). Murati II, i bindur se beteja vendimtare për të depërtuar tutje në Perëndim duhej të kalonte nëpër Arbëri, u vu vetë në krye të fushatës ushtarake, ndër më të mëdhatë e kohës. Ushtria e tij komandohej nga gjenerali i sprovuar Isa Bej Evrenozi. Pas disa luftimeve, me humbje të dyanshme, Osmanët fituan. Kjo bëri që në pjesët e jugut të vendosej regjimi i timareve, me çka i jepej fund autonomisë së deriatëhershme feudale, që kishte karakterizuar rrethanat bizantine, mbi të cilat ishin ngritur edhe feudet dhe principatat e pavarura jo vetëm te Arbrit, por edhe në pjesët e tjera.

(Shih: Inhalxhik, H: “Suret-i Defter-i Arvanid”, Ankara, 1954; Fashëri, Kristo: “Skënderbeu”, Tiranë 2002, faqe 45).

Rrënimi i principatave të pavarura të Arbrit (Balshajve, Thopijave dhe Muzakave), megjithatë, u përcoll me ngritjen e të tre zotimeve të tjera të mëdha feudale: të Dukagjinëve, Arianitëve dhe Kastriotëve. Këto zotime përfshinin krahina malore dhe në gjirin e tyre kishin një popullsi me tradita të lashta luftarake, ku bujkrobërit përbënin pakicën, kurse shumicën dërmuese e formonin fshatarët e lirë, të cilët nuk i njihnin marrëdhëniet feudale dhe kishin gjetur një modus vikendi me bujarët vendorë.

(Shih: Frashëri, Kristo: “Skënderbeu”, Tiranë 2002, faqe 46).

Si rrjedhim, fshatarët e lirë të Arbërisë ishin më të interesuar se bujk-robërit të luftonin kundër invazionit feudal-ushtarak.

(Shih: Inhalxhik, H: “Suret-i Defter-i Arvanid”, Ankara, 1954.)

Edhe Dukagjinët, Arianitët dhe Kastriotët me zotimet e tyre, ndonëse do të kalojnë nëpër një fazë kur Osmanët tashmë ndodheshin në procesin e mbylljes së vasalitetit dhe të vendosjes së pushtetit të plotë, u përpoqën që të përfitojnë edhe nga rrethanat e tilla, të cilat ishin jo premtuese. Atyre nuk u ndihmoi as “arti” i përpjekjeve të lidhjeve të vazhdueshme me perëndimorët (veçmas me Venedikun), të cilët përfitonin edhe në këto rrethana.

Megjithatë, nga gjithë kjo, Dukagjinët ia dolën që të ruajnë disa zotime “të pavarura” në pjesët malore të veriut, nën emrin “Krahina e Dukagjinit” në Dardaninë antike. Ngjashëm ndodhi edhe me Arianitët, të cilët humbën shumë nga zotimet por, ruajtën namin e fisnikërisë, që do të bartet edhe më vonë në kujtesën historike nga kronika të jashtme.(Rreth Arianitëve dhe historisë së tyre.

(Shih gjerësisht te Babinger, Franz: “Fundi i Arianitëve”, Tiranë 2004; “Kronika e Gjon Muzakës” te Xhufi, Pëllumb: “Nga Paleologët te Muzakajt”, Tiranë 2009, faqe 365-457).

Ngjashëm ishte edhe me Kastriotët dhe zotërimet e tyre, që sado të rrudhura, do të zënë vend kyç në historinë e Arbërve dhe të Arbërisë në saje të ngjarjeve që në atë trevë do ta kenë nga viti 1443, kur aty do të zë fill epopeja e lavdishme skënderbegiane, që do të zgjasë për çerek shekulli, kur Skënderbeu me luftën kundër osmanëve, ktheu në histori shtetin e Arbrit, të vetmin asokohe në Europë.

Fushata për nënshtrimin e Arbërve do të ishte jo e plotë pa fundin e Dardanisë, pjesës kyçe që lidhte lindjen me Perëndimi, ku gjendeshin edhe xeheroret e shumta. Atje, nën drejtimin e mbetjeve të fundit të despotëve të Rashës dhe me ndikimin e tyre do të vendoset edhe fati i një pjese të madhe të Dardanisë, që Osmanët ua kishin lënë aleatëve të tyre, Brankoviqëve (Vukut) në përbërje të despotatit të tij që kishte pranuar vasalitetin osman, prej tyre i quajtur Vlk-oglu. Historianët turq Sadedini, Neshri dhe Ashikpashazade, në kronikat e tyre, flasin për “Vilajetin Vlk” dhe vasalin VLK-oglu, të cilët historiografia serbe e shekullit XIX i fikson si Lazareviq dhe Brankoviq, sidomos këtë të fundit, me ç’rast “Vilajetin VLK” (Kosovën), e quan “Oblast Brankoviqa”, që po të zbërthet gjuhësisht “Vlk” do të thotë “Ujk” ose “Ukë”, që i përgjigjet patronimit “Ujkan”, të përhapur në gjuhën shqipe. Rasti i “Vilajetit VLK” dhe emërtimi i tij “Oblast Brankoviqa”, duke e përkthyer emrin “Ujk” ose “Ukë” në “Vuk”, tregon më së miri përmasat e falsifikimit të historiografisë serbe për ta sajuar me çdo kusht të ashtuquajturin shtet mesjetar serb me qendër në Kosovë me “despotë serbë”, gjoja të legjitimuar edhe nga osmanët, kur e gjitha flet për një feudal ortodoks nga Dardania, nga shumë burime të kohës i cilësuar si tribal, emri i të cilit shpjegohet me gjuhën shqipe!

(Shih te Nikolić, Maja: “The byzanine Writers on Serbia 1402-1439“, Beograd, 2010, faqe 41).

Megjithatë, në këto vende, që kishin një rëndësi të veçantë ekonomike, pasi që në to gjendeshin minierat e njohura të Novobërdës dhe Zveçanit, gjatë viteve 1394 -1444, Osmanët vendosën nëpunësit dhe ushtarët e tyre për t’i mbikëqyrur prodhimet e tyre, të cilat nuk mund të shkonin, si më parë në drejtim të Raguzës apo Venedikut, por t’i dorëzoheshin arkës së shtetit osman. Në këto pjesë, deri sa do të bëhet pushtimi përfundimtar nga Osmanët, në vitin 1455, “bashkëjetonin” pushteti vendor i Vukut (Vlk-oglut) me atë osman, por ky i fundit kishte fjalën kryesore.

(Shih: K. Jiriček-J. Radonić: „Istorija Srba“, I, Beograd, 1952, faqe 369,422).

Pjesa më e madhe e Dardanisë, në veri të Shkupit dhe të Tetovës, ra nën sundimin osman në kohën e Sulltan Mehmetit II Pushtuesit (1451-1481), ndonëse asokohe Kruja e Skënderbeut mbahej. Natyrisht, cak i pushtimeve osmane ishin xeherorët e njohura të Novobërdës, Zveçanit dhe të Gllahovicës (kjo e fundit e pasur me hekur). Disa burime bëjnë të ditur se “sulltani kishte grumbulluar ushtrinë islame dhe ishte nisur në luftë të shenjtë nga Shkupi, prej nga do të kalojë kah mali Kara Tonlu (Karadaku i Shkupit) për në Novobërdë. Novobërda, të cilën xehetarët sasë e quanin Neuberge, ndërsa Italianët Novomonte, kishte një kështjellë të fortë dhe disa vendbanime xehetarësh përreth. Aty gjendej kolonia kryesore e raguzianëve, por banohej edhe nga Italianët, sidomos venedikasit. Aty banonin edhe shumë bujarë vendorë, të cilët prej andej mbikëqyrnin nxjerrjen e xeheve dhe përpunimin e tyre, por edhe dërgimin në vendet e tjera.

Meqë këto xeherore ishin të rëndësishme, sulltani kishte vendosur që t’i vinte nën mbikëqyrje të plotë, kështu që këtë duhej ta bënte me ushtri, edhe pse bujarët vendorë edhe më tutje dëshironin t’u përmbaheshin marrëveshjeve që kishin lidhur me Osmanët në vitin 1441 për shfrytëzimin e përbashkët. Isa-beu, i cili me një pjesë të ushtrisë kishte arritur përpara sulltanit aty, thirri komandantin vendor që të dorëzohej me vullnet. Pasi kjo nuk u bë, sulltani u nis vetë me pjesën tjetër të ushtrisë të sulmojë Novobërdën. Menjëherë filloi rrethimi, që zgjati dyzet ditë. Pas disa bombardimeve, kur po rrënoheshin muret mbrojtëse të kështjellës, më një qershor 1455, qyteti u dorëzua. Një pjesë e mirë e parisë së qytetit u shua, ndërsa një pjesë e të rinjve, 320 sish, u morën për jeniçerë.

(Shih: Babinger, Franc: “Mehmet Pushtuesi dhe koha e tij”, Prishtinë, 1989, faqe 145.)

Thuhet se aty osmanët kishin gjetur thesar të shumtë (sasi e madhe e argjendit) që e ruante i biri i Vukut, thesar ky që ishte dërguar në arkën e Stambollit.

(Shih:Rizaj, Skënder: “Kosova gjatë shekujve XV, XVI dhe XVIII”, Prishtinë, 1982, faqe 20.)

Rënia e Novobërdës, që merrej si fortesë e botës së krishterë katolike, në Itali dhe në Hungari u prit me përshtypje të hidhura. Dhespot Gjuragj Brankoviqi mësoi lajmin e humbjes më 21 qershor në Hungari, në tubimin e bujarëve në Rab, ku përgatiteshin plane të mëdha për një fushatë të forcave të krishtera kundër Osmanëve.

(Shih:Zachariadou, E.A: „Süleman çelebi in Rumili and dhe Ottoman chronicles“, Der Islam, 60/ 1983, faqe 269-296 dhe Babinger, Franc: “Mehmet Pushtuesi dhe koha e tij”, Prishtinë, 1989, faqe 146.)

Pa çarë kokën se çfarë kishin ndërmend të krishterët, Sulltan Mehmeti me forcat e tij kishte vazhduar në drejtim të kështjellës së Trepçës, e pushtuar pa ndonjë mund të madh. Edhe aty ishte gjetur pasuri e madhe. Me Trepçën ishin pushtuar edhe xeheroret e tjera të argjendit. Pasi që kishte qëndruar për pak kohë në (shehitllëk) – vendin ku ishte vrarë Sulltan Murati I, Sulltani Mehmeti ishte kthyer në Selanik dhe prej andej në Edrene.

(Shkëputje nga libri “Kosova – histori e shkurtër”, Prishtinë 2021).

Unë, Nafi Çegrani

 …

Nafi Çegrani  

Kidnapimi

 Gjatë viteve komuniste para dhe pas largimit tim të fshehtë nga rradhët e SDB së Maqedonisë ku disa vite isha zyrtar, dhe pas arratisjes sime në SHBA, ose gjatë viteve para dhe pas vdekjes së Titos, kisha bërë dhjetëra manovrime në jetën e rinisë ndaj atyre keqbërsëve dinak që kishin dashur të më bënin kurthe si shqiptar, të më arrestonin me plane kriminale dhe të më dënonin me akuza të kurdisura për diçka të imagjinuar nga aparatet e shtetit jugosllav në relacionin Shkup- Beograd, si person i padëshiruar për Shërbimin e Sigurimit të shtetit komunist.

Disa plane të tyre u dështuan si psh : « Atentati » ndaj Presidentit kinez të asaj kohe, Hua Kua Fen i cili verën e vitit 1978 vizitonte Shkupin. Udbashët me në krye me Dushko Trajkovskin, Nikolla Ilievski, Sllave Vasovski, Aco me nofkën « Torbushi » bënin plane djalli. Madje duhet përmendur se disa kryeshefa si Sveto Mitrevski, Kiro Koshtanovi, Evzi Mehmeti , ndihmës ministri, shikonin anash duke « fërkuar » duarët. Në rolin e prokurorit apo gjykatësit hetues udbashët gjatë bisedës informative me mua, në zyrat e tyre e sollën personin Vullnet Preshova, i biri i një avokati nga Shkupi. Por, pasi unë nuk kisha çfarë të thoja, duke rrefuzuar akuzat e tyre, madje as që kishin fakte se kinse unë isha ai që paskëshmi mbajtë « mbledhjen e fshehtë » në banesën e gazetarit Skender Raufit, biri i i avokatit Sejdi Raufin, i cili nuk shikohej në sy të mirë nga UDB-a. Dhe kinse në atë mbledhje të imagjinuar nga Shërbimi, paskëshin marrë pjesë edhe gazetarët si Alush Kamberi, Skënder Raufi, Nijazi Muhamedi, Sefer Musliu, Gani Kolali etj. dhe se në atë « mbledhje » qenka vendos që unë si person ish i trajnuar nga rradhët e Shërbimit, ta bëja atentatin ndaj Hua Kua Fenit, nga kati i tretë ose katër i ndërtesës ecila gjendej përballë në këthesën ku gjendej Ura e Bitpazarit, si vend më i përshtatshëm dhe se andej do kalonte kolona e automjeteve që do e përcillnin Kryetarin kinez.

(Por, ky plan tinzar dhe i kurdisur nga shovenistat e UDB-së dështoi fare. Megjithatë personin Vullnet Preshovën më vonë, moirra vesht se si njeri i devotshëm i Shërbimit, e kishin graduar duke e emruar si diplomat kariere në Stamboll).

***

…Një skuadër udbashësh veshur me kostume civile dhe 4 policë me uniformë dhe të armatosur me automatikë, u shfaqën në portën e shtëpisë në fshatin Çegran, ku kishin marrë një raport se unë gjendesha në fshatin e lindjes tek shtëpia e babait tim, dhe se aty do qëndroja për disa ditë. Por, në fakt, unë nuk gjendesha aty, sepse kisha vajtur në Strugë me gruan dhe fëmijët dhe isha vendos në një banesë te njeriu të cilin e njihja më herët, Zendel Lufi, jo larg nga bregu i liqenit.

U telefonova dy kryeshefave të SDB në Shkup, Stojan Çaminskit dhe Sveto Mitrevskit, duke i njohtuar se disa persona të korumtuar nga rradhët e Shërbimit po më shqetësonin me vëzhgimet dhe survejimet që më bënin. ( Këtë e dija sepse unë më herët kisha kaluar një përvojë në sektorin e ndjekjes dhe përgjimit. Andaj edhe i njihja veprimet apo metodat e atij Shërbimi dhe të personave që po më përcillnin pa ndonjë kriter konspirativ siç kërkojnë rregullat e atij Shërbimi specifik). Dhe, e gjithë kjo sikur qëllimisht mbet në vesh të shurdhur nga shefat e lartpërmendur që shiteshin se ishin në anën time.

Mandej, një ditë prej ditësh, në banesën time përballë Shkollës « Liria » të Çairit në Shkup, tregon bashkëshortja ime se paskan ardhur tre vetë « mjeshtri » kinse nga posta për të « kontrolluar » nëse linjat e telefonit ishin në rregull. Personat e panjohur rreth telave të telefonit kanë « punuar » gati një orë. Gruaja sipas traditës i ka lutur të paftuarit të pinin ndonjë kafe, por ata , duke rrëfyer se kinse nuk u mjaftonte koha, pasi mbarojnë punun dhe si të dyshimtë ikin me të shpejtë.

« Nuk di,- tha gruaja, – por disi me sjelljet e tyre dukeshin sikur po ngatërronin diçka…Andaj kam frikë mos vallë na kurdisën ndonjë mjet përgjimi ose diçka të ngjajshme që përdor zpiunazhi dhe agjenturat e UDB-së, – tha Qama si e vrejtur në fytyrë.

Në fillim nuk i morra seriozisht këto pohime të gruas sime, e cila ishte mjaftë e zgjaur dhe kishte mësuar shumë gjëna nga veprimtaritë e « instalimeve » për përgjim nga ekipe të tilla të Shërbimeve. Ajo kishte të drejtë…

Pas ca ditësh, pikërishtë ka qenë dita e hënë, 14 janr 1979, unë me gruan dhe fëmijët herët vajtëm në ambulantë sepse të tre fëmijët ishin kapluar nga një grip dhe ftohje.

Me të këthyer në banesë, para syve tanë u shfaqen shllunga tymi dhe flakë zjarri që delnin nga dritaret. Para ndërtesës ishin grumbulluar shumë popull, njerëz me uniformë policie dhe brigada zjarfikësish, të cilët, këta të fundit kishin ardhur disi për 46 minuta me vonesë. Askush nuk më dha një përgjegje, bile as shefi i tyre, për vonesën. Digjej banes aime në katin e II të Pallatit ku ata që baninin aty më shumë ishin pjestarë dhe oficera të AJ dhe kuadra të tjerë të sigirimit ushtarak.

Me të arritur në shkallë të godinës, insistova të futesha mbrenda në banesën time që digjej dhe flaka delte si vullkan. Por nuk më lejuan garda e zjarfikësve dhe milicija që e kishin rrethuan në katër anë ndërtesen prej 5-6 katëshe. Dhe, gati , pas 1. ore lufte me stihitë e flakëve, pasi zjarri u lokalizua, hyra mbrenda. U tmerrova kur pash se çdo gjë ishte djegur dhe bërë hi e shkrrum, orendi, libra e libra, dokumente me shumë rëndësi të cilat i kisha marrë nga dosiet e Shërbimit gjatë kohës kur kisha punuar për disa vite me rredhë si zyrtar. Dhe, si duket, ky e dhe ka qenë shkaku i planit tinëzar për t’i vë zjarrin banesës sime dhe ti digjnin çdo gjë, e sidomos librat dhe valixhet me dokumente të SDB që mbanin siglën : TOP SEKRET ose „DOVERLIVI“ apo të karaterit “SLUZBENA TAJNA” dhe „DRZHAVNA TAJNA“!

Ky, pra edhe do ketë qënë shkaku i vënies së flakes banesës sime, se ndoshta kanë pas ndonjë informacion sekret që e kanë mbajtë në fshehtësi, ndërmarin aksion operativ, duke derdh kantë benzini në pragun e derës së hyrjes, gjersa tepiku persian prej leshi e ka thidh benzinin brenda, dhe agjentët lehtë ia kanë vë shkrepsën dhe flaka është përfshirë përbrebda banesës, madje duke u djegë edhe vetë dera e hyrjes, banesa merrë flakë në çdo anë, nga koridori në dhomën e pritjes, ku janë djegur edhe librat dhe kuzhinën, madje dyerët e ballkonit dhe dritareve, duke shpërthyer njëkohësishtë tym e flakë e fuqishme, si të digjej ndonjë kullë baruti…!

***

Në vazhdën e këtyre zhvillimeve, dua të cek edhe atë se, pas vdekjes së Titos në pranverën e vonë të vitit 1980, gjatë natës ndodhin edhe shumë ndryshime brenda për brenda në aparatet shtetërore, si të asaj të SDB dhe SJB, tek organet e jurisprudencës, prokuroria dhe gjyqësori. Veçmas në sektorët e politikës dhe platformës së LKJ si dhe në rradhër e OB (Organ Bezbednosti) të Shtabit general dhe të APJ. Madje, me ardhjen e vitit 1981, nisin demonstratat shqiptare në Kosovë që po zhvilloheshin me një vrrull dhe gjaku derdhej trotoareve të Prishtinës. Udba dhe Armata jugosllave ishin armatosur edhe me tanke, të sjellura nga Nishi dhe Shkupi, në çdo cak të Prishtinës kishin zë pusi. Kurse forgonat blu të milicisë, hiqnin zvarë demonstruesit dhe me fytyra të çara me gjak , i shikoja këta edhe perms televizorit. Dhe një ditë, gjersa vajta në fakultetin e gazetarisë ku ndiqja ligjëratat, në një moment, duke më shikuar në sy Profesori Georgi Stardellov, mu drejtuar direkt në praninë e studentëve, më pyeti: “Nafija, a sto baraat ovie tvoi na Kosovo?”

“Profesore, navistina, meni licno ne mie poznato. No kako sum informran, oni znaat sto barat. Toa sto im sleduva!”

“Da, ama , oni baraat Kosovo Republika!”

“Da, taka e. No, so izmanite na Statutot na SFRJ i po soglasnosta na Tito, Kosovo e samostalna, so svoja policija i vojska, kade se komanduva na albanski jazik…I na toa ne treba da se bunat niedna DRUGA REPUBLIKA NA SFRJ”

Por, edhe kjo zatën mbetet një nga faktete, me qëndrime të tilla politike, do të më kushtonin shumë shtrejtë në karierën time të atyre viteve të rinisë, e sidomos pse më herët kisha qen zyrtar i Shërbimit inteligjent të SDB republikane në Shkup, ku kisha mësuar shumë gjëra të rëndësishme, që ndoshta nuk duheshka që unë t’i ditkam si shqiptar i “papërshtatshëm” për regjimin totalitar kominternist të Jugosllavisë…

Dhe, kurrë nuk më shkonte mëndja se do vinte një ditë, pa shumë sqarime udbashët , të cilët do vinin nga Bosna , të nacionbalitetit serbosllavë, kroatë dhe boshnjakë, do të më lidhnin me zinxhirë në duar e këmbë dhe duke më rrëmbyer , do të më dërgonin në kazamatet e Zenicës, pa ditur fare arsyen apo nuk dija se cili ishte “faji im”.

Ishte, pikërisht, dita e enjte, 01 tetor e vitit 1981. Duke më tërhequr zvarrë para syve të përlotur të fëmijëve të mi të friksuar dhe të vegjël dhe gruaja e tmerruar, sepse as ata nuk mund ta kuptonin se çfarë po ndodhëte.

Pasi, fillimisht, atë natë më shtruan në bodrumet e SVR Gostivar, të nesrit pas dite, më transferuan me ajroplanin “Ineks Adria” në ajroportin e Sarajevës dhe nga aty me një furgon të mbyllur dhe në prezencën e policëve të armatosur me uniformë, komandonin tre fytyra të zbehta dhe të frikshëm, me sy të zgurdulluar nga pija e alkoolit (sepse shishet me raki “Votka” i mbanin me vete) , më hudhën në bodrumet e SUP Bugojno, ku vie erë gjaku nga njollat e thara. Madje maltretimet dhe terrori vazhdonin edhe për disa ditë me rradhë, duke kërkuar nga unë të “flisja diçka” çfarëdoqoftë dhe të pranoja ndonjë „faj“ që ata më sugjeronin , nëse duhej të mendoja disi për jetën e vuajtur të gruas dhe fëmijëve të cilët kishin mbet të traumatizuar rrugë-kryqeve të Shkupit.

“Nuk di çfarë të flas për gjëra të cilat nuk kam ndonjë njohuri!”- u thoja.

Ata sërish vërsuleshin duke më torturuar lidhur në pranga, më mëshonin me shkopinj gome dhe çufurra metali, shqelma e boksa dhe isha me fytyrë i përgjakur si të gjendesha në ndonjë therrtore demash. Herë-herë më mbanin lidhur për ndonjë radiatori apo kacaforte metali në zyrat e tyre ku tmerrësisht përplasnin dyerët me shqelma sikur ishin të çmendur, apo kështu silleshin qëllimisht që viktima të frikësohej, dhe zhvillonin lojëra ofenduese, provokatorësh të pa ciptë, duke ma sharë edhe NËNËN SHQIPTARE !

Pas 6 ditësh e netësh, duke më keqtrajtuar, ishte dita e martë, me 06 tetor 1981, vjeshtë e vonë në mbrëmje, pasi më shpërlanë gjakun në fytyrë, fshinë gjurmët e krimit dhe terorit, më dëbuan në qelinë e vetmisë në burgun hetues të Zenicë. Dhe, kam në mbamëndje, darka e parë që kam ngrënë ishte një pjatë me kaçamak dhe një kos, e që edhe sot më duket: gjë më të shishme kurrë nuk kam ngrënë në jetë se sa ai kaçamak. Ndoshta ashtu më është duk mua, sepse gjashtë ditë me rradhë nuk kisha ngrënë ndonjë kafshatë apo pirë një pikë uji.

Ndjehesha fare i etur dhe i uritur si ujku !

… Madje, gjë e cila duhet ta cek është se , edhe këtu nisin faza dhe episode të tjera të keqtrajtimeve dhe mundimeve , ushtrohej dhunë çnjerëzore , edhe pas dorëzimit tek gjykatësi hetues, i cili quhej Nikica Bodul, një kreten dhe shovinist i përbetuar antishqiptar, duke trombetuar përmes mjeteve të informimit publik, se ja : « Hapsena grupa vicni kriminalci ! » ( U burgos grupi i kriminelëve), e tërë kjo e përgatitur si pas një plani rigoroz, me synim dhe motive të caktuara politike, i ndërtuar si plan-projekt me qëllim të keq nga ekspertë eminentë dhe të paskrupullt të organeve konspirative jugosllave për acarimin e marrëdhënieve ndëretnike mes shqiptarëve dhe boshnjakëve.

SI U KRYE KIDNAPIMI ?

Rrethimi i pabesë dhe kidnapimi i fshehtë imi në banesën time në Shkup në sytë e fëmijëve të mi të mitur dhe të përgjumur, edhe rrabëllima dhe zhurma e inspektorëve psikopatë që bënën duke përplasur dyerët, kanatet e rrafteve në kuzhinë, bërrtitjet , sharrjet dhe fyerjet, duke u sjellur si të çarrtër, pa pas ndërgjegje dhe konsideratë se fëmijët friksoheshin kur shikonin njerëz me uniformë dhe të armatosur në derën e hyrjes, e që silleshin vërdallë në dhomat e banesës sime duke bastisur , ku familja ime gjendeshin në gjum. Atë ditë ishte e enjte, 01. Tetor . 1981, inspektorët të cilët flisnin serbokriatisht, kuptova se nuk janë nga Shkupi, dhe mendja ma morri se këta do të jenë nga Beogradi, nga organet e UDB-së federative. Por që sjellja e tyre, e sidomos e shefit të grupit, emrin e të cilit e mësova më vonë, quhej Ante Bernada, dhe gjithë kohën ishte i dehur nga alkooli. Ishin të shoqëruar si grup dhe me rregullin se edhe me sjelljet e tyre kriminale ku shkileshin dispozitat ligjore e të drejtave themelore të njeriut, ushtronin dhunë të sofistikuar , por në mbamendjen time dhe të familjes, lënin gjurmë të pashlyera keqtrajtimesh me sjellje gjakatarësh.

… Edhepse menduan se i fshinë gjurmët bashkë me kolegët e tyre prej çakejsh e që endeshin në bodrumet e SVR Gostivarit si kufoma trishtuese, një person tjetër nga qelia me çufurra hekurash, emrin e të cilit e mësova më vonë, e kishte pare gjithë ngjarrjen e asaj nate. Quhej Xhemail nga Padalishti, dhe rrëfimi tij disa muaj pas ngjarjes, duke ua rrëfyer miqëve të tij si: Haxhi Nexhat Jakupit nga Çajla , Bastri Nuredini etj. e që ky rrëfim edhe sot mbetet unikal:

“Natën e së premtes, (duke gdhirë e shtuna) , para se agonte dita, gjendesha i krusur nga dajaku ku më kishte rrah me shkop gome inspektori lavire dhe psikopat Hakiu Fejzullai i Dobërdollit, dhe më tha: “ Ja shikoe kush është ai, i larë me gjak, ai është vrasësi Nafi Çegrani “ . Pas disa minutash erdhën tre inspektora tjerë që flisnin serbisht dhe e morrën Nafiun lidhur në pranga. Më shikoi dhe mua i lyer me gjak, por nuk më njihte, ishte trim dhe i guximshëm, me të dal nga dera e bodrumit më tha: “ Ligji nuk thotë kështu. Por, kështu e ka shqiptari edhe kur nuk ka faj.Mos u tremb se patriotët kështu e kanë”,- e shtynë me grushta duke e urdhëruar që të mos fliste me askend.

E futën shkallëve lartë dhe e mbyllën në zyrat e tyre. Më tej nuk di se çfarë ndodhi me Nafi Çegranin. Pas një kohe lexova në gazeta se e kishin marrë si peng në burgun e Zenicës, ku flisnin njerëzit se atje do ta vrisnin, pushkatonin.

PROCESI I ZENICËS DHE DEVIANCA

Burgosja dhe dënimi im me akuza deviante mashtruese, tregojnë edhe njëherë për veprimet antiligjore të aleancës shoviniste serbo- sllavo- maqedone, kroate dhe boshnjake , në vitet komuniste, shkonin turr kundër shqiptarëve, duke i bastisur e arrestuar.

Sipas të dhënave, dëshmive dhe raporteve të kohës, rezulton se unë isha vetëm një viktimë i pafajshëm dhe që nuk kisha lidhje me ndonjë krim, njerëz të paciptë që përfaqësonin organet e shtetit dhe gjyqësorin, më përgjakën me muaj të tërë nëpër këthina e labirinthe burgu, duke më dënuar mua dhe një grup shqiptarësh dhe një Boshnjak, siç e kuptova më vonë, në paraburgim gjendeshin Pos Vahedin Ramadanit e Hajrullah Huseinit edhe persona të tjerë si Nijazi e Zuhdi Hasani nga fshati Forinë, Mensur Asani nga Çegrani dhe një boshnjak me emrin Abdurrahman Sheshiq. Edhe këta ishin arrestuar , duke krijuar një mozaik të rrejshëm nga ata që kishin projektuar planin për llogari të atyre që kishin dhënë urdhëra. Ishte një hakmarrje për faktin se unë gjersa isha si zyrtarë në rradhët e SDB-së republikane të Maqedonisë në Shkup, shpejt erdha ne disa përplasje me disa rryma reaksionare e shoviniste maqedono-bullgare, madje edhe si kundërpërgjigje ndaj gjithë kësaj dhe arratisjes sime në SHBA, ata me kujdes kishin parapregatitur e kurdisën planin e likuidimit, duke inskenuar proces gjyqësor në Zenicë të Bosnës kinse për « vrasje » në Gostivar, e ku nuk ka as gjyrmë, ndonjë fakt apo të vrarë {Nëse nuk është e gjithë kjo punë djalli e krimi që e kanë bërë vetë pjestarët e Organeve të policisë komuniste udbashiane, duke fsheh çdo gjë e çdo gjurmë, dhe gjitha këto t’ua mveshin shqiptarëve, duke i dërguar si pengje në therrtoret e SUP Bugojno, ku xhelatët me fytyra « bradariqash » therrnin e rrjepnin njeriun për së gjalli.

Por, kush ishin kriminelët që më arrestuan mua, duke më dëbuar në Bosnje dhe që vepronin me duar të lira në emër të ligjit, duke shkelur ligjet dhe të pandehurit me këmbë ? Të gjithë këta ishin Brigada keqbërëse e DEVIANCËS në rradhët e vetë prokurorëve dhe gjykatësve që dënonin njerëz të pafajshëm me kokë të tyre, pa presedan, dhe atyre që kishin dhënë urdhëra, me të vetmin qëllim të keq dhe jo njerëzor, për të njollosur dhe etiketuar shqiptarët.

Kështu ishin të organizuar si keqbërësa prokurorët si Mensur Hoxhiq në krye me banditin e OJO-s Xhemaludin Mutapqiq, inspektorët kriminelë të korumptuar si Ante Bernada, Stipe Pepac , Pero Grabovac etj. në krye me shefat e tyre Fikret Bradariq, Dushko Zgonjanin, Zdravko Mustaq. Madje gjykatësit bajraktarë dhe kryeneç Nikica Bodul, Sulejman Kapetanoviq, Tihomir Babovis, krah i tyre ishin Branko Mikuliq, Raif Dizdareviq etj. me pozita të larta në Beograd.

Të gjithë këta janë personat që ishin të implikuar në rrethana të ndryshme direkte dhe indirekte në inskenimin dhe falsifikimin e akuzave imagjinare dhe në përgjithësi montimin e këtij procesi famkeq kinse për « kidnapim » ose « vrasje » për çfarë nuk ka as logjikë njerëzore, madje kjo gjykatë nuk ka fare ndonjë,. Apo një dëshmi, asnjë argument apo fakt se ka ndodhur ndonjë krim në Zenicë ose Gostivar : KUR, SI, PSE, KU, ÇKA,KUSH , por që duheshka të dënoheshin « Grupi » shqiptar me vite të rënda burg, e mua fillimisht dënim me vdekje-pushkatim, e më pas 20 vite burg të rëndë, sipas nenit 37 të LP të Maqedonisë.

Pse kështu, vallë?

Apo i tillë ishte konspiracioni i atyre që gjendeshin në funksione të larta të organeve të pushtetit jugosllav në relacionin Shkup- Beograd- Sarajevë apo edhe Zenicë, duke më sjellur mua këtu, në këtë histori, si DORËZAN dhe njeri, siç thotë gjykatësi Sulejman Kapetanoviq apo OJO Xhemaludin Mutapqiq se unë qenkam, sipa tyre, si “ Person më i përshtatshëm” për të më dënuar, jo se kisha bërë ndonjë « krim », porse ashtu qenka dashur të bëhej , duke më zgjedhur mua, siç shkruajnë ata në akpadinë e tyre p abaza dhe të paligjëshme : « person ma i përshtatshëm ». Çfarë ironie dhe turpi! Po këtu nuk duhen paragjykime dhe siç thotë koka e dikujt, fjala është për « vrasje » dhe nuk duhet dikush të luan me fatin e njeriut, duke e marrë peng dhe dënuar sipas qejfit për diçka që nuk kam kryer.

Po, dhe jo vetëm ironi e turp, por edhe çmenduri e njerëzve që duhej të ndanin drejtësi, ata vepruan kështu, duke marrë vendime në stilin enverist dhe stalinist, duke dënuar njerëz të pafajshëm dhe duke i dëbuar nëpër kampe apo internime si ata të Lushnjes, apo të dënuar për jetë si ata të Goli Otokut, ose fatprerët e dënuar të Sibirisë…

***

Megjithatë, dëshmia dhe deklarata relevante që vërteton të vërtetën dhe rrethanat se si inspektori kreten Ante Bernada e kushtëzoi dëshmitarin e rrejshëm Arif Zeqirin nga Bajnica e Poshtme e Gostivarit, pronar i vendit të ashtuquajtur « Gëlqerore » , duke bërë marrëveshje në shtëpinë e Arifit në prezencën e nënës së tij Boshnjake, se nëse Ai nuk nënshkruan deklaratën që ia dikton vetë inspektor m. dhe atë ta dëshmon para gjykatësve, atëherë ky DO TË BURGOSEJ DHE DO ÇOHEJ LIDHUR NË PRANGA NË BURGUN E ZENICËS KU DO TË DËNOHEJ RËNDË DHE NAFI ÇEGRANI DO TË LIROHEJ NGA AKUZA.

Kjo është arsyeja e mashtrimit të Arif Zeqirit, një person i dështuar dhe i dhënë ndaj alkoolit dhe femrave, obligohet me rolin e « dëshmitarit », duke deklaruar edhe para gjykatësve të padenjë të Zenicës, kinse paska parë një ditë të shtune, të 15 prillit ose marsit, kur në gëlqeroren e tij paskan mbri Vahedin Ramadani dhe Hajrullah Huseini, dhe ky i fundit paskësh « hedhur » një thes plastike në furë (?). Çudi dhe mjaft apsurde. Ai nuk jep asnjë sqarim tjetër si dhe çka, pasi aq e ka mësuar përmendësh diktimin që ia jep inspektpr m… Ante Bërnada, duke e kushtëzuar dhe për të fsheh budallakiat që kanë sajuar. Arifi, disi, me hamendje thotë : « Tu je bieo i Nafi Çegrani! » ( Aty ishte edhe Nafi Çegrani). Dhe me kaq mbaroi sa për të shpallur ndaj meje , dënim me vdekje-pushkatim !

Temelko Boshkoski , inspektor i SVR në Gostivar, atë kohë i ankazhuar me rastin bashkë me inspektorët e lartpërmendur nga SUP Bugojno, dhe vullnetarisht, siç deklaron se nuk dëshiron të vdese me mëkate por me ndërgjegje të pastër dhe jep me shkrim DEKLARATËN të datës 09.09. 2016 v. të vërtetuar si dëshmi reale dhe evidentuar tek noteria Vesna, duke e nënshkruar si të saktë, dhe të njëjtën duke e vërtetuar edhe gojarisht para gjykatësit Ismar Jukiq pranë Gjykatës Kantonale në Zenicë, se si Ante Bërnada e ka inskenuar rastin dhe detyruar Arif Zeqirin për dëshmi të rrejshme, për çfarë egziston edhe regjistrim filmi me audio-vizuel nga salla e gjykimit të Gjykatës Kantonale të Zenicës..

Temelko sqaron dhe dëshmon:

IZJAVA

BOŠKOSKOG TEMELKA iz Gostivara

Ja dolepotpisani Boškoski Temelko iz Gostivara, rođen 27.07.1940 u s.Vrutok, otac Boris i majka Jelica sa JMBG 2707940473008 adresa prebavilišta ul.Mara Ugrinovska br.64 u Gostivaru 1230 R.Makedonija.

Bio sam zaposlen kao inspektor u OVR GV, sada sam penzioner.

Izjavu dajem samovoljno i bez ičijeg pritiska pri čistoj svijesti i zdravom razumu kako bi izašla na svjetlo dana istina o optužbe i presude Okružnog suda u Zenici 1981-1982, kojom je Nafi Čegrani iz s.Čegrani-Gostivarsko bio osuđen.

Ja, kao službena i ovlaštena osoba u OVR Gostivar bio sam angažiran u slučaju nestale osobe Meliha Delić iz Bugojno Bosna, a budući da sam sumnjao kako su montirale stvari u izjavama date od Ramadani Vadehin, Huseini Hajrulah kasnije i od Arif Zećiri, zadnje navedeni kao krunski svjedok, a slučaj su vodiliinspektori Ante Bernada, Pepac ili Perica Grabovac itd., kao i istražni sudac Nikica Bodulj.Njihov tretman optuženih, a posebice tretman svjedoka Arif Zećiri i Gani Bekteši za neke stvari čak i tad sam bio sumnjičav da nešto nije u redu, odnosno osjećao sam da tu ima zlouporaba službenihovlaštenja na način da su inspektori iz Bugojno a i istražni sudac Nikica istražni postupak vodili namjerno u drugom smjeru tj na štetu ondaoptuženogNafija Čegrani, koji su s nekoliko verzija slučaju bacali krivicu Nafiju, a to nije bilo podržano ni činjenica ni dokaza ni bilo kakvih argumenata,neka nose na duši i savjesti zla koje su učinili, čime su na vrat uzeli drugu osobu.Želim naglasiti da u početku uhićenja Ramadanija i Huseinija i ja sam ih osobno saslušao ali oni ništa nisu priznali da su oni krivi nego su tvrdili da nisu poznavali nestalu osobu Meliha, a nikom slučaju u početku nisu spominjali imena Nafija Čegrani a nakon što su bili odnjeti u pritvoru u Istražnom zatvoru u SUP Bugojno kad su me pozvali lokalni inspektori iz Bugojna da idem u Bugojnu zato što su Ramadani i Huseini žele nešto da mi kažu, ja sam avionom otišao u Bugojnu i Zenicu i ostao sam oko 15 dana sve je to bilo na njihov trošak jelo i spavao sam u vili inspektora Bernada Ante, a kad su me odnjeli u ćelii Ramadanija on je rekao jednu lažnu priču u koje nisam vjerovao, a onda je i Husein rekao jedna drukčija priča ni jednu ni drugi nisu se preklapale pa ona sam udario Hajrulahu 2-3 šamara zato što su lagali kad sam ih ja saslušavao u Gostivaru kad su mi rekli da nemaju nikakvu vezu sa slučaju koji je povezan sa imenom Melihe Delić. Ja sam osobno zahtevao da uđem u ćeliju Nafija Čegrani ali oni inspektori i istražni sudac nisu me pustili rekli su mi da Nafi nije u stanje da priča, pa da je primao infuziju itd. Dopustili sum mi samo da ga vidim kroz špijunke i video sam kako je Nafi stajao u ćošku ćelije. Budući da su oba i Ramadani i Huseini dali identičnu izjavu i obojica su uključili Nafiju u situaciji, vjerovao sam da je fer da im daju priliku da se suoču troje kako bi smi dobili i izjavu i od Nafija. Inspektori kategorički su odbacili moj zahtjev, objašnjavajući da će riješiti problem sami na najbolji moguči način, dodatno objašnjavajući da nema potrebe da se suoče Nafi Čegrani.

I sam šutio i potpisao službeni izvještaj koji su oni sastavili, a ja kao pozvana službena osoba iz Gostivara bio sam dužan potpisati izvještaj koji su oni sastavili, želim reči da moja reakcija nije imala nikakav utjecaj. Nakon toga, tražili su iz OVR Gostivar izradu više izvješća koje biimale otežavajuče okolnosti za Nafi Čegrani pa čak su i meneangažirali u Bugojnu i Zenici, da stupim u kontakt s albance koje tamo rade kao slastičari, ćevapćije itd, kako bi pokušao dobiti izjave koje bi mogle dati poseban teret za Nafi Chegrani. Ali, nije bilo takvo nešto. Nakon završetka tih događaja i problema susreli smo se s opr.osobu Uroš Miloševski iz SDB RSVR SRM Skoplje. Želio bih dodati da sam bio pod nekom vrstom nadzora, pratili su me, a onda su me ispitivali o tome gdje sam bio u gradu i osobe koje sam sreo. Ja to sigurno znam jer sam bio dio SDB i upoznat sam s tim metodama, ali još uvijek mi nije jasno zašto su me pratili i zašto su inspektori u Bugojnui istražni sudac ignorirali moje mišljenje za većinu pitanja u vezi s istražnom postupku i zbog čega mi je bio zabranjen pristup materijale o ovom predmetu koji su interpretirali sami, posebno u odnosu na izjavama Ramadanija i Huseinija smatram da da je Nafi Čegrani bio oštećen nepravedno i uvjeren sam da nije poznavaonestale Melihe, niti ju je vidio i on nije imao motiv da je ubije, on je intelektualac, obiteljski čovjek i bivši član SDB i on i njegov otac Teki su uvijek bili ljubazni i pošteni ljudi. Nadalje, Nafi nikada nije priznao krivnju, on je stalno tvrdio da su Ramadani i Huseini i Arif Zećiri dali lažne izjave pred njim, te su ga lažno optužili.

Osim toga, vjerujem da je za sud jako bitno da zna da u drugoj polovici mjeseca veljače 1982, inspektori iz Bugojna su došli u Gostivaru u posjetu doma Arifa Zećirija koji je kasnije postaokrusnki svjedok za navodni slučaj u mjestu zvanom Krečana, koje je u vlasništvu Arifa Zekjirija. Inspektori uz razgovor nešto su dogovorili pri njihovoj posjeti u domu Arifa, čija je majka bosanka, a detalji razgovora bili su tajna za mene i moju prisutnost kao inspektor nije bila dopuštena, unatoč činjenici da sam bio angažiran u slučaju. Pojedinosti o njihovim razgovorima i dalje su tajna za mene, ali to je moja pretpostavka da je kod Arifa dogovoreno da on lažno svjedoči da je Nafi Čegrani bio uključen u slučaj u Krecane i uvjeren sam da je nekakava mućka učinjena na šteti oštećenog Nafija Čegrani. Njihovo ponašanje nije biloprimjerno ni u ureda SVR-a Gostivar, da mogu uhititi i objesiti tko god oni žele. To je razlog zašto želim sud i sve pravosudne vlasti da znaju istinu.Ja želim da sud kazni za bilo koju vrstu kriminala, ali sam jako protiv ostavljanje nevini ljudi da pate u dugoročne zatvorske kazne. Nisam siguran zašto je Arif Zećiri prihvatio takvu ulogu, a što je cilj i interes za to, jedini koji to znaju su inspektori iz Bosne koji su u mojoj odsutnosti dogovorali neke stvari u kući Arifa, osobno vjerujem da je Arif bio ucijenjen, kako bi dao lažni iskaz Ante Berbada i ostalima vjerojatno obećano mu je da će izbjeći zatvorsku kaznu. Svu odgovornost moraju snositi inspektori iz Bugojna koje tražim da se dovedu na sud samnom pred sudom za sve svoje postupke koji su bili nepravedni, neprofesionalni i nepošteni i za netočne metode kako su vodili istragu u drugom smjeru samo da bi se pokazali kao heroi, a ja tvrdim da Nafi Čegrani zaista nije kriv. Onda želim dodati, kada je Huseini bio prisutan na rekonstrukciji ubojstva kod crkve u selu Balindol uvjerio sam se da je Huseini rekao onošto je bio obučen za reći, a to je bilo bez ikakve logike i bez ikakvu pravnu normu.Kada sam reagirao da nešto nije u redu onda je inspektor iz krim.službe za krvnih delikta Slobodan Stanković iz Skoplja koji se prekomerno zbližio sa istražiteljima iz Bugojna rekao mi je: Slušaj Temelko ti jesi angažiran inspektor, ali ovi iz Bosne vode slučaj, a vi morate biti poslušan kako oni vode stvari, što tebe briga ako će suditi Šiptare, meni je taj stav od čovjeka koji je službena osoba u krim.službi ostavio vrlo čudan i nečovječan dojam.

Zatim u mjesto Krečane Husein je samo klimao glavom na ono što je Arif Zećiri pričao: da, da da! A tu ništa nije bilo ubedljivo i nije bilo nikakvih argumenata osim verbalno, a Arifi nije znao da neđe mjesto, gdje je Nafi Čegrani bio, tu sam ja primjetio da on laže i da nije u stanje da kaže tačno mjesto za Nafija, onda sam ga pitao : Afire a Nafi, gdje je bio Nafi??/ zato što on nije spominjao Nafija, onda je Arif rekao ono što je bila priča inspektora iz Bugojna da je Nafi bio i da je on navodno prijetio a to je očito bilo vidljivo da je namješteno. Da je takvo nešto potojalo Arif bi prijavio policiji, ali takvo nešto nije bilo. O okolnostima svi su kasnije rekli da su lagali i da na to upućuje izjava svjedoka: Gani Bekteši, Basri Nuredini itd. Također tadašnji načelnik SVR-a Gostivar Despot Aleksovskirekao mi je u jednom razgovoru da je jako je tužno da su uzeli na dušu Nafija nevinog čovjeka u zatvoru.

Na kraju želim naglasiti da ja, kao službena osoba koja je tada sudjelovala u ovom slučaju mnoge stvari ostaju nejasne, mnoge stvari su bile zapleteni i mislim da su bile namještene, u interesu suda i pravosuđa molim da budem saslušanpo svim ostalim okolnostima ove stvari treba razjasniti da bi se saznala istina i da je tužno da godinama nevini covjek strada u zatvoru a to je Nafi Čegrani, ja smatram da on nije imao razloga da ju lišiti života, nestala Meliha Delić, a za koju ima više verzije kao i da je i danas živa, a u sudu sve je išlo prema pričama Ramadanija i Huseini nakon čega slijedi i izjava Arifa Zećirija s kim su inspektori iz Bugojna u njegovoj kući razgovarali bez mog prisustva, jer oni nisu htjeli da ja prisastvujem i ja sam čekao vani negdje u selu Donja Banica. Ovdje je također bilo sumnjivo njihovo ponašanje kao neiskrene ljude, kao inspektori koju su radili krivo i protiv zakona.

Nadam se da, ako se ponovi postupak na sudu, da će me je sud pozvati da potvrdim istinu na suđenju i da se će se po ovaj slučaj postupati kao što bi trebao biti, istinski i pravno, u interesu pravosudnih tijela jer smo humano društvo i u Bosni i u Makedoniji. Ja sam za to da bude osuđen bilo kakav zločin, ali ne i da se nevin čovjek nosi na dušu. Želim da mi savjest bude čista pogotovo što u to vrijeme ja sam bio službena osoba i da dam moju izjavu kao nova činjenica i okolnost datu u interesu sud i pravde.

Želim naglasiti da je čak i u tom periodu kada se vodila istraga u Gostivaru, a zatim u Bogojno mojih koelgi – inspektori iz Bogojno pitao sam zašto ih treba suditi u Bogojno kada se događaj dogodio u Gostivaru i počinitelji su iz Gostivara oni su odgovorili da je to stav republičkog SUP-a u Bosni sa kojim se kao inspektor ne slažem uopšte s metodama ostalih inspektora, jer čak i tada, sam sumnjao u pravednost istrage koja se vodila od strane inspektora u Bogojno, a ja mogu i potvrdititvrdnju iznoseći podatke o vremenu kad sam bio pozvan u Bogojno da bi surađivao s inspektorima o slučaju. Nije mi bilo dopušteno imati razgovor s Nafi Čegrani jer sam ga osobno poznavao i zato što sam tvrdio da je nevin za zločin za koji je bio optuženzato što dokaza i činjenice da je on počinio kazneno djlelo nije bilo. Otkad sam se vratio iz Bogojno u Gostivaru jošviše sam sumnjao u istragzi i po mom mišljenju, kao iskusnog inspektora ja sam zaključio da su inspektori pokušali nametnuti krivnju počinitelja kaznenog djela Nafiju Čegrani, a ja sam još uvijek uvjeren da Nafi Čegrani nije počinio kazneno djelo i iako je bio osuđen.

Nakon što sam se vratio u Gostivaru podijelio sam svoje mišljenje s Aleksovski Despot, koji je bio načelnik SVR Gostivar i rekao sam mu da mi nije bilo dopušteno razgovarati s Nafijem Čegrani i zato sam sumnjaou istragu koju su vodili inspektori u Bogojno, zbog činjenice da mi nije bilo dopušteno da se stupim u kontakt sa Nafi Čegrani, i zato ja još uvijek sumnjam da je kazneni postupak u Okružnom sudu u Zenici bio pravedan i pojedinosti slučaja još uvijek nisujasni što je za mene čudno kako je Nafi Čegrani mogao biti osuđen za kazneno djelo koje nije počinio.

Također bih želio naglasiti da za vrijeme dok je kazneni postupak bio vođen u Okružnom sudu u Zenici nisam bio pozvan od strane suda kao svjedok, a po moje mišljenje to bi trebalo biti učinjeno, jer sam mogao dati više informacija o pojedinostima slučaja i mogao sam biti od velike pomoći u postupku i u rješavanju slučaja za pravednu i zakonitu odluku suda kojom bi bio osuđen pravi počinitelji krivičnog djela.

Dajem ovu izjavu dobrovoljno, pri čistoj svijesti i zdravom razumu bez pritiska i ja sam kazneno i materijalno odgovoran za istinitost izjave.

Ova izjava može poslužiti u postupku ispred Okružnog suda u Zenici, ispred svim sudovima u Bosni i Hercegovini, i ispred Sudom za ljudska prava u Strasbourgu, ukoliko postoji potreba za ponavljanje postupka u kojem je Nafi Čegrani iz s.Čegrane-Gostivar bio suđen i osuđen za kazneno djelo koje nije dokazano u kaznenom postupku. Ali tražim da budem pozvan u svojstvu svjedoka, tako da mogu potvrditi sve što je navedeno u mojoj izjavi i molim da inspektori koji su vodili istragu za gore navedenom slučaju također budu pozvani ispred sudom, tako da ja mogu reći istinu u njihovoj nazočnosti, da je istraga koju su vodili u to vrijeme bila protiv zakona, a to tvrdim, jer su inspektori vodili slučaj u drugom smjeru, a sve što su učinili je učinjeno isključivo u svrhu izricanja kazne nekoga i zatvaranja slučaj.

Također tražim da u svojstvu svjedoka bude pozvan i saslušan i načelnik krvnih delikta Slobodan Stanković iz Skoplja.

Želio bih dodati da je rekonstrukcija zločina napravljena u Gostivaru, ali rekonstrukcija je provedena u odsutnosti Nafi Čegrani a ja smatram da on mora biti prisutan na mjestu zločina tijekom rekonstrukcije, koje je samo još jedan dokaz da istraga nije provedena zakonito.

Gostivar, 09.09.2016 Bivši inspektor SJB-a Gostivar

Boškoski Temelko

v.r.potpis

« Jeta e jashtezakonshme e një familje që sakrifikoi gjithçka për çështjen kombetare, siç ishte kjo e fisit Muje së cilës i takon Nafi Çegrani. Stërgjyshi haxhi Sulë Muja krah i Jusuf Elezit nga Dibra, gjyshi Neimi dhe xhaxhallarët haxhi Rushani, babai Tekiu fillimisht me Ballin Kombëtar dhe morrën pjesë si guerile të armatosur me një grup fshatarësh nga Çegrani në Luftën e Malit të Thatë, e më pas, babai i Nafiut, Tekiu, i mobilizuar në Brigadën e VII duke marrë pjesë në Frontin e Sremit kundër nacizmit gjerman dhe kështu me rradhë. Ky fis u përndoqën nga sllavo-bullgarët dhe ideologjia ruse, u përndoqën herë nga italianët, madje edhe nga gjermanët dhe u goditën edhe nga sistemi komunist, duke e burgosur haxhi Rushan Mujën si person i armatosur dhe që ishte i vëllazëruar me Mefail Shehun- Zajazin. Nje histori e mbushur me dritën e arritjeve të mëdha, por edhe erresirën pas së cilës fshihet tragjedia me kidnapimin dhe burgosjen e Nafi Çegranit, i dënuar me akuza të kurdisura dhe proqes të inskenuar gjyqësor më 1981 në Zenicë të Bosnës, pa fakte, pa argument ose deshmi. »-shkruan historiani i mirënjohur me famë, Prof Vehbi Xhemaili.

***

Unë, Nafi Çegrani, edhe pas daljes nga burgu, i këthyer në vendlindje, shpesh shkoja ta vizitoja varrin e Nënës ( e cila ndërroi jetë gjersa unë vuaja dënime të kota burgjeve të Zenicës në Bosne), bisedoja me te dhe e kujtoja, duke i vë një tufë lulesh të freskëta mbi varr. Kështu bisedoja edhe me babain Tekiun të cilin , me daljen nga burgjet, ende e gjeta gjallë, por me një shëllungë rrudhash në ballë, me flokët e thinjura, bardhë si bora në maje të Sharit. Babi im trim dhe i guximshëm, më rrëfente shumë gjëra interesante dhe për betejat apo sfidat e jetës kah kishte kaluar. Vështroja fytyrën e tij me atë shikim dhe sy si skifteri, rrëfimet e tij plotë emocione dhe rrënqethëse, për mua mbeten edhe sot kujtime të pashlyera, të cilat, si duket, sikur ma qetësojnë shpirtin dhe më japin forcë e kurajo.

… Kujtoj edhe momente trishtuese që kisha përjetuar brenda mureve të kazamateve , dymbëdhjetë vitet e kaluara, atje ku dukej vetëm një copë qielli !

Dhe, akoma më sillen nëpër mend fjalët guximtare të babait që më thoshte gjersa ishte gjallë :

– Mos u mërzit, biro! Ditët do të kalojnë dhe e vërteta do të dalë në shesh…!

Dhe një ditë prej ditësh, vajta te varri i babait dhe i thashë:

– Baba, edhepse pushon këtu në qetësinë tënde të amshimit, dua të bisedoj me ty. Dhe, duke mejtuar, sikur e dëgjova zërin e babait tim :

– E çfarë mund të bisedojmë, biro, tani ? Ti dukesh i shqetësuar për dredhirat dhe padrejtësitë gjyqësore që të janë bërë dhe ende po vazhdojnë të bëhen. Mos u trishto, sepse asgjë nuk ka marrë fund. Ti Zotin ke dëshmitar. Dhe unë të kam thënë, mbaje durrimin se një ditë e vërteta do të del në dritë.

Madje sërish u ndjeva i fortë si garniti, duke u këthyer nga varri i babait me shpresë se fjalët e tij, edhe pas vdekjes, ishin fjalë drejtësie dhe se drejtësia , një ditë, medoemos do të vjen në vendin e duhur…

Vlora Hyseni, një nga asetet e inteligjencës kosovare emërohet drejtore e SHISH-it në Shqipëri – një tjetër eksperte e humbur për shkak të lojës politike në Kosovë

 

---

Vlora Hyseni, një nga kuadrot më të përgatitura në fushën e inteligjencës dhe sigurisë në  Republikën e Kosovës, është e  shkolluar dhe trajnuar në organizatat amerikane e gjermane të sigurisë – që për arsye politike u shkarkua pa arsyetim nga Kryeministri  Albin Kurti dhepresidentja prof.dr.  Vjosa Osmani – është emruar  nga Qeveria Shqiptare  , për drejtore të Shërbimit Informativ Shtetëror, ekuivalenti i Agjencisë Kosovare të Inteligjencës(AKI)

Vlora Hyseni dikur kishte udhëhequr AKI-në për katër muaj, gjatë periudhës sa institucioni që mbledh dhe shpërndan informacione të rëndësishme për shtetin te kryeministri dhe presidenti, kishte mbetur pa drejtor.

Ajo ishte në krye të institucionit më të lartë të sigurisë dhe inteligjencës që nga dhjetori i vitit 2020, kur ishte shkarkuar drejtori Kreshnik Gashi, deri në prill të vitit 2021, kur në detyrën e drejtorit u emërua Petrit Ajeti.

Hyseni, nga informacionet që ka siguruar Floripress  nga ish-kolegë të saj në AKI, përshkruhet si një eksperte e jashtëzakonshme e çështjeve të sigurisë dhe njohëse shumë e mirë marrëdhënieve ndërkombëtare.

Më 28 shkurt të vitit 2019, Vlora Hyseni ishte emëruar zëvendësdrejtore në Agjencinë e Kosovës për Inteligjencë (AKI).

Ajo ishte emëruar për një mandat pesë vjeçar nga presidenti i Kosovës, Hashim Thaçi dhe kryeministri Ramush Haradinaj.

Kur u emërua, u tha se ajo flet disa gjuhë të huaja.

Por, paraprakisht, ajo ka qenë drejtoreshë për marrëdhënie me jashtë në AKI.

Por 2 vite pas marrjes së mandatit si zëvendësdrejtore në AKI, më 30 qershor 2021, ajo u shkarkua nga kjo pozitë.

Presidentja e Kosovës prof.dr. Vjosa Osmani dhe kryeministri Albin Kurti kishin marrë vendim për ta shkarkuar.

Pa dhënë asnjë arsyetim për shkarkimin e saj, zyra e kryeministrit kishte treguar se Vlora Hyseni u shkarkua, duke u mbështetur në nenin 6 (paragrafi 4) të Ligjit për Agjencinë e Kosovës për Inteligjencë.

Presidenca dhe ZKM-ja e kishin paralajmëruar Vlora  Hysenin se mos ruajtja e informacioneve që ajo i posedon nga puna në AKI, do të mund t’i kushtonte asaj.

“Zbulimi ose mos ruajtja e informacioneve të klasifikuara paraqet vepër penale të dënueshme sipas Kodit nr.06/074 Penal të Republikës së Kosovës, Ligjit Nr.03/L-178 për Klasifikimin e Informacioneve dhe Verifikimin e Sigurisë dhe legjislacionin tjetër përkatës në fuqi që ka të bëjë me informacionin e klasifikuar”, thuhej në njoftim.

Në fakt, nga ajo që dihet jo zyrtarisht, e vetmja arsye përse Vlora Hyseni u shkarkuar kishte të bënte me lëvizje politike të duos Albin Kurti-Vjosa Osmani, prandaj edhe në njoftimin për shkakrim, nuk ishte dhënë asnjë arsye.

Për shkak të pozitës, Vjosa Hyseni nuk ka zhvilluar profil publik dhe as nuk ishte deklaruar për shkarkimin e njëanshëm të saj.

Në Agjencinë Kosovare Kundër Korrupsionit, në vitin 2019, Vlora Hyseni kishte, si zëvendës drejtore e AKI-së, nuk kishte deklaruar asgjë në pronësi të saj.

Një banesë 87 metra katrorë, një shtëpi 400 metra katrorë, një tokë 4 hektarë dhe një tokë e pyll 20 hektarë, ajo i ka deklaruar si pronësi të prindërve.

 Në AKK ajo ka deklaruar se është pronare e një veture në vlerë 18 mijë euro të cilën e ka blerë me kursime familjare.

Para të gatshme, ajo i kishte deklaruar 4 mijë e 446 euro në një nga bankat në Kosovë. 

Nga të cilat 4 mijë euro i ka marrë kredi në po të njëjtën bankë, “për nevoja personale” në shkurt të vitit 2019.

Vlora Hyseni kishte deklaruar se merrte rroge 2 mijë e 937 euro nga Qeveria e Kosovës. Dhe 3 mijë e 420 euro pension nga Qeveria e Kosovës.

Nuk është e vertetë që si drejtoreshë e Shërbimit Informativ Shtetëror shqiptar ka marrë pjesë në një takim 10 ditor në Beograd siç ka dejklaruar në medie ish kryeministri shqiptar prof.dr.Sali Berisha.

Flori Bruqi