Fjalimi manifest i Dritëro Agollit/ Kongresi i 10-të i PPSH-së, zemërata e komunistëve, ndarja e hidhur nga partia moniste dhe lindja e PS-s

Ndarja e hidhur nga PPSH-ja dhe lindja e PS-së

Dritëro Agolli

Ja fjalimi- manifest i Dritëroit në Kongresin e 10-të të PPSH, i cili shënoi njëkohësisht edhe shndërrimin dhe krijimin e Partisë Socialiste

Kongresi i 10-të i Partisë së Punës, i mbledhur në atmosferën e pluralizmit politik partiak, është quajtur kongresi i rinovimit. Me këtë ai merr përsipër një barrë të rëndë dhe të vështirë. Është një gjë optimiste se në gjirin e Partisë së Punës ka një potencial të madh forcash, duke përfshirë dhe potencialin e shëndetshëm intelektual. Por rinovimi serioz bëhet atëherë kur njihen rrënjësisht gabimet dhe kur lind një botëkuptim dhe mentalitet i ri, krejtësisht i ndryshëm nga ai i deritanishmi, kur flaken të gjitha dogmat dhe parimet e ngrira të së kaluarës dhe mbyllet fleta e tërë kapitullit. Unë do të përpiqem të ndalem edhe në këto gabime, pa mbyllur ende kapitullin, nga dëshira e mirë e rinovimit. Kjo është tribuna ime, tribuna e partisë ku unë aderoj dhe nuk ka njeri të më pengojë të flas, përveç atij që vazhdon të ecë me rrugën e djeshme dhe nuk ka dëshirë të rinovohet, por preferon të qëndrojë shtrirë në shtrat si fanatik, duke mos ia zbuluar mjekut pjesët e sëmura më delikate të trupit të tij. Çdo intelektual duhet të ketë një tribunë, ku t’i thotë lirshëm, me sinqeritet dhe pa ndrojtje mendimet e tij, në mënyrë që t’i sjellë shërbim idealit të vet dhe shoqërisë ku jeton. Shumë herë mendojmë se cilat janë ato gabime që e sollën në rënie Partinë e Punës, që e varfëruan atë bashkë me Shqipërinë dhe shqiptarët, që e zhvlerësuan këtë kala të pamposhtur, siç shpreheshim dikur plot patetizëm, që ia nxorën rrënjët mbi tokë këtij lisi dhe e bënë të lëkundet dhe mezi të qëndrojë në këmbë; cilat janë ato gabime që e sëmurën këtë trup që dukej aq i shëndetshëm, që e bënë të zërë shtratin dhe me zor të marrë frymë dhe ne të përpiqemi ta shërojmë, duke kërkuar ilaçe kokulur.. Me sa duket gabimet janë aq të rënda, sa disa mendojnë se ky trup nuk mund të shërohet, kurse disa të tjerë nuk i kanë humbur shpresat dhe kërkojnë ilaçe për ta shpëtuar.

Pra, cilat janë ato gabime që e sëmurën?

I pari gabim është vija e diktaturës së hekurt

I pari gabim është vija e diktaturës së hekurt në udhëheqjen e lartë të partisë, në byronë politike dhe në komitetin qendror; është diktatura që vendosi Enver Hoxha për ta nënshtruar këtë repart pararojë të klasës punëtore, për të mos lejuar asnjë mendim të lirë të kundërt me atë që kishte ai vetë. Në kushtet e kësaj diktature në byronë politike dhe në komitetin qendror u zhduk demokracia dhe u shua çdo shkëndijë e saj. Ai që guxonte të shprehte një mendim të kundërt jo vetëm nxirrej jashtë byrosë, komitetit qendror dhe partisë, por edhe vritej apo burgosej si tradhtar, agjent i imperializmit e revizionizmit, kapitullues apo devijator. Po të guxonte, fjala vjen, të thoshte në KQ të partisë në vitet ’60: pse të izolohemi nga bota; ikëm nga kampi socialist, të lidhemi me Evropën, ky heretik lidhej me zinxhir. Po të guxonte, fjala vjen, në fillim të viteve ’80, e të thoshte: ç’është kjo marrëzi e tufëzimit, pse ia marrim fshatarit të shkretë lopën, delen, derrin, gjelin e detit dhe ia lemë gomarin, ky rebel ose dënohej me vdekje ose zinte qelinë e errët e plot lagështirë. Në këtë diktaturë brenda udhëheqjes së lartë, në byronë politike dhe në KQ të Partisë, bëhej sikur diskutohej dhe merreshin me vendime të marrëzishme si ato për shkatërrimin e institucioneve fetare, për tufëzimin, për bashkimin e kooperativave bujqësore, për ndalimin e letërsisë së huaj, për hapjen e puseve dhe nxjerrjen e naftës dhe burgosjen e deri vrasjen e inxhinierëve dhe pedagogëve të saj e kështu me radhë. Me këtë diktaturë në kohën e partisë u zhdukën valë-valë që nga kongresi i parë dhe deri pranë kongresit të nëntë të partisë, gati të gjithë anëtarët e byrosë politike dhe të komitetit qendror. Ata që mbetën dhe ata të rinj që u vunë në të, u servilosën, u majmën, u bënë hamës të mëdhenj dhe lakmues vilash dhe qyrku. Diktatura në udhëheqjen e lartë të partisë solli lulëzimin e servilizmit dhe nënshtrimit, karrierizmit dhe shterpësisë së mendimit, hatëret e privilegjet. Bashkë me këtë lulëzim kjo diktaturë vendosi luftën e klasave brenda partisë, luftë që mbolli farën e frikës dhe të terrorit në gjithë komunistët dhe në gjithë shqiptarët. Lufta e klasave si instrument i diktaturës së udhëheqjes së lartë krijoi tri kulte të padëgjuara ndonjëherë në historinë e Shqipërisë: kultin e Enver Hoxhës, kultin e partisë dhe kultin e sigurimit. Çdo gjë e zgjidhnin këta tri kulte dhe nuk kishte nevojë të vrisje mendjen. Këta tri kulte krijuan modele kultesh: kulti i sekretarit të parë të komitetit të partisë së rrethit, kulti i sekretarit të organizatës -bazë, kulti i operativit të sigurimit e kështu me radhë. Nga frika e këtyre tri kulteve filloi të prishej e të gërryhej morali i njerëzve dhe humanizmi i shoqërisë:mbinë në arat e diktaturës antihumanizmi, hipokrizia, servilizmi, gënjeshtra, korrupsioni, abuzimi, ryshfeti, hatëri, vjedhja, thashethemnaja dhe mbi të gjitha u shkatërrua personaliteti i njeriut dhe ndodhi varfërimi i tij shpirtëror. Njeriu u bë kolektiv, me personalitet turme, pa individualitet dhe pa identitet. U shemb tradita e burrërisë shqiptare dhe e fisnikërisë kombëtare, e bujarisë dhe e besnikërisë, e mikpritjes dhe e shpirtgjerësisë, e urtësisë dhe e punëdashjes. Lindi mosbesimi, dinakëria, dembelizmi.

Kuadrit drejtues dhe nëpunësit filloi t’i hipë zilia dhe lakmia, duke parë privilegjet e zyrtarëve të lartë të partisë, privilegjet e fëmijëve dhe të afërmve të tyre, që jetonin në klane të veçuara, në një botë sekrete dhe misterioze, që hanin e visheshin ndryshe të tjerëve, që hipnin e zbrisnin nëpër avionë të nisur e të kthyer nga Evropa, kur populli i tërë jetonte në izolim të plotë nga bota e qytetëruar. Këta zyrtarë të lartë partiakë, anëtarë të byrosë politike, që u ndriste cipa e lëkurës nga ushqimet e zgjedhura dhe të kontrolluara nga specialistët e sigurimit, që kishin edhe një fermë speciale në Kamëz të mbjellë me bar të veçantë për t’i ardhur erë e mirë mishit dhe qumështit që përtypnin e gëlltitnin; këta zyrtarë të lartë partiakë, kurnacë deri në kulm dhe grykës deri në fund, të trashë dhe tru-mpirë, indiferentë ndaj varfërisë mbarëkombëtare, e prishnin lekun e djersës së njerëzve atje në vilat sekrete e misterioze pa iu dredhur dora, ndërkohë që populli i gjorë kujtonte se ata mendonin e punonin për të dhe të mirën e Shqipërisë. Në kohën kur Shqipërisë nuk i mjafton streha për të futur kokën, nuk i mjafton banesa më modeste, këta zyrtarë të lartë partiakë shtonin plot pangopësi dhomat, banjat dhe nevojtoret e vilave të tyre, me qira simbolike, si sheikët e Kuvajtit: dikush me 12 dhoma e 4 banjo, dikush me 16 dhoma e 6 banja, dhe si bënin këto shtesa rrihnin gjoksin: “për lumturinë e kllasës punëtore”. Me këtë rrahje gjoksi rreth 20 familjet e bllokut të famshëm vetëm gjatë vitit 1989-90 kanë shpenzuar 20 milionë lekë të vjetra për meremetimet e vilave dhe për mbajtjen e personelit shërbyes, d.m.th., një milion për familje! Po ta marrim rrogën mesatare mujore të punëtorit 4000 lekë të vjetra, i bie që për këto familje të një patriotizmi të veçantë,të punonin 400 punëtorë, një uzinë më vete! Ja, kjo është pjella e vijës së diktaturës në udhëheqjen e lartë të partisë, vijë që krijon një tip udhëheqësi, një tip që rri urtë dhe nuk shpreh mendime kundërshtare në byronë politike, pasi i pari i kësaj byroje, Enver Hoxha, e merrte për zverku nga vila me 16 dhoma dhe 6 banja dhe i jepte dy metra gjatësi trualli pa çati, ose truall me çati biruce apo qelie!…

I dyti gabim është vija e shtrembër politike në ekonomi.

Pasqyrë e kësaj vije është gjendja katastrofike e ekonomisë së vendit, është varfërimi deri në palcë i Shqipërisë, djemtë e vajzat e së cilës kanë marrë dhe po marrin arratinë nëpër botë për t’i shpëtuar mjerimit, që nuk e kishin ëndërruar kurrë. Vendosja me diktaturë e centralizmit të ekonomisë në qytet e në fshat, imitimi i vendeve të mëdha për të pasur në radhë të parë një industri të rëndë, që të na siguronte ndërtimin e socializmit me forcat e veta, mitizimi i pronës shtetërore e kolektive, ngjallja e urrejtjes ndaj pronës private, moskomunikimi ekonomik me botën nën dritën e marksizëm-leninizmit fitimtar, bënë që Shqipëria, vendi më i pasur në Ballkan, të çapitet me opinga të grisura dhe me torbë të shpuar në kurrizin me kocka të dala. Ndërtuam kovaçhana gjigante si kombinati metalurgjik në Elbasan; groposëm paren në puset shterpë të naftës; bëmë kooperativa bujqësore, kombinate, si qeveri të vogla; kryem tufëzimin famëkeq të bagëtisë; ia premë krahun çdo iniciative private; krijuam dogma në teorinë e ekonomisë politike dhe në bazë të këtyre dogmave nisëm me zell të eksperimentojmë, duke mos marrë parasysh se shoqëria nuk është lepur që ta vësh në laborator dhe të provosh se ç’efekt bën ky apo ai ilaç. A nuk ishte eksperimentet e tufëzimit të bagëtisë, që për një dekadë të tërë shkatërroi si me plan të caktuar blegtorinë kombëtare?! Ekonomia jonë, industria dhe bujqësia, duke ecur sipas dogmave marksiste, një herë me lëndë të parë, një herë pa lëndë të parë, një herë me një instrument e një herë pa të, e tëra kolektive, e të gjithëve dhe e askujt, i çmësoi njerëzit të punojnë dhe ia hoqi dëshirën për punë. Perënduan mjeshtrat e mëdhenj të punës, artizanët e famshëm të Shkodrës e të Korçës, të Tiranës e të Elbasanit, të Vlorës e të Gjirokastrës. Punëtorët e fshatarët u bënë të varfër të barabartë, u krijua barazia në varfëri. Interesi për punën në fabrikat e arat tona humbi, pasi humbi interesi dhe fitimi personal, humbi leku. I pari i burgosur politik në Shqipërinë socialiste ishte i mjeri lek dhe të parin që duhet ta lironim nga burgu ishte ai, leku! I liruar nga burgu duhet t’i shkonte njeriut të zot, njeriut që derdh djersën e ndershme, njeriut të lirisë së pronës. Prona e lirë dhe ekonomia e tregut i jep pasaportë lekut për të dalë në Evropë dhe në botë. I pari që u izolua jo vetëm nga bota, por edhe nga prodhuesit dhe gatuesit e tij ishte leku. Ai u urrye nga propaganda marksiste, ai u quajt i poshtër dhe i fëlliqur dhe u zëvendësua me fletëlavdërimin, të ashtuquajtur “stimul moral”. Punëtori me aftësi të rralla, ai që tejkalonte çdo normë, në vend të lekut merrte medaljen, pasi leku ishte dënuar nga që kishte biografi të dyshimtë dhe të keqe. Bashkë me lekun, u dënua edhe e bukura, pasi quhej si ndikim i huaj. Me dënimin e të bukurës në industri, në kulturë e në letërsi, lindi kulti i të shëmtuarës: rroba të shëmtuara, etiketa të shëmtuara, prodhime të shëmtuara, ndërtime të shëmtuara, piktura me figura të shëmtuara, drama me heronj të shëmtuar. U urrye kozmetika për gratë e shkreta. Iu thur lavdi erës së djersës dhe u shtua inati për erën e livandos si borgjeze. U varfërua xhepi dhe shpirti i prodhuesit dhe i krijuesit në industri, bujqësi e kulturë. Varfëri të ekonomisë dhe varfëri të shpirtit: – ja se ç’solli vija politike e gabuar në ekonomi, vijë e përpunuar nga Enver Hoxha dhe nga Partia e Punës. Kjo vijë së bashku me vijën e diktaturës së hekurt në udhëheqjen e lartë, në byronë politike dhe në komitetin qendror, janë dy nga gabimet më të rënda në historinë e Partisë së Punës dhe në historinë e mësimeve të Enver Hoxhës dhe po nuk u ndërgjegjësuam për këto, po nuk u bindëm se janë gabime, reparti pararojë i klasës punëtore nuk ka për t’u rinovuar kurrë, ndryshe ai duhet shpërndarë si i tillë përpara se ta shpërndajë koha.

I treti gabim është vija politike e pamëshirshme në të drejtat e liritë e njeriut dhe në lirinë e ndërgjegjes

Në këtë fushë ka mbizotëruar lirshëm parimi themelor i luftës së klasave, nxitja e kësaj lufte nga makineria gjigante e propagandës së partisë, e fushatave politike dhe ideologjike, nxitja e kësaj lufte nga provokimet e agjentëve të sigurimit, të aktivistëve dhe agjitatorëve vullnetarë, të këshilltarëve dhe veprimtarëve të frontit demokratik. Motoja e këtij parimi ishte parulla e paturpshme: Të zhvillojmë pa ndërprerje luftën e kllasave, që nuk harrohej të vihej e pandryshueshme në çdo raport kongresi çdo pesë vjet dhe të përsëritej në çdo zbërthim që i bëhej materialeve të këtyre kongreseve në bazë. Si në përralla të llahtarshme shefat e kuadrit, sekretarët e partisë, kryetarët e këshillave popullore dhe të frontit demokratik gërmonin me syze e pa syze biografitë e njerëzve për t’i privuar nga të drejtat e studimit në shkollat e larta dhe të mesme profesionale nëse gjenin ndonjë gjysh a stërgjysh ballist, të dënuar apo të përjashtuar nga partia, të arratisur jashtë shtetit etj. Këta fatkeq nuk mund të ngriheshin në përgjegjësi kurrë, nuk mund të futeshin në parti, nuk mund të punonin në dikastere, nuk mund të dilnin jashtë shtetit. Ajo fëmija e vogël në çerdhe apo në kopsht që duartrokiste “Parti-Enver”, nuk e dinte se kurrë nuk do të bëhej poet, inxhinier, mësues, shkencëtar, pasi gjyshi i saj nuk kishte qëndrim të mirë moralo-politik. Lufta e klasave në fakt ishte luftë biologjike nga më të përbindshmet që ka njohur historia e popullit shqiptar. Shpërthimi i kësaj lufte, veçanërisht në kriza politike, si më 1948, kur u prishëm me Jugosllavinë, më 1956 pas Kongresit të 20-të të Partisë Komuniste të BRSS, më 1960 kur po largoheshim nga kampi socialist, më 1966, kur nisi revolucioni kulturor kinez, më 1973, pas plenumit të katërt dhe më 1981, pas dënimit të Mehmet Shehut, merrte me vete mijëra njerëz me përjashtim nga partia, me internim, me burgosje, me pushkatim. Kjo luftë klasash instrumentalizonte kryesitë e lagjeve për të dënuar dhe internuar familje të tëra. Mblidhej dhe bëhej sa grushti burri dy metra nëpër mbledhjet demaskuese, e hidhte lotin sa një lajthi gruaja dhe nëna. Në atmosferën e luftës së klasave, ku temperatura arrinte gradën më të lartë, njerëzit filluan t’i trembeshin njeri-tjetrit. Prapa çdo njeriu shihnin një spiun. Frika e spiunimit hyri në çdo shpirt, në çdo tryezë, në çdo radhë ushqimesh, në çdo familje. Madje kjo frikë u fut dhe në shtratin e burrit dhe të gruas. Të dy burrë e grua flisnin vesh më vesh, që të mos i dëgjonin fëmijët dhe të mos i përhapnin fjalët e tyre nëpër mëhallë. Kjo ishte frika e luftës së klasave. Njeriu ndaj çdo gjëje mund të mbrohej: ndaj tërmeteve, ndaj përmbytjeve, ndaj sëmundjeve e ndaj luftërave botërore, vetëm ndaj luftës së klasave ishte i pafuqishëm dhe i pambrojtur. Këtij njeriu mjaftonte që t’i shpëtonte një fjalë në radhën e gjatë të ushqimit, si “edhe presh nuk ka në dyqane”, dhe ai fillonte të ndiqej ose të burgosej sipas nenit të agjitacionit dhe propagandës, nen nga më cinikët dhe më sadistët, që ka shkaktuar tragjedi të panumërta dhe ka ndrydhur të drejtat dhe liritë e njeriut. Fatkeqi i dënuar nga ky nen nuk humbte vetëm të drejtat dhe liritë, por shpesh humbte edhe familjen, edhe gruan, edhe fëmijën, edhe shokët e miqtë. Gruaja detyrohej të ndahej prej tij me gjyq, pasi me këtë shpresonte të mos internohej dhe ëndërronte që fëmijët e saj të shkonin në shkollë. Çdo gjë vështrohej me syrin e luftës së klasave: historia, arsimi, kultura, letërsia, madje edhe vdekja dhe varrezat. Kur vdiste i ati i një të burgosuri njerëzit kishin frikë të shkonin për ngushëllim, pasi paditeshin për zbutje të luftës së klasave. Dhe ndërkohë propaganda partiake bërtiste për humanizmin socialist. Në çmendurinë e luftës së klasave humbën fjalët “mëshirë”, “pajtim”, “paqe” e “zot”. Por kulmin çmenduria e luftës së klasave e arriti kur filloi prishja e institucioneve fetare. Turma të mëdha njerëzish, të organizuara nga “rrypat transmetuese të partisë”, nga organizata e rinisë e nga revolucionarë të organizatave të tjera, shkatërronin dhe digjnin kisha, xhami, teqe, tyrbe e vende të tjera të shenjta. Asnjë kult të mos mbetej, të mbetej vetëm kulti i partisë dhe i Enver Hoxhës… ( vijon nesër )

SEANCË PLENARE – 3 QERSHOR 1991

Duke e vlerësuar dorëheqjen e qeverisë “Nano” si zgjidhjen më të mirë për situatën e krijuar, deputeti Dritëro Agolli propozon që qeverinë e re nuk duhet ta kryesojë përsëri Fatos Nano.

Unë mendoj se zgjidhja që kanë bërë partitë politike është objektive, se janë nisur nga vetë situata reale e vendit tonë. Me këtë qeverisje mund të arrihet edhe stabiliteti politik, edhe i ekonomisë sonë. Edhe periudha e zgjedhjeve, maj-qershor, më duket e mjaftueshme. Kjo periudhë është kondicionuar edhe me premtimet e sindikatave për të pasur një paqe sociale. Unë mendoj se qeverinë e re nuk duhet ta kryesojë Fatos Nano. Unë kam respekt për të, ai ka punuar, është i shkathët, i zoti, por për masat e gjera punonjëse qeveria do të duket sikur nuk ka ndryshuar, nëse ne do të lëmë Fatos Nanon. Dhe as kërkesat e grevistëve nuk do të plotësohen. Në qoftë se do të lëmë Fatos Nanon kryeministër, masat punonjëse do të kërkojnë ta rrëzojnë dhe ne do të detyrohemi ta rrëzojmë. Prandaj, sa të rrëzohet dhe ne të lodhemi në parlament, më e ndershmja është të mos e propozojmë.

 

Komunistët shqiptarë përfundojnë Kongresin

TIRANË, 13 qershor/ROJTER/ – Jan Krenar shkruan: Partia Komuniste e Shqipërisë e përfundoi kongresin e stuhishëm prej katër ditësh me një emër të ri dhe një udhëheqës të ri, por liberalët theksojnë se ai nuk mundi të eliminojë trashëgiminë e themeluesit stalinist. Kongresi emëroi ekonomistin liberal 38 vjeçar Fatos Nano si udhëheqësin e ri të mërkurën në darkë dhe zgjodhi një komitet qendror prej 81 anëtarësh me një përzierje liberalësh dhe përkrahësish të vijës së ashpër, pas një debati të gjatë dhe të ashpër. Liberalët në parti shpresonin se kongresi do të bënte një shkëputje të qartë nga 46 vjetët e sundimit autokratik, por theksuan se ata u zhgënjyen nga rezultati. “Përmbajtja e debatit tregon shkallën e reformës për të cilën ka nevojë partia… Shumë anëtarë nuk kuptojnë thelbin e këtyre reformave”, theksoi Spiro Dede, liberal i zgjedhur si një nga sekretarët e partisë. “Nuk është thjesht një problem i ndryshimit të emrit, është një problem i ndryshimeve thelbësore”, shtoi ai. Në kongres, liberalët u përleshën me anëtarët e vijës së ashpër lidhur me trashëgiminë e ish-diktatorit Enver Hoxha, portreti prej bronzi i të cilit i vështronte delegatët nga pjesa e prapme e sallës. Shumë delegatë kritikuan dënimin e Hoxhës nga shkrimtari Dritëro Agolli për vrasjen ose burgimin e kundërshtarëve dhe çuarjen e Shqipërisë në shkatërrim ekonomik, moral dhe social. Agolli, i cili u zgjodh në Komitetin Qendror të partisë dhe në Byronë Politike prej 13 anëtarësh pas një debati të gjatë, u zotua se do të rinovojë tërësisht partinë. “Ne shprehim dëshirën për të rigjallëruar dhe për t’i provuar vendit dhe botës se ne do të jemi në gjendje të luajmë një rol të rëndësishëm në një shoqëri pluraliste”, theksoi ai.

( ATSH) 13 qershor 1991

FAHRI DAHRI: VEPRIME BRUTALE DHE PËRJASHTUESE GREKO-SHQIPTARE (*) NDAJ SHQIPTARËVE TË ÇAMËRISË

 Ka ardhur momenti që enigma e Çamërisë të mësohet dhe të vërtetat të shkruhen. Këtë synon kjo trajtesë, e cila do të përqendrohet në disa aspekte të qarta të sjelljeve qeveritare të të dy shteteve, brenda të cilëve ka frymuar një popullsi disi e veçantë nga popujt dhe fiset me të cilët ndante të mirat dhe të këqijat në vazhdimësinë e jetës.

Brutalitetet dhe përjashtimet do ti shtjellojmë duke i veçuar në tre grupime:
I
Ishte nismëtar shteti Grek, i cili me strategjinë e detyrimit të besimit ortodoks, shënjestroi zhdukjen e banorëve të Thesproti/ Çamërisë.
II
Ishte shteti Shqiptar, i cili devijoi nga detyrimet kushtetuese dhe njerëzore, duke mos ruajtur dhe mbrojtur në tërësi familjen, farën dhe fisin e tij.
III
Është shteti Grek që mbahet tek akuza qorre: “Na ishte dikur…..”.
●●●
Shtjellim:
I.-Shtjellojmë pjesën e shtetit Grek (1912-1945).
Ishte nismëtar shteti Grek, i cili me strategjinë e detyrimit të besimit ortodoks, shënjestroi zhdukjen e banorëve të Thesproti/ Çamërisë.
Urrejtja dhe agresiviteti helen ndaj shqiptarëve të Çamërisë, është që nga “Megalloidea”, por forcën goditëse e rriti në vitet 1912-1945 dhe vazhdon në saje të mbështetjes së vendimmarrjeve europiane, përfshirë edhe disa përfaqësues të shtetit Amë, të cilët inspirohen edhe nga qendrimet e dyshimta të disa prej akademikëve dhe historianëve tanë.

Shqiptarëve të Çamërisë, siç dihet tashmë, shteti Grek u a ka përvetësuar pasuritë në dy periudha:
a) Shqiptarëve të besimit mysliman të Çamërisë që ju përvetësua pasuria, sipas marrëveshjes greko-turke të Lozanës (Conference de Lausanne sur les Affaires du Prache Orient, 1922-1923). Në atë marrëveshje, shqiptarët e Çamërisë u trajtuan qëllimisht si popullsi turke dhe të shkëmbyeshëm. Grabitja e parë e tokave çame u krye nga 1923 deri në vitin 1930.
b) Periudha e dytë ishte gjatë Luftës së Dytë Botërore, me akuzën mashtruese se gjoja shqiptarët myslimanë të Çamërisë bashkëpunuan me pushtuesit.
●●●
Ende pa u bërë fakt kalimi i rajonit të Çamërisë nën pushtetin e Greqisë, u organizua kurthi i parë, ku u mblodhën 72 burra nga paria e fshatrave çame. Të mashtruar se do të mblidheshin për tu caktuar myftarë, bandat e delijanaqërve i masakruan, i vranë, i therën, u coptuan kokat dhe trupet me sopata e hanxharë.
Që nga viti 1913 filluan persekutimet dhe trajtimet përjashtuese të banorëve nga të gjitha të drejtat si shtetas grekë. U çpronësuan, u nënvleftësuan dhe u trajtuan nga ardhësit aziatikë, nga që shteti grek i u dha pronat e çamëve, si hyzmeqarë në pronat e tyre. U quajtën të padëshiruar, sepse shteti Grek u hoqi edhe identitetin duke i trajtuar si turq, kjo nga keqinterpretimi dashës, që i bëhej atyre si besimtarë myslimanë. U quajtën tradhëtarë të kombit grek, sepse para 300 vjetëve dhjetëgjyshërit e çamëve ndërruan besimin, si rrjedhojë “mëkatin” e tyre do ta paguajnë, gjithëmonë sipas parimeve greke, pjellat e asaj ”fare” sa të ketë jetë mbi Dhé. Megjithëse në atë kohë nuk kishte shtet Grek, por ishte i pranishëm ndikimi i kishës ortodokse- bizanti!?.
Lexuesi, me pak vëmëndje, do të kuptojë se fenomeni i trashëgimisë së “mëkatit”, në praktikën greke, do të përsëritet edhe me nipërit e stërnipërit e banorëvë myslimanë të Çamërisë, që sipas akuzës bajate gjoja ishin bashkëpunëtorë me okupatorin në L2B. Edhe këto pjella, pavarësisht fakteve dhe realitetit, do të quhen bashkëpunëtorë me ish okupatorët e para “100” apo 200” viteve.
Anashkalojmë rëndesat historike të pafundme që i kanë ndodhur atij komuniteti për të vazhduar me temën.
A kanë bashkëpunuar banorët e rajonit të Çamërisë me okupatorin?
– Debatet, thëniet dhe kundërthëniet për vërtetimin e kësaj akuza, llogjikisht dhe dokumentarisht, me gjykimin njerëzor të fakteve marrin fund me ditarët e oficerëve gjermanë, të cilët kanë deklaruar se për kohën e qëndrimit në Rajonin e Çamërisë, nuk kanë kryer luftime kundër forcave ushtarake greke.
– Është e dokumentuar pjesmarrja e një numri të vogël banorësh të Çamërisë (60 deri 70 veta), nën influencën e vllezërve Nuri dhe Mazar Dino, me ushtrinë gjermane dhe EDES-in (forcë e djathtë politike greke që kishte marrëveshje me okupatorin për të luftuar forcat partizane greke), që, siç u tha, nuk kanë zhvilluar luftime kundra fshatrave greke, por ishin të inkuadruar me ‘ta.
– Është e dokumentuar gjithashtu pjesmarrja e mbi 700 djem e vajzave nga shqiptarët e rajonit të Çamërisë, nën ndikimin e disa personave të parisë filaqote (Dematëvë) e të tjerë, që u inkuadruan me forcat luftarake të partizanëve grekë që drejtohej nga EAM-ELLASI, forcë politike e majtë greke që luftonte kundër pushtuesve të shtetit Grek. (disponohet lista me emrat e 656 djemëve dhe vajzave çame të inkuadruar në forcat partizane greke).
Gjithkush le ta gjykojë, analizojë dhe të konkludojë, vetëm mbi bazën e të vërtetave, nëse qëndron ose jo akuza greke se: “çamët paskan bashkëpunuar me okupatorin”, duke mbajtur në konsideratë faktet e mësipërme dhe raportet:
• Masën e pjesmarrjes së djemëve e vajzave çame me gjermanët dhe EDES-in;
• Masa e pjesmarrjes së djemëve e vajzave çame me partizanët grekë të EAM-ELLAS-it; dhe
• Qëllimet e dy forcave politike greke ndaj çlirimit të vendit ( EDES dhe EAM).
Këto argumente janë të vlefshme për t’ju ardhur në ndihmë lexuesve në gjykimmarrjen e tyre të pavarur.
● Absurditeti i djeshëm dhe i sotëm grek, qëndron tek mbajtja e dy pozicioneve të kundërta ndaj të njëjtit problem (sipas supozimit grek), ndaj ish okupatorëve italo-gjermanë që shkuan në Greqi për ta pushtuar (me të cilët nuk ka pretendime për të kaluarën; ka ndërtuar dekada më parë marrëdhënie të mira bilatelare); dhe ndaj banorëve myslimanë të Çamërisë, të cilët ishin me familjet, pronat dhe në vendin e tyre, që vazhdohet edhe sot, mbas 75 viteve, duke i akuzar se paskan badhkëpunuar me “armikun” e falur!?.
Edhe ky qëndrim grek tregon se banorët autoktonë të rajonit të Çamërisë nuk kanë qenë armiq ndaj shtetit Grek, përkundrazi tregohet e vërteta se shkaku i agresivitetit grek ndaj çamëve qëndron tek shtrirja e helenizmit në trojet e rajonit të Çamërisë. Rajon i përcaktuar mjaft qartë që nga lashtësia, si vend i banuar me popullsi pellazgo-epirote, aspak në njëllojshmëri me grekët e djeshëm dhe të sotëm.
Akuza e gjetur greke për bashkëpunim të çamëve me gjermanët, veç absurditetit llogjik, është dhe një bumerang, i cili përgënjeshton akuzën bajate. Kjo qartësohet me faktin se nëse çamët do kishin bashkëpunuar me forcat ushtarake gjermane kundër shtetit Grek, atëhere me një gjykim të ftohtë dhe të drejtë, lind pyetja si ishte e mundur që forcat gjermane të bashkëpunonin dhe mbronin çamët, kur ata ishin në marrëveshje mos luftimi me forcën politike të djathtë greke-EDES-in?. Nëse çamët akuzohen si bashkëpunëtorë me gjermanët dhe gjermanët bashkëpunonin me EDESI-in, kur EDES-i i masakroi çamët, na rezulton se edhe gjermani është bashkëpunëtor me EDES-in kundër çamëve. Një akuzë kjo për çamët, që vetëm në llogjikën mashtruese greke mund të gjejë kuptim.
Mbi bazën e akuzave shpifëse, shteti Grek ndërrtoi taktikat dhe strategjitë afatshkurtër e afatgjata për çfarosjen e asaj popullsie, e cila me ekzistencën e saj i ndjell ankth të pashuar Greqisë, prandaj ajo çirret pa pushim ditë e netë se “Çështja Çame” nuk ekziston dhe se emëri “Çamëri” duhet të zhduket nga historia!.
Labirinthet e politikës greke, megjithëse janë tepër të kuptueshme për qëllimet e tyre djallëzore, arrijnë të ulen “këmbëkryq” në mendjet e disa vendimmarrrësve europianë, të cilët favorizojnë me të padrejtë shtetin Grek në dëm të shteteve fqinje, duke cënuar rëndshëm parimet e demokracisë për një bashkëjetesë paqësore dhe bashkëpunim reciprok mes shteteve!.
● Një nga ligjet korruptive të shtetit Grek, në dëm të demokracisë dhe të parimeve të të Drejtave Universale të Njeriut, është ligji i mohimit të çdo të drejte njerëzore që ajo ndërmori kundër gjithë ish shtetasve grekë që nuk kishin pranuar “kombësinë” greke, për tu rikthyer në vendin e tyre, qoftë edhe si vizitorë në territorin e shtetit Grek, këtu përfshiheshin edhe shqiptarët e dëbuar të Çamërisë.
● Gjatë luftës civile greke, e cila u zhvillua në vitet 1946-1949, ndërmjet forcave të djathta dhe forcave të majta, është trajtuar edhe problemi i shqiptarëve të Çamërisë. Është pranuar dhe faktuar dëbimi i dhunshëm i tyre nga forcat ushtarake të EDES-it. Vrasjet e pafajshme, shpërngulja e dhunshme dhe tërësore e një komuniteti, të cilat kanë ndodhur në vitet 1944-1945 nën udhëhiqjen e kriminelit Napoleon Zerva.
● Në dokumentet historike (*), edhe sipa historianëve, është për tu theksuar kërkesa e kryetarit të Qeverisë së Përkohshme Greke, Marko Vafiadhis (²), i cili krahas disa kërkesave, i ka parashtruar Enver Hoxhës kërkesën që çamët e dëbuar dhunshëm (emigrantë në Shqipëri), të inkuadroheshin në ushtrinë Demokratike Greke, e cila udhëhiqej nga komunistët grekë.
Marko Vafiadhis, paska ardhur në Tiranë më 24 shtator të vitit 1947, me cilësinë si Kryetar i Qeverisë së Përkohshme Demokratike. Vafiadhis në takimin që pati me një anëtar të Byrosë Politike të KQPPSH, i parashtroi qeverisë shqiptare disa kërkesa:
– kërkonte nga shteti Shqiptar, që çamët e dëbuar prej Greqisë të rekrutohen dhe të dërgohen në malin Gramoz, për të luftuar përkrah kryengritësve grekë.
– Të dërgohen për ushtrinë demokratike Greke 3.000 deri 4.000 djemë dhe burra emigrantë çamë, nga mbi 18 mijë shqiptarët çamë myslimanë që jetonin në Shqipëri, si rrjedhojë e dëbimit të tyre prej forcave të Napoleon Zervës.
– kërkoi rekrutimin e djemve dhe burrave refugjatë grekë, shumica e të cilëve ishin të etnisë maqedonase, që ndodheshin në Shqipëri.(Ish demokratët grekë të dëbuar nga Greqia që ndodheshin brenda territorit të shtetit shqiptar-F.D.).
– Të gjithë të rekrutuarit e mundshëm të organizoheshin në 3-4 qendra për tu dërguar në ndihmë të Ushtrisë Demokratike Greke.
– të vazhdohej të ndihmohej Ushtria Demokratike Greke me furnizime armatimesh të ndryshme dhe të krijoheshin mundësira për ndihma ekonomike me ushqime, veshje, etj.
Pala shqiptare, lidhur me kërkesën e palës greke, për rekrutimin e refugjatëve çamë, për momentin e konsideroi të pa arritshme mbasi:
● Refugjatët çamë të dëbuar nga Çamëria, nuk pranonin të shkonin në luftë përkrah forcave komuniste greke (¹).
● Argument tjetër në mos rekrutimin e tyre, ishte dyshimi që kishin udhëheqësit shqiptarë se edhe po të pranonin, rekrutët (refugjatët) çamë do të binin nën ndikimin amerikan.
Në atë kohë dhe në ato rrethana, pala shqiptare i dha përgjigjen palës greke se: “Tash për tash, kjo nuk është e mundur, duke marrë parasysh interesat e Ushtrisë Demokratike Greke, por do të bënin ç’të mundeshin të ndihmonin në kohën e duhur me ato që kishin mundësi…”.
Më pas, në muajin mars 1949, pala shqiptare e mori në shqyrtim dhe u përpoq ta realizonte kërkesën greke.
Ngjarjet e mësipërme, krahas rëndësisë historike, siç u tha më sipër, marrin rëndësi të veçantë edhe për faktin se politikanët grekë të asaj periudhe, e kanë pranuar të vërtetën se shqiptarët e Çamërisë ishin përzënë nga shtëpitë e tyre në Greqi nga forcat raciste të Napoleon Zervës.
● Klauzolat intriguese në hartimin dhe miratimin e ligjeve, lidhur me të drejtat e minoriteteve dhe pakicave në shtetin Grek, vihen re qartësisht edhe në ligjet e nxjerra prej tij në vitet 1972 –1982. Gjatë këtyre viteve, qeveritë greke nxorën ligje ku lejonin që çdo shtetas grek i përzënë të rikthehej dhe të merrte pasurinë ose dëmshpërblimin. Për realizimin e rikthimit, në ligj ishte vendosur kushti se të falurit për tu rikthyer, duhej të kishin kombësinë greke (kombësia greke përcaktohet mbi bazën e besimit ortodoks) si dhe gjatë kohës së mërgimit duhej të kishin mbajtur qëndrim grek.
Këto klauzola në ligj, përjashtuan shqiptarët çamë dhe sllavo-maqedonasit e Egjeut. Shqiptarët çamë myslimanë, me qëndrim në Shqipëri, siç dihet, ishin bërë shtetas shqiptarë në bllok në vitin 1953 dhe u ishte hequr shtetësia greke.
● Dhënia e shtetësisë shqiptare në bllok, të gjithë çamëve në vitin 1953, ishte rezultat i marrëveshjeve të fshehta me dy qeverive, si kërkesë e qeverisë Greke në prag të amnistisë së shtetit Grek, ku do të faleshin të gjithë ish shtetasit grekë të dëbuar. Shteti Grek nuk donte që çamët e dëbuar të riktheheshin dhe për të mos përfituar nga amnistia greke, kërkuan nga qeveria shqiptare e kohës, që t’u jepej shtetësia shqiptare. Ashtu u veprua. Me atë akt, çamët u përjashtuan nga amnistia dhe nuk u kthyen në vatrat e tyre amëtare.
Vijon
Shënim:(²). Marko Vafiadhis, ishte një politikan me emër i cili pasi jetoj rreth 23 vite në Bashkimin Sovjetik, u kthye në Greqi në vitin 1983. Më 1989-1990 ishte deputet i partisë PASOK-ut në Kuvendin e Greqisë.
Itali, më 09/prill/ 2019.- Fahri Dahri
_____

Shkodra....

Shkruan :Sheradin Berisha 

 Shkodra shtrihet në veri – perëndim të Sqipërisë, buzë liqenit që mban të njejtin emër (me 370km2), dhe graviton në vendin ku bashkoheshin dy lumenj, Barbana (Buna) që vinte nga Palus Labeatis (Liqeni i Shkodrës) dhe Klausala (Kiri) që rridhte në Lindje. Shkodra ka më se dymijë vjet që nuk e ka ndryshuar emrin. Romakët e kanë thirrur qytetin Scodra; po ashtu edhe grekët. “Hahn ka menduar se emri vjen nga fjala shqipe kodra” (tezë kjo tashmë e kapërcyer nga studiuesit). Ndër autorët antikë, Shkodra përmendet fillimisht tek Polibi, i cili na jep disa karakteristika të tij, ndersa Tit Livi e cilëson Scodren si “vendi më i fortë i labeatëve dhe i vështirë për t’u afruar”. Pra, Shkodra është qendër e një hinterlandi të banuar në mënyrë të panderprerë, ku janë gjetur gjurmë të paleolitit (gurit të vjetër) të mesëm, ndërsa që nga neoliti (guri i ri) gërmimet kanë zbuluar vazhdimësi jetese që vjen deri në ditët tona. Objektet e gjetura gjenden në muzeumin e qytetit, dhe në atë të Tiranës. Shkodra sot, është qendra më e madhe ekonomike dhe kulturore e Veriut të Shqipërisë dhe një nga tre qytetet më të mëdha pas Tiranës dhe Durrësit. Në Shkodër kalojnë lumejt Drin, Bunë e Kir, dhe rrethohet nga një varg malesh si: Maranaj në Veri, Cukali dhe Sheldia në lindje dhe Taraboshi në Jugperëndim.

Kalaja e Rozafës dhe qyteti i Shkodrës

…………………………………………………..

Kalaja e Rozafës në antikitet
Kalaja e Rozafës në Shkodër është një prej kështjellave më të rëndësishme të Shqipërisë dhe objekti kryesor turistik në qytetin e Shkodrës. Ngrihet mbi një kodër shkëmbore në perëndim të qytetit të Shkodrës e rrethuar prej ujrave të lumenjve Bunë, Drin dhe Kir. Mbi faqet e pjerrëta të kodrës ngrihen muret rrethuese të cilat zenë një sipërfaqe rreth 9 hektarë tokë. Kalaja hyrjen kryesore e ka nga verilindja. Rrezë kodrave që rrethojnë qytetin në anën jugore të tij janë zbuluar gjurmë arkeologjike që fillojnë nga Bronxi i hershëm. Në mes shek.V-IV p.e.r filloj ndërtimi i Kalasë me gurë ciklopike të puthitur pa llaç, gjurmë të të cilave ruhen edhe sot. Në antikitet zona përreth banohej nga fisi Ilir i Labeatëve dhe jo rastësisht historiani Tit Livi e quan “vendi më i fortë i labeatëve”. Në këtë kohë qyteti merrë hov të madh zhvillimi dhe si fakt për këtë përparim është monedha e përdorur qysh në vitin 230 p.e.s. Nga monedha mësojmë se Qyteti në këtë kohë është quajtur Scodrinon. Në vitin 181 p.e.s qyteti bëhet kryeqendër e Mbretërisë Ilire me mbretin Genti në krye. Në këtë periudhë qyteti shtrihej në pjesën jugore të kodrës, i rrethuar me mure dhe porte hyrëse ndërsa mbi kodrën ku sot ngrihet Kalaja ishte ndërtuar Akropoli ilir. Gjurmët më të dukshme të periudhës ilire në Kala i gjejmë në oborrin e vogël mes Barbakanës dhe portës së dytë si dhe në të majtë të kthesës hyrëse tek porta e dytë. Pikërishtë në Kala dhe përreth saj gjatë shek.II p.e.s u zhvilluan luftrat me perandorin romake dhe në vitin 168 p.e.s, pushtohet nga ushtrija perandorake. Në periudhën e Dioklecianit qyteti (nga reformat e tij) bëhet qendër administrative e provincës së Prevalit.

Harta venedikase e Shkodrës.

…………………………………….

Kalaja e Rozafës në kohën e mesjetës
Me dyndjet sllave qyteti pushtohet dhe gjatë shek.XI bëhet kryeqendër e shtetit të Zetës (në vitin 1040). Më vonë qyteti pushtohet një kohë të shkurtër nga bullgarët, por deri me sot nuk janë zbuluar gjurmë ndërtimesh të kësaj periudhe në Kala. Në shek.XIV qyteti bëhet qendër e rëndësishme autonome, madje më 1360 bëhet kryeqendër e Principatës së Balshajve. Më 1396 kalon nën sundimin e Venedikut dhe në këtë kohë qyteti quhet me emërtimin Scutari. Në këtë periudhë, mes sundimit të Balshajve dhe pushtimit Venedikas Kalaja merr formën që ka dhe sot. Kullat mbrojtëse në oborrin e parë i përkasin kësaj kohe. Pas Balshajve ishin Venedikasit që vunë dorë në Kala, kryesisht në fortifikime dhe ndërtime me karakter ushtarako-administrativ. Me 1407-1414 ndërtohet Barbakania me qëllim mbrojtjen e hyrjes në kështjellë. I gjithë kompleksi i hyrjes përfundoi më 1468 kur pasi përballoi kryengritjet e popullsisë vendase në vitet 1405-1410 kundër sundimit Venedikas, kështjella po bëhej gati të përballonte pushtimin osman. Venedikasve i përket dhe një ndërtesë monumentale në oborrin e tretë me tre katë dhe e paisur me fengjij topash e njohur si Kapiteneria.

Monedha e vitit 230 (p.e.s.) dëshmon se Shkodra atëkohë është quajtur Scodrinon.

…………………………………………………….

Kalaj e e Rozafës gjatë pushtimit osman
Me 1478 Sulltan Mehmeti II rrethon Shkodrën me mbi 100.000 ushtarë si kështjella e fundit e pa pushtuar deri atëkohë. Mbrojtja e Shkodrës zgjati për rreth 8 muaj nga vetëm një garnizon prej 1600 vetash shkodran dhe venedikas brenda në Kala pasi pjesa tjetër e popullsisë ishte larguar nga frika e pushtimit osman. Kjo qëndresë heroike e Shkodrës para Sulltan Mehmet fatihut u përshkrua nga historiani i parë shqiptar i asaj kohe Marin Barleti në Librin e tij “Rrethimi i Shkodrës“ që u botua në Itali në vitin 1504. Në fund kështjella u dorëzua me kusht pas marrëveshjes së nënshkruar mes Venedikut dhe osmanëve më 25 Prill 1479. Gjate pushtimit qyteti dhe vetë Kalaja pësuan dëmtime të mëdha, të cilat u riparuan nga pushtuesit osman kryesishtë në fortifikime dhe riparimin e dëmeve tjera të shkaktuara nga sulmet. Rimëkëmbja e qytetit bëri që në shek.XVII të bëhet qendër e Sanxhakut. Nga fundi i shek XVII fillimi i shek.XVIII fillon shtrirja e qytetit në fushën ku shtrihet sot. Deri nga fundi i shek.XVIII qendër e qytetit shërbente Xhamia e Plumbit ndërtuar nga Mehmet Pashë Plaku Bushatllij në vitin 1768. Lëvizja drejt fushës së krijuar nga Liqeni i Shkodrës ndodhi dhe për shkak se tashmë lumi Drin kishte ndryshuar shtratin e tij dhe Shkodra ishte kthyer në port lumor nëpërmjet lumit Buna. Në gjysmën e dytë të shek.XVIII Shkodra bëhet kryeqendër e Pashallëkut të familjes vendase Bushatllij që qeverisi Shkodrën në vitet 1757-1831 pallati i së cilës ndodhej në kështjellë, por që fatkeqsisht u dogj nga një zjarr i rënë aty në vitin 1858. Gjatë kësaj periudhe të sundimit të Bushatllijve, Shkodra mori një zhvillim të shpejtë. U ndërtua Pazari, i cili numëronte më shumë se 2500 dyqane dhe që ishte më i madhi në Ballkan. Në këtë kohë qyteti numëronte 50.000 banore. Deri në vitin 1858 pallati ka shërbyer si banesë e Valiut të qytetit. Bushatllijt vunë dorë edhe në Kala kryesishtë në kulla mbrojtëse dhe vrojtimi siç është ajo në jug-perëndim të kështjellës e ndërtuar për të kontrolluar rrugën nga Lezha dhe zonen ku bashkohet lumi Drin me Bunën. Kjo kullë është e paisur dhe me një dalje të maskuar në raste rrethimi nga Kalaja. Bushatllijve i përket dhe muri që ndan pothuajse në mes kështjellën i paisur dhe me portë hyrëse me qemer të trefisht. Përfundimisht Kalaja e Rozafës – Shkodrës u braktis në vitin 1865 kur administrata e qytetit u shpërngul për në qendrën ku është dhe sot dhe mëpastaj Kalaja shërbeu vetëm si qendër e garnizonit osman.

Rozafa…

……………………………….

Toponimia e Rozafës
Kështjella njihet me emrin Rozafa në periudhën e mesjetës, gjatë së cilës u pushtua herë nga sllavët dhe herë nga bizantinët. Marin Barleti, në shek. XV – në veprën e tij, “Rrethimi i Shkodrës” tregon se: “Na patën rënë në dorë disa shkrime… Ishin shkruar aty në gjuhën popullore se një farë Roza me motrën e vet, të quajtur Fa, qenë themelueset e parë të Shkodrës e prandaj fortesa e saj quhet Rozafa”. Ekziston një variant i baladës, në të cilin gjithçka kryhet nga Roza e Fa sipas veprimeve dhe situatave të baladës së murimit. Por Barleti nuk i përmend situatat dhe nuk e përmend flijimin. Ndoshta sepse ai është monoteist. Mbledhësi i këtij varianti është H. Hecquard dhe për këtë çështje shprehet më hollësisht në një studim Vili Kamsi. Emri i Kështjellës është i lidhur me legjendën e murimit. E ndërtuar gjatë mbretërisë Ilire, përfaqsohet nga një legjendë që tregon mbajtjen e një premtimi, të Besës legjendare. Rozafa, nusja e më të voglit ndër tre vëllezër (baca Gjergj), u muros e gjallë në themelet e kalasë,- si këshillë nga një plak tregon legjenda,- si një sakrificë për të ndalur përgjithnjë syrin e keq që shkatrronte muret për çdo natë. Uji gëlqeror që kalon ndër muret e kalasë lidhet, në fantazinë e folklorit, me qumështin e gjirit të Rozafës, kërkesa e së cilës si akord për të pranuar sakrificën ishte lënja e anës së djathtë të trupit «sýnin e djathtë që t’shoh birin t’em, krahun e djathtë qi t’a mbâj, gjinin e djathtë qi t’a ushqej, kâmben e djathtë qi m’e përkûnd djepin» që të kujdesej për të birin e sapolindur. Për toponiminë, balada, sidomos ajo që flet për kalanë e Shkodrës, jep një sërë territoresh. Ato gërshetohen me territorin rreth kështjellës se Rozafatit: Kazenë (kodra matanë Bunës ku ndodhet kisha e Sh.Mari Magdalenës), Maldunus ose Valdunus (kodra mbi të cilën ngrihet Rozafati), Zarufe (kodra e Pashës). Të tria këto ekzistojnë edhe sot.
Struktura e Kalasë së Rozafës
Sipërfaqja e brendshme e kalasë ndahet nga muret e tre oborreve, me porta mes tyre. Oborri i tretë, i cili është më i vogël se të tjerët, ndodhet në pjesën më të lartë të kodrës. Në muret dalës të tij, ka të dalura drejtkëndëshe që zëvendësojnë kullat, ndërsa në murin e jashtëm, kullat janë më të dendura. Brenda kështjellës ka disa ambiente që lidhen me një kullë rrethore, një depo si dhe një godinë trekatëshe të kohës veneciane. Oborri i dytë zë pjesën qendrore dhe më të madhe të kalasë duke u ndarë nga oborri i parë me një mur tërthor pa kulla. Brenda tij ndodhen katër depozita për grumbullimet e ujit, katërkëndëshe të mbuluara me qemerë, prej të cilave uji merrej përmes grykave të puseve rrethore. Aty ruhen dhe një depo, një burg si dhe një kishë e kthyer më vonë në xhami. Oborri i parë komunikon me hyrjen kryesore të kalasë, para së cilës në vitet 1407-1416, u ndërtua një oborr i fortifikuar, një sistem paramuresh me kthesa të mprehta që zënë pjesën lindore të kalasë. Oborri përbëhet nga një kullë katërkëndëshe me gjerësi 10 metra dhe gjatësi 20 metra, kati i poshtëm i së cilës është i mbuluar me një qemer cilindrik përshkues që nga hyrja. Në dy anët e kësaj galerie ndodhen nga katër nike të mbuluara me qemer cilindrik.

Struktura skematike e Kalasë së Rozafës

………………………………………

Kati i dytë i kullës përfundon me një tarracë pjesërisht të mbuluar me çati, ndërsa pjesa tjetër ishte rrethuar me një parapet të pajisur me bedena dhe frëngji. Porta mbulohet me një hark sektorial të dyfishtë prej gurësh të punuar, mbi të cilin ndodhet një hark shkarkues gjysmë rrethor prej dy rrathë gurësh të punuar, brenda fushës së të cilit është gdhendur si dekoracion një hark majë lundre me një formë spirance në kulmin e saj. Pas korridorit të kullës ndodhet një oborr i vogël katërkëndësh i kufizuar djathtas me mur. Këtu ndodhen shkallët për në shtegun e rojës. Përballë murit ndodhet porta kryesore e kështjellës dhe anash saj një portë e vogël. Për të hyrë në brendësi të kalasë, duhet të kalosh një korridor në formë L-je, të mbuluar me qemer cilindrik, fundi i të cilit mbyllet nga një portë e dytë. Një pjesë e qemerit është me tulla dhe në kyçin e tij ndodhet një vrimë drejtkëndëshe 40 x 55 cm që shërbente për të hedhur lëndë djegëse të nxehtë mbi kundërshtarin.
Përveç hyrjes kryesore, kalaja ka edhe disa hyrje të vogla që shërbenin për manovrimin e forcave në raste rrethimi apo si dalje sekrete. Njëra prej tyre, e ndodhur në rrëzë të paramurit lindor, ruhet akoma dhe ka një thellësi rreth 4 metra. Venecianët kanë kryer punime të veshjes së kullave dhe nën këto veshje ka ndërtime që i përkasin periudhës kur sundonin Balshajt. Gjatë riparimeve, anës së jashtme të mureve, iu është dhënë pjerrësi në formë skarpati që arrin deri në gjysmën e lartësisë së tyre.
Nga ana perëndimore e kalasë, sipërfaqe të pjerrëta të kodrës shkëmbore janë veshur me gurë të skuadruar. Aty ku veshja e mureve nuk është bërë, dallohen teknikat e vjetra me vendosje copa tullash mes gurëve, ndërsa harqet e dritareve dhe frëngjive janë punuar me tulla të rrethuara me bordurë. Kullat kanë forma rrethore dhe katërkëndëshe, në një lartësi 12-16 metra. Ato janë më të larta në anën e jashtme dhe përbëhen nga një kat i mbuluar me qemer dhe tarraca me parapet të dhëmbëzuar. Hyrja në ambientet e kullave bëhej përmes një porte të hapur në murin e tyre të prapmë, ndërsa lidhja me tarracën bëhej përmes shkallësh të brendshme që përfundonin në tarracë nëpër një baxho katrore me mur anash, ose me shkallë të jashtme guri.
Kalaja ka një pozicion të fuqishëm strategjik duke kontrolluar të gjithë territorin e gjërë përreth. Ajo ishte në qendër të një sistemi të plotë mbrojtjeje, që përbëhej prej një vargu kështjellash të tjera më të vogla si ajo e Ballezës, Drishit, Danjës, Shurdhahut etj.
Muzeu i Kalasë Rozafa
Muzeu i Kështjellës – Rozafa gjëndet në oborrin e tretë të kalasë “Rozafa” dhe është vendosur në një ndërtesë të shek. XV që njihet me emrin “Kapitaneria”, rezidenca e Kapitanit (sundimtarit Venedikas). Dallohet se është ndërtesë me karakter ushtarak nga trashësia e mureve (2.1m. në bazë dhe 1.9 m. në katin e tretë) për t’i bërë ballë goditjeve direkte të artilerisë, nga dritaret e vogla që kanë shërbyer si frëngji (ato të katit të dytë), nga dalja e fshehtë, hyrja e së cilës është në katin e parë dhe nga qemeri masiv prej guri që e mbulon, i cili shërbente për ta mbrojtur nga predhat zjarrvënëse. Vetë ndërtesa me arkitekturën e saj të jashtme e të brëndshme e volumet e mëdha është shumë tërheqëse për vizitorët. Shkallarja e brendshme prej guri, çatia e lartë me qemer, ndarja e kateve me elemente prej druri dhe përdorimi i parmakëve prej hekuri të rrahur shprehin më së miri traditën e hershme ndërtimore lokale. Në dy sallat e mëdha, që zënë plotësisht katin e parë dhe të dytë të saj, janë ekspozuar objekte të shumta muzeore që paraqesin historinë e lashtë e të lavdishme të kështjellës. Në katin përdhes, në ballë një basoreliev i punuar mjeshtërisht nga autori shkodran Skënder Kraja, paraqet legjendën e famshme të themelimit të qytetit, sipas së cilës nëna e re shkodrane (Rozafa) vetësakrifikohet, duke u murosur për së gjalli në muret e qytetit, që ato të qëndronin përjetësisht. Në vitrinat e panelet e kësaj salle janë sistemuar me shije objekte arkeologjike, si enë e fragmente enësh prej qeramike të periudhave të ndryshme parahistorike, antike e mesjetare, më të vjetrat prej të cilave janë ato të epokës së bronzit të hershëm (2000 vjet p.e.s.), kur nisi jeta mbi këtë kodër. Gjithashtu aty paraqiten mjaft objekte të tjera metalike si vegla pune, armë, stoli e monedha, zbuluar në kohë të ndryshme mbi kodër ose në gërmimet arkeologjike të realizuara poshtë saj, ku shtrihej qyteti antik e mesjetar. Një interes të veçantë ngjallin tek vizitori gjylet prej guri të përmasave të ndryshme, më të mëdhatë e të cilave peshojnë mbi 400 kg. që u përdorën në dy rrethimet osmane për pushtimin e kështjellës në fund të shek XV. Gjithashtu, në këtë sallë janë paraqitur bustet e tre mbretërve ilirë: Bardhylit, Teutës e Gentit, punime gjithashtu të një skulptori shkodran. Përballë tyre janë ekspozuar anijet – maket të tipit “lembos” të njohura në botën romake, si dhe prej atyre tregtare të shek. XVIII. Në sallën e katit të parë janë sistemuar materiale historike mesjetare e më tej, flamuj të vjetër kombëtarë, objekte të përdorimit të përditshëm, armë prerëse e armë zjarri, të zbukuruara me shije nga argjendarët shkodranë, por edhe armë të huaja, deri tek armët e vjetra të artilierisë-trofe lufte. Gjithashtu, vizitori mund të njihet me historinë e qytetit, ngjarje të ndryshme e personalitete të rëndësishme, përmes gravurave, riprodhimeve të dokumentave arkivore e të veprave të artit të kohëve të ndyshme. Në qendër të sallës është vendosur një maket i madh i kështjellës dhe rrethinat e saj me pazarin e famshëm të qytetit.
Kalaja e Rozafës – monument kulture
Kalaja është shpallur monument kulture në vitin 1948 dhe mbrohet nga shteti. Për herë të parë restaurimi i Kalasë së Rozafës ka filluar në vitin 1971, kryesisht në hyrje të kështjellës. Pastaj është restauruar Kisha e Shën Stefanit brenda në Kala, ndërtimi i së cilës daton aty nga fundi i shek.XIII dhe që me pushtimin osman ajo kthehet në xhami (në vitin 1479). Nga fundi i viteve 80-të kemi një fazë të dytë restaurimesh në Kala. Objekte të vizitueshme brenda kalasë janë katedralja e shek. XIII, e cila pas pushtimit osman u kthye në xhami, çisternat e ujit të shek XV, kullat si dhe Muzeu i Rozafës.
* * *
Në maj – qershor 2012, në Kalanë Rozafa janë zbuluar varre të shek.XVI
Në maj – qershor të këtij viti, një ekspeditë shqiptaro-polake ka bërë zbulimin e varreve që i përkasin shekullit XVI. Këto zbulime arkeologjike në kalanë Rozafa në Shkodër dëshmojnë qartë kulturën e lashtë ilire të zonës ku ajo ndodhet. Gërmimet arkeologjike në këtë zonë kanë filluar pas 30 vjet ndërprerjesh. Ato janë përqendruar në dy zona, atë të Tabakëve poshtë Kalasë, buzë lumit Drin dhe sipër në oborret e Kalasë së lashtë të qytetit verior. “Aktualisht jemi akoma në punimet e periudhës së gjurmëve otomane, ndërkohë që në vazhdim do të zbresim më poshtë duke u ballafaquar me periudhat veneciane për të vijuar me ato mesjetare, antike, ilire, si dhe të periudhave të mëhershme që e kanë shoqëruar në vite këtë rajon”, ka thënë arkeologu Saimir Shpuza, në një prononcim për mediet shqiptare. Drejtues i ekspeditës polake është arkeologu Prof. Piotr Dyczek, drejtor i Qendrës për kërkime në antikitet për Europen Juglindore në Universitetin e Varshavës në Poloni. Grupi i ekspeditës shqiptaro-polake ka qëndruar në këtë zonë deri më 6 qershor 2012. Për këto gërmime arkeologjike është nënshkruar një kontratë 5-vjeçare midis Ministrisë së Kulturës së Shqipërisë, Parkut Arkeologjik të Shkodrës, Bashkisë së këtij qyteti, si dhe universitetit “Luigj Gurakuqi”. Ky projekt do të mundësohet nga Ministria e Turizmit dhe Ambasada polake në Tiranë. Gërmimet e filluara mendohet se do të përfshijnë gjithë zonën përreth Kalasë Rozafa dhe zonën brenda saj.
—————–
Burimet e shfrytëzuara:
1. Biseda e autorit me njërin nga shoqëruesit në Kalanë e Rozafës, më 25. 08. 2012.
2. Merita Dollma, Trevat shqiptare – Tiranë 2008.
3. Portali www.archeologicalshkodra.com
4. sq.wikipedia.org/wiki/Kalaja_e_Shkodres
5. http://www.muzeushkoder.org/ndertesa-e-muzeut.html
6. http://letersi.com/karaiskaj_gjerak/kapitulli_v.htm
7. sq.wikipedia.org/wiki/Historia_e_Shkodres 

8.Udhërrëfyesi muzeumeve shqiptare pdf

…………………………………………………

SHKODËR, 25 GUSHT 2012:  VIZITË NË KALANË E ROZAFËS

PROF.DR.QEMAL MURATI: SHKUPI ANTIK – VENDBANIMI MË I HERSHËM I SHQIPTARËVE

 “Në vështrimin e stratigrafisë toponomastike, shqiptarët janë aq më të rëndësishëm sepse kanë ruajtur emrin e vjetër për qytetin e Shkupit saktësisht sipas ligjeve të gjuhës së tyre. Emërtimi i tyre Shkup germë për germë përputhet me formën latine-dardane Scupi dhe assesi nuk mbështetet në formën sllave ose turke. Ky fakt ka rëndësi edhe për çështjen se ku ka qenë vendbanimi më i hershëm i shqiptarëve. Hipoteza e Joklit që ai të ketë qenë Dardania, me këtë konstatim fiton peshë vërtetësie.” (Petar Skok).

Është e njohur përgjithësisht se Shkupi është qytet i vjetër. Në vendin e sotëm është ngritur nga Perandori Justinian I, pas tërmetit katastrofik që goditi qytetin e lashtë Scupi në vitin 518. Qyteti Scupi është vendosur në grykën e Lepencit te Vardari, nja tre-katër kilometra në perëndim nga vendi ku është sot. Sllavët vijnë këtu në fund të shekullit VII dhe qyteti sundohej nga sundimtarë të ndryshëm – feudalët vendës; ka qenë në administrim të shtetit mesjetar bullgar dhe atij serb. Turqit e morën më 1392 dhe nën sundimin e tyre mbeti plot 520 vjet, deri më 1912 (Trajko Stamatoski, Karakteristiki na mikrotoponimijata na Skopje, Folia Onomastica Croatica 12-13 (2003-2004), të cilët i dhanë dhe emrin Üsküp, në bazë të harmonisë vokalike të gjuhës së tyre. Gjykimi i linguistit maqedonas Petar Ilievski (Balkanološki lingvistički studii, Institut za Mekedonski jazik “Krste Misirkov”, Skopje, 1988, 508) që thotë se sllavët kur i populluan këto vise, gjetën aty dy variante të emrit të qytetit pranë Vardarit: Scupi e Scopi, është me ngarkesë të qëllimshme e joshkencore, për të mohuar praninë e emërtesës toponimike shqipe Shkup dhe për të përjashtuar elementin shqiptar në këto hapësira në periodën parasllave.

– Scupi –

Te shqiptarët ky qytet i botës antike njihet me emrin e lashtë Shkup-i, në greqishten Skopi, prej nga ka depërtuar dhe te maqedonasit e bullgarët Skopje, te serbët Skoplje, turq – Üsküp. Linguisti i njohur Petar Skok pohon se emri shqip – Shkup, i këtij qyteti të ngritur qysh në kohën antike në truallin e Dardanisë para portave të tri grykave – Kaçanikut, Dervenit dhe Matkës, lidhet direkt me emrin e vjetër Scupi, sipas të cilit forma fonetike Shkup tingull për tingull mbulohet me formën latino-dardane Scupi, -orum me ndërrimin e s-së nistore në sh, pra është një kontinuente e drejtpërdrejtë e formës antike të latinitetit ilirik.
Skupi (Scupi) i ka takuar sferës së latinitetit ballkanik, që dëshmohet dhe me emrin Justiniana Prima që i dha mbreti ilir Justiniani dhe me mungesën e formës greke Justinianopolis. “Në vështrimin e stratigrafisë toponomastike, shqiptarët janë aq më të rëndësishëm, sepse kanë ruajtur emrin e vjetër për qytetin e Shkupit saktësisht sipas ligjeve të gjuhës së tyre. Emërtimi i tyre Shkup germë për germë përputhet me formën latine-dardane Scupis dhe assesi nuk mbështetet në formën sllave ose turke. Ky fakt ka rëndësi edhe për çështjen se ku ka qenë vendbanimi më i hershëm i shqiptarëve. Hipoteza e Joklit që ai të ketë qenë Dardania, me këtë konstatim fiton peshë vërtetësie” (Petar Skok, Iz toponomastike Juzhne Srbije II Skopskla kotlina, Glasnik Skopskog Naučnod Društva, Skoplje, 1933, 103).
Emrit të Shkupit i sillet edhe etimologu ynë i shquar E. Çabej, në një diskutim të tij të mëhershëm në Sektorin e gramatikës e të dialektologjisë në periudhën 1959-1965 rreth punimit të Selman Rizës “Sistemi i rasavet dhe tipet e lakimit”, rreth ndriçimit të historisë së trajtimit të disa çështjeve të morfologjisë historike të shqipes (çështjeve të sistemit emëror, të nyjës, të përemrave dëftorë e pronorë), ku merr në shqyrtim me atë hov dhe topikun tonë në vështrim, dhe ndër të tjera thekson: “Në lidhje me këtë ka të ngjarë që Scupi i kohës romake te vokali fundor të përmbajë artikullin postpozitiv, i cili në shqipen sot paraqitet si -i” (Çabej 2012: 42).
Më tej ai e zgjeron diskutimin për Shkupin me frymë polemizuese kundër Selman Rizës, si vijon: “Në një rrugë pa rrugë është futur S. R. dhe në gjykimin që jep (f. 108) për emrin antik të Shkupit, Scupi. Për këtë emër vendi në f. 79 kisha thënë se “Në lidhje me këtë ka të gjarë që Scupi i kohës romake te vokali fundor të përmbajë artikullin postpozitiv, i cili në shqipen sot paraqitet si -i. Kundra kësaj teze që unë vetë e paraqes vetëm si mundësi të madhe (“ka të gjarë”), po shkencërisht plotësisht të mbrojtshme, kritiku ynë merr qëndrim prej linguisti historik me këto dy arsyetime:
“a) Toponimevet iliriane Romakët nuk ua kanë riprodhuar mbaresat iliriane.
b) Tek Ptolemeu (III 9, 4, VIII, 3) i njëjti toponim figuron në shumësin greqisht: Skoupoi.”
Pikësëpari mendimi i S. R. se te Scupi kemi të bëjmë me një toponim ilir do reviduar në vështrimin që shumica e dijetarëve kompetentë në këtë lëndë Scupin nuk e zënë si qytet ilir, po trak; kështu edhe emri i tij nuk figuron ndër emrat gjeografike ilire të Ballkanit në veprën e njohur po me këtë titull të Hans Krahes. Pavarësisht nga kjo rrethanë, pohimi se Romakët toponimevet ilire nuk ua paskan riprodhuar mbaresat, me gjithë sigurinë apodiktike me të cilën paraqitet, është një koniekturë e pambështetur në ndonjë fakt e si e tillë krejt e pathemeltë. Është e pamendueshme që ata Romakë a Grekë që shkruanin këto emra t’i kenë riprodhuar ato me cungim të mbaresave të tyre. Me një supozim të këtij lloji do të pranohej që ata të kenë qenë gjuhëtarë në kuptimin e sotëm të fjalës – të tillë nuk arrinin të ishin as gramatikanët e tyre – sa që të dinim se ku mbaronte tema e një emri e ku niste mbaresa. Më logjike është të mendohet se Romakët e Grekët u shtonin mbaresave të emrave të huaja mbaresat e veta, i zëvendësonin në shkrim e sipër ato me këto, bënin në atë mes një interpretatio latina ose një interpretatio graeca. Kështu ka ndodhur me të vërtetë, e për këtë ka fakte sa të duash.
Në rasën tonë konkrete ballkaniken Skupi ose Shkupi Romakët e grupuan në shumësat e mashkulloreve të tyre, e prandaj ky emër qyteti tek ata lakohet Scupi Scuporum, dhanore Scupis. Dëshmia e Ptolemeut (Skoupoi) që sillet si instancë kundër tezës sime, nuk është në gjendje as të vërtetojë gjë as të përgënjeshtrojë. Skoupoi është një imitim besnik, bile servil, i lat. Scupi, -orum, shumës grek (….) ishte vetëm grafike: sepse në kohë të Ptolemeut (shek. II i epokës së re) diftongu oi kish treqind vjet që ishte reduktuar në zanore të thjeshtë. Kështu pra Skuopoi e Ptolemeut në esencë nuk është veçse Scupi latin shkruar me germa greke, grupuar artificialisht në sistemin e lakimit të greqishtes klasike, i cili në atë kohë kishte marrë rrugën e shkoqjes, të zbërthimit të tij. Katër shekuj pas Ptolemeut, Prokopi i i Cezaresë emrin e këtij qyteti e shkruante Skoupion. Edhe këtu, si te lat. Scupi e te Skoupoi e Ptolemeut, na shfaqet me fytyrë të mbuluar një trajtë vendi Skupi ose Shkupi. Po kësaj here greqizuar grafikisht me anë të -on-it të neutrit të greqishtes, i cili tashmë edhe ky ishte zhdukur qëmoti e mbahej vetëm në përdorimin klasicist të shkrimtarëve. Gjithsesi ka gjasë që te këto emra romake e greke na ruhet një emër parashqiptar me artikullin postpozitiv. Shtojmë tani se po ashtu duket se qëndron puna në lat. Scodra: shqip Shkodra. Edhe këtu na shfaqet artikulli postpozitiv, -a-ja e femërores” (Eqrem Çabej, Për disa çështje të morfologjisë historike të shqipes dhe të metodës shkencore, Gjurmime albanologjike – Seria e shkencave filologjike, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2012, 444-45).
Më pas, Çabej në fjalorin e tij etimologjik (Studime etimologjike në fushë të shqipes) nuk e përfshin këtë topik (Shkupin). Kjo mund të kuptohet qartë që ai do të ketë qenë i vetëdijshëm se shpjegimet e tilla për Shkupin, me gjithë shtjellimin e mësipërm interesant, nuk janë të sigurta. Ky gjuhëtar ndërkaq merr në vështrim fjalën Shkupë “erë e nxehtë që shkrin borën”, të cilën e jep Gazulli për të folmen e Bogës në Malësi të Madhe, që lidhet me “era e Shkupit”, emërtim i një ere pas drejtimit të vendit nga i cili mendohet se vjen (Eqrem Çabej, Studime gjuhësore II, Rilindja, Prishtinë, 1976, 144). Edhe në të folmet e Karadakut të Shkupit, të Moravës së Epërme e të Moravës së Poshtme të Kosovës, folësit e moshuar për një erë të ngrohtë që vjen nga Shkupi thonë: “Po fryn shkupja” (Mehmet Halimi, Vështrime gjuhësore, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 1993, 32). Është për të shënuar këtu që emrin e Shkupit me trajtën e femërores Shkupë-a e hasim edhe te shkrimtarët tanë të vjetër, si te Frang Bardhi (Dictionarium Latino-Epiroticum, 1635) Shkupja “Scopi, Scopia, Scupia), te Pjetër Bogdani argjupeshkëpi i Shkupsë (Çeta e Profetëve, 1685), te “Kuvendi i Arbënit (1706)” Shkupa “arqupeshkupin të (e) Shkupësë” (Kolë Ashta, Leksiku historik i gjuhës shqipe V, Shkodër, 2009, 168). Kjo është një dëshmi e sigurt se “i” te Shkup-i në krye të herës nuk ka qenë një artikull postpozitiv (nyje e prapme) e shqipes, por shumësi i formës latine Scupi.
Recensuesi i artikullit të Joklit te ZONF V (1928) 2, 205, Petar Skok, është i gatshëm, si thotë ai, të nënshkruajë të gjitha përfundimet që ka arritur Jokli për habitatin e shqiptarëve në Dardani dhe përpiqet për ta vërtetuar këtë tezë dhe me vëzhgimet e veta. Kontributi më i rëndësishëm i Skokut për teorinë dardane të origjinës së shqiptarëve gjithsesi është etimologjia e dy emrave popullorë të tyre: Shqipën fillimisht do të kenë qenë “kolonët nga qyteti Scupi” = shq. Shkup dhe Albani “ardhacakë nga zona përreth lumit *Alb-‘ Llap-i i sotëm në Kosovë (Skok 1931: 49): pa marrë parasysh të gjitha rezervat, ky interpretimi edhe deri më sot ka tërhequr vëmendjen e dijetarëve të ndryshëm. Te Scupi alb> shq. Shkup, sll. Skъp Skop-je problemi që prej atje të përftohej Shqip- qëndron në kuantitetin e vokalit themelor: kurse për sa i përket Lab, emri i lumit nuk është i njohur në burimet antike… (Aleksandar Loma, Sloveni i albanci do XII veka u svetlu toponomastike, In: “Становништво словенског поријекла у Албанији” – Зборник радова са међународног научног скупа одржаног на Цетињу 21, 22. и 23. јуна 1990. године, Титоград, 1991, 13).
Përtej fakteve të fonetikës historike të munguara, për lidhjen e pagjasshme të etnonimit të sotëm shqiptar me emrin e Shkup-it do të nënvizojmë dhe këtë: si është e mundur që topiku Shkup që rron në gojën e shqiptarëve së paku prej dy mijë vjetësh të gjeneronte një emër etnik shqiptar kaq të ri në shek. 17-18, pra kjo do të ishte krejt e papërligjur dhe nga ana e motivimit semantik. Emrat Shkup e shkip-tar kanë vetëm një përngjasim okazional (të rastit), një dukuri kjo e shpeshtë në gjuhë.
Ndonjë etimologji tjetër për sa i përket kuptimit të emrit të Shkup-it, si ajo e historianit dhe arkeologut kroat Qiro Truhelka, i cili thotë se rrënja e toponimit të Shkupit duhet kërkuara te “shtëpia” ose te “shqiponja” (Asllan Selmani, Toponimet sërish po sulmohen nga nacionalizmi shtetëror, Lobi, 27. 8. 2004) është krejtësisht arbitrare. Në fakt, kuptimi i emrave të tillë të botës antike si Shkup, Vardar, Sharr, Shtip, etj. është vështirë të diktohet, porse të shumtën e herëve ata mbajnë një emër vetjak. Për vjetërsinë e madhe të emrit Shkup në gojën e shqiptarëve prej shekujsh e mijëvjeçarësh, përveç anës së fonetikës historike, siç u shpjegua më sipër, flasin dhe një varg përdorimesh të ngulitura që lidhen me këtë topik, si: Shkupjan, Shkupjane, që tregojnë përkatësinë e banorit që jeton në Shkup ose që janë me prejardhje nga Shkupi; përveç këtyre trajtave të zëna ngoje, në disa të folme ndeshim dhe i shkupsi, e shkupsja. Pastaj shkupjançe, që shpreh mënyrën e jetesës: po jeton shkupjançe; e ka ba Shkup; fraz. Shkup e Shkodër: Ky njeri ka shetit Shkup e Shkodër, përdoret me kuptimin për një njeri që ka shëtitur shumë; Mos fol Shkup e Shkodër – mos fol përçart; Mos m’çit n’Shkup e Shkodër – mos më shoshit, mos pyet pa lidhje, etj. (Halimi 1993: 28).
Nga pikëpamje linguistike, emri i Shkupit, bashkë dhe me emrat e tjerë Sharr, Vardar, Shtip, Ohër, janë dëshmitë më të sigurta dhe pikat më referenciale të pranisë së shqiptarëve në këto hapësira së paku që nga periudha antike greke e romake, pra gjithsesi shumë shekuj para ardhjes së sllavëve. Skoku sikur në mënyrë të heshtur e miraton Joklin, kur, duke u atribuuar shqiptarëve edhe më tej përzierjen iliro-trakase, në vështrimin territorial të origjinës dardane, zonat në të cilat ata, sipas tij, “kanë çuar jetën e tyre të pastrit” në periudhën parasllave përcakton pikat: Sharr, Pollog, Prizren, Krujë dhe Duklja (Loma 1991: 13).

– Scupi – Shkupi – 

=======================

*) KUSH ËSHTË PROF.DR.QEMAL MURATI

Qemal Murati lindi më 6. 8. 1955 në Tuhin të Kërçovës. Shko¬lli¬min fillor e ka kryer në vendlindje. Më pas ka vijuar mësimet në gjimnazin e Prishtinës dhe ka kryer studimet e larta për gjuhë e letërsi në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Prishtinës (1975-1979).
Prej vitit 1978-1980 punon si lektor dhe redaktor në gazetën e studentëve “Bota e Re” dhe redaktor gjuhësor në Televizionin e Pri¬shtinës (l98l).
Në vitin l983 mori gradën e magjistrit, me studimin “Ndikimet re¬c¬iproke midis shqipes dhe maqedonishtes”, ndërsa në vitin l989 ka marrë gradën e doktorit të shkencave filologjike në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Prishtinës, më temë “Sllavizmat në të folmet shqipe të Maqedonisë”, para Komisionit vlerësues: Akad. Idriz Ajeti, Akad. Oli¬vera Jashar-Nasteva, Prof. dr. Latif Mulaku, dhe Akad. Besim Bokshi.
Më 1982 pranohet bashkëpunëtor shkencor në Institutin Albano¬logjik të Prishtinës, në Degën e Gjuhësisë. Në vitin 2003 zgjidhet këshilltar shkencor në këtë Institut (që është i barasvlershëm me titullin Profesor ordinar në universitet).
Nga viti l985-86 ka realizuar një qëndrim specializimi për gjuhësi në Paris, në Universitetin e Sorbonës.
Dekan dhe profesor universitar
Me themelimin e Universitetit të Tetovës (l994), për një kohë drejton në cilësinë e dekanit Fakultetin Filologjik, ku ka qenë i anga¬zhu¬ar dhe si profesor ordinar për lëndët Fonetikë e gjuhës shqipe, Dia¬le¬ktologji, Histori e gjuhës shqipe, Leksikologji e gjuhës shqipe etj. Më 1999 zgjidhet Profesor ordinar në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Tetovës.
– Më 2003-2006 ka qenë i angazhuar në Fakultetin e Gazetarisë “Faik Konica” për lëndën Kulturë shkrimi dhe të foluri shqip.
– Nga viti 2005-2008 ka qenë i angazhuar si pedagog për lëndët Shkrim akademik, Mediet dhe komunikimi, dhe Komunikim interkul¬tu¬ror në Fakultetin e Edukimit në Gjilan.
– Në vitin akademik 2009/2011 është angazhuar në Fakultetin e Edukimit në Gjakovë, si titullar i lëndëve Historia e gjuhës shqipe, Hy¬rje në gjuhësi, Sociolinguistikë dhe Semiotikë.
– Nga viti 2008 është anëtar i Institutit të Trashëgimisë Shpirtë¬rore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup.
– Në vitin 2004, 2010 dhe 2012 Instituti Albanologjik i Prishtinës e kandidon tri herë radhazi për anëtar të Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës.
– Në vitin 2012 Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve – Shkup e kandidon për anëtar të Akademisë së Shken¬cave dhe të Arteve të Maqedonisë.
– Në harkun kohor l990-2012 ka botuar ose ka përgatitur për botim mbi 32 vepra me tematikë nga dialektologjia, historia e gjuhës shqipe dhe marrëdhëniet e saj me gjuhët fqinje, kultura e gjuhës, ono¬mastika, leksikografia, etj.
Kryeredaktor
Kryen detyrën e kryeredaktorit të revistës “Gjuha Shqipe” në Institutin Albanologjik.
Emërohet Kryeredaktor i revistës “Studime Albanologjike” të Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup (2011-2012).
Drejtor
Themelues dhe drejtues i parë i Seminarit Ndërkombëtar të Alba¬nologjisë në Universitetin Shtetëror të Tetovës (2007-2010).
Në cilësinë e kryeredaktorit dhe redaktorit përgjegjës ka përga¬ti¬tur për botim:
Seminari I Ndërkombëtar i Albanologjisë (Materialet e punimeve të Seminarit I Ndërkombëtar të Albanologjisë), 16-23 shtator 2007, Te¬tovë-Ohër, shtator, 2008, f. 887;
Seminari II Ndërkombëtar i Albanologjisë (Materialet e punime¬ve të Seminarit II Ndërkombëtar të Albanologjisë), 22-28 shtator 2009, Tetovë-Ohër, shtator, 2009.
Drejtues
Organizues dhe Drejtues i Konferencës Shkencore “Shqipja stan¬darde dhe gjendja aktuale e përdorimit të saj”, Kolegji Universitar ILIRIA (Prishtinë, 27 Maj 2010).
Bashkautor, Redaktor dhe Recensues fjalorësh
Fjalori i fjalëve të huaja (bashkautorë: Murat Bejta, Latif Mula¬ku, Mehdi Bardhi, Abdullah Zajmi, Shefkije Islamaj, Ibrahim Goçi dhe Qemal Murati), Institutit Albanologjik, Prishtinë, 1988.
Fjalor serbisht-shqip (bashkautorë: Burim Axhanel, Qemal Mura¬ti, Shefkije Islamaj, Ragip Mulaku), Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2013.
Redaktor i fjalorit Makedonsko-albanski rečnik (Fjalor maqedo¬nisht –shqip) të autorëve Adnan Agai-Kimete Agai, Shkup, 1999, f. 423.
Recensues dhe lektor i veprave madhore leksikografike:
Burim Adzhanel, Bosansko-albanski rečnik (Fjalor boshnjakisht-shqip), Albansko Kulturno Društvo BESA, Sarajevo, 2008, f. 720;
Burim Adzhanel, Hrvatsko-albanski rečnik (Fjalor kroatisht-shqip), Albansko Kulturno Društvo BESA, Sarajevo, 2010, f. 1006.
Ka marrë pjesë dhe ka referuar në simpoziume dhe konferenca shkencore në Prishtinë, Tiranë, Shkodër, Gjirokastër, Korçë, Shkup, Ul¬qin, Ohër, Tetovë.
Ka botuar punime studimore në revistat: Gjurmime albano¬lo¬gjike, Gjuha Shqipe (Prishtinë), Jehona, Studime Albanologjike (Shkup), Gjuha jonë (Tiranë), Buletin Shkencor (Shkodër), Lemba (Ulqin), Make¬donski folklor (Skopje, 2008), etj.