Zbulohen dy esse të panjohura të Fan Nolit

Në ditët e para të janarit, kryeministri i Britanisë së Madhe, David Cameron, do ta shpallte vitin 2016 “Vitin e Shekspirit” në shenjë nderimi të 400 vjetorit të ndarjes nga jeta të dramaturgut të madh. Me këtë rast, ai i drejtohet opinionit botëror me lutjen “që të bashkohemi në këtë vit jubilar si një mundësi unikale për të përkujtuar jetën dhe trashëgiminë e tij jetëgjatë. Sepse te U. Shekspiri ne gjejmë njeriun, imagjinatën, kreativitetin e pakufishëm dhe instinktin e madh për njerëzimin, që përfshin një përvojë njerëzore, të cilën askush s’e ka parë përpara dhe pas tij… Te ai gjejmë nga historitë më të famshme të dashurisë deri tek tragjeditë më të mëdha , nga fantazitë më të fuqishme deri te komeditë më të zgjuara…”

S’ka dyshim që kjo thirrje fisnike për këtë jubile të madh i drejtohet dhe opinionit shqiptar. Kultura, arti dhe letërsia jonë, po dhe lexuesi shqiptar, i detyrohen aq shumë këtij korifeu gjenial, sa do ta shfrytëzojmë këtë rast për të shprehur mirënjohjen e thellë dhe për të nderuar denjësisht figurën dhe veprën e tij të pavdekshme.

Ç’është e vërteta, Shekspiri ka ardhur vonë në Shqipëri, në dhjetëvjetëshin e dytë të shek. XX. Dhe kjo në radhë të parë falë meritave të F. Nolit, vizionit, kulturës e mbi të gjitha talentit të tij. Ky dashnor i hershëm i dramaturgut të madh do t’i jepte bashkatdhetarëve të vet në gjuhën e tyre disa nga kryeveprat e gjerdanit të dramaturgjisë shekspiriane. Kësaj pune titanike, do t’i paraprinte, vite përpara, artikulli i tij polemizues “Shekspiri në rrezik” (“Dielli”, 1910), me të cilin do të mbronte autorin gjenial nga kritikat nihiliste të Leon Tolstorit! Pastaj tërë jetën Shekspiri do të mbetej ati i tij shpirtëror jo vetëm me shqipërimet mjeshtërore, por dhe me introduktet për veprat që u dha lexuesve shqiptarë, me kujtimet dhe fjalët e mençura dhe panegjirike, të shqiptuara a të shkruara në raste të ndryshme.

Por një faqe të bukur të Nolit shekspirolog e gjejmë në vitin 1964, vitin e 400 vjetorit të lindjes së dramaturgut gjenial. Ndonëse në këtë kohë ishte i sëmurë rëndë, shqipëruesi ynë i madh do të kontribuonte në këtë festë jubilare me fjalën e tij prej studiuesi dhe artisti. Ai do t’i përgjigjej thirrjes së Komitetit Kombëtar Anglez, që u kish drejtuar gjithë shekspirologëve të njohur të botës, me anën e së cilës kërkonte prej tyre të dërgonin nga një kopje të veprave të Shekspirit të përkthyera nga ata, shoqëruar me një artikull ku të tregonin se si kishin filluar të interesoheshin për dramaturgun e madh, si dhe një analizë të vlerave të trashëgimisë së tij. Shekspirologu ynë iu përgjigj menjëherë thirrjes: u çoi nga një kopje të veprave të shqipëruara dhe dy ese: “U. Shekspiri” dhe “Shekspiri dhe unë”. Në këto dy shkrime, gati antologjike, Noli shprehte mendimet e tij rreth temës së shpallur për diskutim “Shekspiri – aspekte të gjeniut”. Sigurisht, ai ishte i ndërgjegjshëm se sa e vështirë qe t’u fliste anglezëve për Shqipërinë, dhe në fjalën që do të mbante në BBC nuk do ta kursente ironinë, ku do të thoshte se t’u flisje anglezëve për Shekspirin, ishte “sikur t’i kishin kërkuar të shiste qymyr në Kardif ose vajguri në Teksas”. Në esenë e parë “U. Shekspiri”, që u botua në revistën londineze “The listener”, më 15 tetor 1964, Noli, si një njohës i thellë dhe i hollë i shkrimtarit, tregon dhe analizon se ç’pasuri e madhe ideoartistike gjendet në krijimtarinë e dramaturgut gjenial. Një krijimtari që përbën një thesar që i takon të kthehet në pronë shpirtërore e të gjithëve. Autori ynë shqetësohet për “masat milionëshe” admiruese të Shekspirit dhe jo për elitën aristokrate që ka kohë të lirë dhe para. Për këto masa ai mendon seriozisht përderisa kërkon dhe rrugë e forma që do të shpinin vlerat e mëdha shekspiriane në mendjen e zemrën e tyre. Duke pasur parasysh se vepra e Shekspirit është mjaft e gjerë dhe e pasur, gati si një mikrokozmos i jetës dhe psikologjisë njerëzore, Noli sugjeron dhe kërkon që nga kjo pasuri e madhe të përgatiten botime të posaçme me tema të caktuara. Kështu do të zgjerohet mundësia e njohjes dhe e përvetësimit më lehtë e më mirë e vlerave nga brezat e rinj dhe nga shtresat e gjera të lexuesve të librit universal të Shekspirit.

Për Nolin artist dhe erudit merr rëndësi të veçantë edhe mënyra se si të lexohet dhe të përvetësohet individualisht Shekspiri. Duke njohur në tërësi trashëgiminë, por dhe morinë e vlerave, pasurinë dhe thellësinë e mendimeve si dhe galerinë e metaforës shekspiriane, Noli jep këshilla nga përvoja e tij që kanë të bëjnë me metodën e leximit të veprave të poetit dramaturg. Entuziazmi që ai tregon për të nuk e prek objektivitetin e mendimeve e gjykimeve të tij. Kur flet për Shekspirin, ai është ngaherë i besueshëm. Si gjithnjë, kur lexon Nolin të bën përshtypje thjeshtësia dhe qartësia e mendimeve, natyrshmëria e arsyetimit dhe e argumentimit, konçiziteti dhe simetria e shprehjes.

Në esenë tjetër, “Shekspiri dhe unë” që u botua dhe kjo në të njëjtën revistë, më 15 dhjetor 1964, Noli evokon dhe përmbledh kujtimet e veta nga ato momente të jetës së tij që lidhen me emrin dhe veprat e Shekspirit. Ai na shpie në vitet e rinisë së hershme, kur ishte gjimnazist, por dhe në kohën kur punonte si sufler dhe aktor në trupat teatrale shëtitëse greke, për të kaluar pastaj në kujtimet e Amerikës dhe fillimi i punës për përkthimin e veprave të Shekspirit. Janë ngjarje piktoreske dhe përcillen mbresa të forta, që zbulojnë interesat dhe botën shpirtërore të Nolit të ri. Shekspiri e mrekullon djaloshin që në takimin e parë dhe nga kjo kohë Noli e ndjen veten pjesë të pandarë të universit shekspirian.

Të dyja esetë u shkruan në vitin e fundit të jetës, vetëm disa muaj para se të shuhej. Por kjo s’e pengoi të tregonte e të gjykonte për mjeshtrin e madh me mendje të kthjellët dhe zemër të ngrohtë. Madje të deklaronte me optimizëm se “Kam shpresë t’i kthehem përsëri (shqipërimeve të Shekspirit) duke dhënë disa kryevepra të tjera në shqip. Unë mund ta bëj këtë. Jam ende i ri. Jam vetëm 82 vjeç”.

Por Noli nuk e arriti këtë. E megjithatë, kjo nuk e ka penguar Akademinë Angleze të Shekspirit t’i përfshijë emrin dhe përkthimet e tij në Bibliografinë e saj shkencore.

Viti i Shekspirit sapo ka filluar. Jam i bindur se opinioni dhe kultura shqiptare do të marrin pjesë në këtë festë jubilare jo vetëm thjesht duke shprehur mirënjohjen e thellë ndaj tij, veprat e të cilit i kanë shërbyer emancipimit të kulturës sonë kombëtare, por dhe mbi të gjitha duke zhvilluar veprimtari shkencore dhe artistike kushtuar kësaj figure gjeniale të përbotshme.

*****

FAN NOLI

Shekspiri

Së pari, më lejoni t’ju them se nuk do të flas gjatë për madhështinë e Shekspirit si dramaturg. Çdo anglishtfolës e di këtë gjë, kështu që s’ka kuptim ta humbasim kohën me këtë temë. Por, a e kanë lexuar veprën e tij të gjithë anglishtfolësit dhe a e kanë parë të luajtur në skenë? Për këtë nuk jam i sigurt. Pjesa më e madhe e veprës së tij është shfaqur në një vend ku nuk flitet anglishtja. E ky vend është Gjermania. Pikërisht atje kam parë të luhet një pjesë e mirë e dramave të Shekspirit.

Në këtë vështrim, Gjermania është një vend i madh. Ajo vepron kështu me të gjithë kompozitorët dhe dramaturgët e saj të mëdhenj, si dhe me ata të vendeve të tjera. Dhe jo vetëm në qytete pak të njohura si Bajrejti (Bayreuthi) i Rikard Vagnerit, por dhe në të gjitha metropolet gjermane. Do të habitesha po të mësoja se cikle të tilla të kryeveprave të Shekspirit janë shfaqur edhe në Britani. E di mirë që kjo nuk është bërë as në SHBA, ku kam 57 vjet që jetoj. Bie fjala, kjo nuk është bërë as në Boston, as në Nju Jork, Filadelfia, Çikago, San Francisko etj., po kështu edhe në Londër, Mançester, Birmingam.

Fakti që ndryshe ka ndodhur në Stratford mbi Ejvon dhe në Stratford e Konektikat s’ka asnjë rëndësi të madhe për publikun e gjerë të qyteteve të mëdha. Ajo ka të bëjë me një grup aristokratësh, që kanë para dhe kohë të lirë. Masat milionëshe, admiruese të Shekspirit nuk kanë aq para dhe kohë për t’i njohur ato vende të shenjta. Vendet anglishtfolëse të mundohen të bëjnë për Shekspirin të paktën atë që kanë bërë gjermanët për të. Ai është dhe një mjeshtër i madh në shumë fusha të tjera, sa mund të shkruhen vëllime të tëra për çdonjërën prej tyre.

Në radhë të parë, ai është mjeshtër i monologut. Çdo nxënës anglishtfolës e di ketë, sepse atij i duhet t’i mësojë përmendësh në shkollë. Kjo ndodh vetëm me disa nga monologët më të famshëm si: “Të rrosh ose të mos rrosh” nga “Hamleti”, “Nesër dhe nesër” nga “Makbethi”, “Miq, romakë, bashkëqytetarë” nga “Jul Cezari”. E ç’mund të themi për dhjetëra e dhjetëra monologë të tjerë? P.sh. a njihet publiku me monologun e famshëm të Zhuljetës në aktin IV, skena III, që mbaron me këto fjalë: “Romeo, ja për ty e pi këtë”! a e kujtojnë vajzat shkollare këtë monolog? Besoj se po. E njëjta gjë është e vërtetë dhe për monologët e tjerë të famshëm. Kështu, le të hartojmë një vëllim të veçantë me tërë monologët e Shekspirit dhe t’ia japim lexuesit me çmim të lirë. Shekspiri është mjeshtër i maksimave, po aq i madh sa dhe francezi Laroshfuko (La Rochefoucauld), ndoshta dhe më i madh. Lexoni këshillën që Polloni i jep të birit të tij, Laertit, te tragjedia “Hamleti”, akti I, skena III. Ju do të gjeni atje mjaft maksima të mira të Shekspirit. Ja, disa prej tyre: “As mos merr, as mos jep hua kurrë”, “Vëru vesh të gjithave, po jep zë më pak”, “Dëgjo këshilla, rezervo gjykimin”. Le të kemi dhe një vëllim të veçatë me maksima nga Shekspiri.

Shekspiri është mjeshtër i portretizimit të karaktereve. Lexoni përshkrimin e Ofelisë, që bën Hamleti:

            Oh, çfarë mendje e lartë u përmbys këtu,

            Oh, çfarë sy e çfarë gjuh’ e shpatë

            Ushtari, oborrtari e shkollari

            Q’ish trëndafil e shpres’ e shtetit bukur

            Paqyr’ e modës, shëmbëll e kulturës

            M’i pam’i pamësve, krejt, krejt përdhe.

Ose më mirë akoma, lexoni përshkrimin që i bën Hamleti babait të vdekur dhe xhaxhait të tij, mbretit, me një paralelizëm që fillon me fjalët:

            Shiko këtë pikturë dhe këtë,

            Dhe barabit fytyrat e dy vëllezërve.

Le ta kemi, pra, dhe një vëllim të Shekspirit ku portretizohen heronjtë e tij me fjalë.

Shekspiri është një mjeshtër i epigrameve. Këtu kemi një epigram që përmbledh tërë tragjedinë e Hamletit, në fund të aktit të parë:

            Kjo bot’ u çthur: o prapësi, o dreq,

            Që unë paskam lindur të të ndreq.

Këtu më poshtë është dhe një epigram tjetër nga “Romeo dhe Zhukjeta”, në fund të aktit të parë:

            Shko pyet n’është i martuar

M’u bëftë varr shtrat’ i nusërisë.

T’i kemi dhe këto epigrame në një vëllim më vete.

Shekspiri është mjeshtër i shprehjeve dinamike, që s’e kanë shoqen as në letërsinë angleze e as në letërsinë botërore. Ja, një mbi jetën:

Është një përrallë

E treguar nga një idiot, plot zhurmë dhe furi.

Por që s’thotë asgjë.

Ja dhe një tjetër për dashurinë:

Dhe unë, ndër zonjat më e brengosura e më fatkeqja,

Që thitha mjaltin e tingujve të betimit.

Le të kemi dhe një libër që përmban të gjithë këta margaritarë të paçmuar të Shekspirit.

Shekspiri është një qëmtues i madh i këngëve popullore angleze të kohës së tij. Desdemona këndon një prej tyre përpara se ta mbysin. Ofelia këndon një tjetër kur është çmendur dhe po shkon të mbytet.

Le të kemi dhe një përmbledhje të këtyre këngëve popullore në një vëllim.

Ne mund të vazhdonim kështu të përshkruanim pa mbarim të gjitha ato fusha ku Shekspiri është një mjeshtër, por na duhet të ndalemi. Përpara se të ndalem do të më pëlqente të bëja një sugjerim se si duhet lexuar Shekspiri. Kur lexojmë një vepër të tij nga fillimi deri në fund, pa lëvizur nga vendi, ose kur e shohim të luajtur në skenë, brenda një mbrëmjeje ne e gllabërojmë Shekspirin. Është e vërtetë se ndjejmë një kënaqësi të madhe, për këtë s’ka dyshim, por është kënaqësi e madhe edhe kur e lexojmë a kur e shohim ngadalë, si të thuash kur e rrufisim pak e nga pak, siç e pijnë më gllënjka ujin arabët në shkretëtirë ose siç e provojnë verën njohësit francezë. Këtë gjë ne mund ta arrijmë duke lexuar nga një faqe të Shekspirit çdo mëngjes… pastaj atë e lexojmë prapë në darkë para se të shkojmë të flemë, rresht për rresht e fjalë për fjalë. Vetëm kështu mund ta kuptojmë vlerën e plotë të Shekspirit.

… Pavarësisht se sa bëjmë për Shekspirin, ne kurrë nuk arrijmë të bëjmë mjaft për të. Ta themi këtë me një fjalë të Shekspirit nga “Jul Cezari”: “Ky është më i madhi i gjithë poetëve.”

****

Shekspiri dhe unë

Ishte viti 1897, unë atëherë isha 15 vjeç, kur takova Shekspirin për herë të parë. Kjo ishte një nga ngjarjet më të mëdha të jetës sime. Atëherë studioja në një gjimnaz grek. Megjithëse me prejardhje shqiptare, më duhej të shkoja në një shkollë greke në Adrianopojë, pasi shkollat shqipe nuk i lejonte qeveria turke.

Një ditë shkoj për të ngrënë mëngjesin tim mikroskopik, që s’ish veçse një tas i vogël me kafe të zezë pa sheqer. Gjithë-gjithë disa gllënjka e asgjë më tepër. Në tavolinën e gjatë ku isha ulur, vura re katër të panjohur, dy burra e dy gra, që po hanin të njëjtën gjë. Zonjat binin në sy nga kapelet ekstravagante, me puplat që gati arrinin tavanin. Diskutonin zhurmshëm për vënien në skenë të “Hamletit”, të cilin shpresonin ta luanin në teatrin lokal. Menjëherë e kuptova që ishin aktorë e aktore të një shoqërie teatrore shëtitëse greke. Nga bisedat e tyre mora vesh se dy aktorët dinin të lexonin e të shkruanin greqisht, ndërsa dy aktoret bukuroshe ishin analfabete. Madje, ato s’dinin të vinin as firmën.

Pas këtij mëngjesi të lirë, me gjysmë tasi kafe turke, dy djemtë morën të ngrihen. Po para se të largoheshin, thanë: “Tani, vajza, studioni pjesët që keni!” Ato u përgjigjën: “Po si ta bëjmë këtë? Ne s’dimë të lexojmë”. Aktorët ua kthyen: “I thoni atij djalit (e kishin për mua), që t’ju ndihmojë. Ai ndjek gjimnazin dhe di të lexojë greqisht”. Aktoret u përgjigjën: “Po ne s’kemi para. Si ta paguajmë?” Aktorët ua kthyen: “As ne s’kemi, po e rregullojmë kështu: t’i japim bileta falas për të gjitha shfaqjet tona.” Duke më vështruar, thanë: “A jeni i kënaqur kështu?” Unë pranova pa një pa dy. Aktoret më dhanë pjesët dhe filluam menjëherë. Njëra do të luante Ofelinë, ndërsa tjetra të ëmën e Hamletit, mbretëreshën. Do të vepronim kështu: unë do të lexoja pjesën, fjali për fjali, ndërsa aktoret do t’i përsërisnin.

Pas pak kohësh m’u ngarkua një detyrë tjetër, po në këtë shoqëri. Sufleri u sëmur e s’kish kush ta zëvendësonte. Shumë pak aktorë dinin të lexonin në “katharevuza” (një dialekt artificial pseudoklasik). Dy aktoret që ushtroheshin me mua, i sugjeruan drejtuesit: “Njohim ne një djalë që e bën këtë punë”. Përsëri edhe këtë herë unë pranova pa asnjë kundërshtim. M’u dha kështu rasti të bëja punën e Suflerit tek “Otello” i Shekspirit, dhe unë mund ta bëja këtë pa parë fare në tekst. Vetëm për pak ditë arrita të recitoj në greqisht të gjithë monologët e “Hamletit” e të “Otellos”.

Një natë ndodhi diçka që më tmerroi. Kostas Tavularis, që po luante Otellon, duke dashur ta bënte sa më të gjallë lojën, gati sa s’po e mbyste Desdemonën. Dëgjova të shoqen, zonjën Tavularis, e cila luante rolin e Desdemonës së shkretë, tek thërriste për ndihmë dhe i lutej të shoqit: “Mos kaq fort. Do më mbytësh”. Dhashë shenjë të ulnin perdet duke parandaluar kështu vrasjen.

Pasi mbarova gjimnazin, shkova në Kostandinopojë, ku i hipa anijes për në Athinë, për të gjetur ndonjë punë. Gjëja e parë që bëra kur mbërrita në Athinë, shkova në zyrën e trupës së Tavularisit dhe i kërkova të më jepnin punë në shoqërinë e tyre teatrore. E pritën me qejf. Më dhanë punë menjëherë, të kopjoja pjesët.

Mënyra se si i paraqiteshin publikut grek pjesët e Shkespirit më 1989 ishte disi e çuditshme. P.sh. pas aktit të tretë, Hamleti dhe Ofelia do të dilnin në skenë pa i hequr kostumet dhe do të këndonin ndonjë nga ato duetet e rëndomta që ishin shumë të përhapura aso kohe, të ngjashme me kanconetat e Frenk Sinatrës. Po ç’ndodhte pas aktit të fundit të “Hamletit”? luhej ndonjë komedi moderne njëaktëshe krejt pa vlera. Drejtuesi i shoqërisë e shpjegonte kështu: “Publiku zor se e duron tragjedinë e tmerrshme “Hamlet” pa ndonjë muzikë të lehtë midis akteve e një komedi gjallëruese në mbyllje.”

Aktorët s’paguheshin rregullisht. Merrnin një lloj përqindjeje nga të ardhurat, por këto s’mjaftonin për të mbajtur frymën. Në të gjitha qytetet çdo fund sezoni ishte i njëllojtë. Shumë prej aktorëve mbeteshin në mes të katër rrugëve. U duhej të prisnin ashtu, pa asnjë dysh e të rraskapitur nga uria, derisa të gjenin ndonjë punë të re apo çmim nga ndonjë sipërmarrës teatrosh. Edhe unë gjendesha midis këtyre të braktisurve.

Një nga aventurat tona më të këqija ishte ajo e Ponto-Iraklias në Anatoli. Të ardhurat nga shfaqja e parë tregonin se gjithçka s’do ishte veçse një dështim i tmerrshëm. Dy javë më pas drejtuesi i shoqërisë iku natën, duke marrë me vete dhe paratë. Aktorëve u duhej t’ia dilnin vetë dhe të jepnin shfaqje në një sallë të zymtë, për të mbajtur frymën gjallë. Pikërisht në mes të këtij mjerimi arrita të kuptoj ëndrrën më të shtrenjtë të çdo aktori. Hamleti dhe Ofelia ishin sëmurë nga të pangrënët dhe lodhja. Dilte problemi nëse duhej shtyrë shfaqja apo duhej dhënë, me qëllim që të nxirreshin ca para për bukë e të shtyhej kështu sa të ish e mundur. Më thanë në mund t’i zija vendin aktorit kryesor e të luaja Hamletin. Pranova menjëherë, para se t’u kthehej mendja. Fundi i fundit unë e dija pjesën më mirë se çdo aktor kryesor, me të cilin kisha bërë punën e suflerit.

Puna u ngatërrua kur u munduam të gjenim dikë për luajtur Ofelinë. Vetëm një njeri mbahej ende në këmbë. Kjo ish Kaliroi. Ishte e çalë dhe kurrë s’kish dalë në skenë, bile as me ndonjë rol të vogël. Ajo i shërbente motrës që ishte aktorja kryesore. Askush s’mund ta imagjinonte se ajo krijesë e gjorë kish ushqyer ndonjëherë shpresën për të luajtur Ofelinë. Ndodhi çka s’pritej. Kur të çalës iu dha pjesa e Ofelisë, ajo s’u besonte veshëve. Pranoi se, gjatë gjithë jetës, kish përgatitur fshehurazi rolin e Ofelisë.

Kështu tragjedia “Hamleti” u shfaq menjëherë, të nesërmen, në darkën e asaj dite, e improvizuar në këtë mënyrë dhe pati sukses. Askush nuk dyshoi se Ofelia ishte e çalë. Ajo ndejti në karrige dhe e luajti pjesën ulur. Unë, si Hamlet, bëra ç’ishte e mundur që publiku të mos e vinte re atë gjë. Meqenëse Hamletin e marrin për gjysmë të çmendur, unë bëra lloj-lloj piruetesh përreth karriges, për ta theksuar këtë edhe më. Ofelia ishte e detyruar të ndiqte lëvizjet e mia me sy, krejt shtangur. Vite m pas e solla ndërmend Kalironë e çalë kur pashë Sara Bernardin të moshuar, që jepte një shfaqje të mrekullueshme me zërin, fytyrën dhe krahët e saj, megjithëse mezi qëndronte në këmbë. Gati dy javë më vonë një anije e ngarkuar me plehra për bimë, nga shkaku i një stuhie u detyrua të futej në portin e Porto-Iraklias. Kapiteni i mëshirshëm u prek nga mjerimi i aktorëve shekspirianë, disa nga të cilët ishin bërë kockë e lëkurë. Ai u dha ushqim falas e premtoi t’i çonte pa para në Kostandinopojë. Pjesa më e madhe e aktorëve ishin dobësuar aq shumë sa që gjatë gjithë udhëtimit u desh të rrinin shtrirë, derisa marinarët bujarë t’i sillnin në vete, duke u dhënë për të ngrënë. Ja për çfarë kishin nevojë ata, që të ngriheshin në këmbë përsëri.

Katastrofa e fundit ndodhi në Aleksandri: përsëri të braktisur, përsëri të rraskapitur nga uria. Aktoret dhe aktorët e tmerruar u nisën njëri pas tjetrit për në Athinë, me anijen e parë që gjetën. Erdha në përfundimin se ky ishte fundi i karrierës sime teatrore. S’kishte kuptim t’i mbetesha besnik një profesioni të tillë që më çoi nga një cep i Mesdheut në tjetrin, duke më kërcënuar në çdo port me urinë. Kështu, u largova nga teatri, por jo nga Shekspiri.

Shpëtimi më erdhi kur më ofruan një vend për mësues në Shibin-el-Kom, pak orë larg Aleksandrisë. E pranova këtë rast pa asnjë ngurrim dhe u nisa me trenin e parë për në Shibin-el-Kom. Deri atëherë e kisha lexuar Shekspirin nga një përkthim grek pa vlerë. Kish ardhur koha që ta lexoja në gjuhën e vet. Takova një misionar anglez, që më ndihmoi duke më dhënë falas mësime anglisht. I detyrohem atij që, kur erdha në SHBA më 1906, munda ta kaloj për pak minuta provimin e gjuhës. Zbrita në Nju Jork për të shkuar në Bufalo, prej Bufalos në Boston. Dhe atje e takova përsëri mikun tim të vjetër, Shekspirin, në teatrin “Castle Square”, ku e paraqisnin dy aktorë të shkëlqyer, E.H. Sothern dhe gruaja e tij, Xhulia Marlou (Julia Marloe) unë do t’u jem gjithnjë mirënjohës këtyre dy artistëve të mëdhenj. Deri atëherë unë e kisha lexuar Shekspirin në greqisht dhe e kisha parë të luajtur në skenën greke, por Sothern dhe Marlou më dhanë përvojën e pashlyeshme që pashë Shekspirin në skenë anglisht.

Vitet e para në Amerikë ia kushtova arsimimit tim. Kur një ditë, një miku im, i ndjeri Faik Konica, që kish marrë një gradë (Master’s degrre) në Harvard, më sugjeroi t’i ndanim bashkë pjesët e Shekspirit për t’i përkthyer në shqip. Ai pati vetëm një rezervë, që “Romeo e Zhuljeta” t’i jepej atij. Pranova menjëherë, me kusht që “Hamletin” ta merrja unë. Kështu filluam të dy. Unë me “Otellon”, botuar në shqip më 1916 e që u ndoq pas dhjetë vjetësh nga “Hamleti’, “Jul Cezari” dhe “Makbethi” që është më i miri, pasi u përkthye i fundit, dhe deri atëherë unë e kisha mësuar pak më mirë atë punë të vështirë. Më vjen mirë të them që disa nga të rinjtë shqiptarë po e vazhdojnë punën për përkthimin e Shekspirit.

Për sa më përket mua, unë e kam braktisur mikun tim të vjetër, Shekspirin, këta 38 vjetët e fundit, për arsye të ndryshme, një nga të cilat ka qenë dhe Lufta e Dytë Botërore. Kam shpresë t’i kthehem përsëri duke dhënë disa kryevepra të tjera në shqip. Unë mund ta bëjë këtë. Jam ende i ri. Jam vetëm 82 vjeç. Nga: Prof. Nasho Jorgaqi 

Historia e këngës më të vjetër shqip “O e bukura More”

Vjetërsinë bindja jonë e përgjithshme është e saktë; sa për kuptimin e këngës në origjinë, gabojmë: as në këtë krah të Adriatikut dhe as në atë Italian, nuk ia dimë zakonisht historinë këngës së njohur.

Kënga “O e bukura More” këndohet prej shumë vjetësh edhe në Shqipëri, e mbsuame arbërore e jona. Mendohet të jetë kënga më e vjetër në shqip ende gjallë që është kënduar vazhdimisht për mbi 500 vjet prej arbëreshëve dhe që ka një famë që rritet me vitet.

https://www.youtube.com/watch?v=qMJpBnZEm24

O e bukura More

Duke mos ditur ku e kur tamam nisëm ta dëgjojmë, dhe nga që melodia dhe ndjesia që kënga jep janë emocionuese e të dëgjuara shpesh, vjetërsia që kënga bart në përmbajtje dhe formë bëhet lehtë edhe e jona: na duket të jetë po aq e lashtë mes nesh, shqiptarëve, sa mes Arbëreshëve të Italisë ku lindi. Por Moreja (Morea) fjalavjen, është një element gjeografik që shijuesi i zakonshëm i këngës nuk e njeh. Edhe ai që e di se bëhet fjalë në fakt për Peloponezin e sotëm grek, nuk di lidhjen mes arbëreshëve dhe arvanitëve, dhe as vendbanimet e këtyre të fundit në Greqi. Por ka një element të këngës që na mahnit e përlot të gjithëve, dhe që nuk e vemë kurrë në dyshim: faktin që kënga doli nga zemra e të parëve Arbëreshë që arritën nga Moreja (Peloponezi) për në Arbëri, në vitet e para kur dhimbte malli për mëmëdheun e largët, dhe më pas u përcoll brez pas brezi e fshat më fshat për t’u bërë himni kombëtar i arbëreshëve. Për vjetërsinë bindja jonë e përgjithshme është e saktë; sa për kuptimin e këngës në origjinë, gabojmë: as në këtë krah të Adriatikut dhe as në atë Italian, nuk ia dimë zakonisht historinë këngës së njohur.

Nga studimet historiko-etnografike dhe analizat tekstuale bërë këngës nga studiues arbëreshë[i] shfaqet një histori e ndryshme nga ajo që të gjithë lidhim me “Të bukurën More”. U kujtoj më poshtë lexuesve tekstin e këngës, në një version zyrtar botuar në Piana degli Albanesi në vitin 2005. Veç variacioneve të lehta si p.sh., në formën e së kryerës së thjeshtë të përdorur (sigmatike ose jo), me ose pa fjalën “Zonjë” për rastin e mëmës, si dhe në shfaqjen dyformëshe “at” ose “tat” në kuptimin e babait, poezia shfaqet shumë e ngjashme në zona të ndryshme arbërore.
Sipas studiuesve arbëreshë kënga nuk lind si këngë patriotike që shpreh trishtimin dhe mallin e thellë për atdheun e humbur, Morenë nga ku erdhën një pjesë e arbëreshëve pas një lëvizjeje më të hershme arbërore për në këto toka të Bizantit që janë Peloponezi i sotëm (*). Kënga në fakt lindi si një ritual kompleks funebër që qante të vdekurit e familjes në një prej tri festimeve të të vdekurve që për arbëreshët bëhej në ato që ne sot quajmë Rrëshaja (periudha e Pentecost) që në arbërisht del me variante të ndryshme si russalle/ shal/ shal(j)e/ sciaglie e dëshmuar edhe në ditën përkujtimore të “të shtunës së shal(j)es” (Lat. Rosaliae që në antikitet ishte festa e të vdekurve në disa zona të Ballkanit dhe gadishullit italik).
Rituali që ndodh pikërisht në fund të pranverës në kalendarët ritualë të besimeve arbëreshe, përfshin ngjitjen në majë të malit të tufës së grave, performimin e këngës në fjalë, dhe zbritjen në fshat ku kryheshin gostitë tipike që shoqëronin celebrimet e ditës së të vdekurve.
Kënga gjendet në shumë fshatra arbëreshë dhe është ndër ato këngë që lidhin arbëreshët e kontinentit me ata të Siqilisë, por nga forca dhe dëshmimi i hershëm i ritualit që përfshin këngën, duket se foleja e saj ka qenë Siqilia, dhe veçanërisht fshati ku ka kohë që arbërishtja ka vdekur, Palazzo Adriano. Kënga shfaqet fillimisht si material poetik popullor i mbledhur në Siqili më 1736, duke dëshmuar një jetesë të sigurtë të para 1700-ës edhe për metrikën tetë-rrokëshe si edhe për mungesën e rimës. Më 1866 bën dy rishfaqje publike: në apendiksin e Gramatikës së Krahasuar të Kamardës si dhe në Rapsoditë e një Poeme Shqiptare të De Radës.
Prej këndej bëhet edhe më e njohur se më parë. Intelektualë të mençur Arbëreshë si V. Dorsa, G. Crispi e G. Schirò ishin ndër të parët që diskutuan teorikisht këngën “O e bukura More” rreth viteve 1840-1870 duke vendosur një lexim të ri patriotik e historik të këngës, mbi atë të një rituali fetar që rrinte në kufijtë e legjendës.
Nga analiza e fakteve të përdorimit të gjallë të këngës në motin e këtyre autorëve, si edhe nga interpretimet e tyre shtesë, Mandalà nxjerr përfundimin se intelektualët romantikë të 1800-ës vendosën ta “historicizojnë” këtë këngë magjiko-fetare (sido që po ata vetë sillnin edhe plot elementë etnografikë e ritualë që e lidhnin këngën logjikisht me festën e rrëshajave) dhe ta ripërmbajtësonin me një kuptim të paqenë historik që lidhej me përkujtimin prej arbëreshëve të ditës famëkeqe të rënies së Bizantit në duar të turqve.
Që prej këndej, kënga funerale nis e këndohet si këngë patriotike ku qahet atdheu i të parëve dhe himnizohet malli për të. Mandalà studimin kritik të ritit të këngës “O e bukura More” dhe falsifikimit të historisë së saj, e bën në një sfond studimi të një rrjeti mitesh krijuar nga individë dhe nga masa e intelektualëve arbëreshë, sa me qëllim aq edhe për forcë zakoni e respekti për ç’ish shkruar më parë. Ai flet për “valë falsifikuese” të qëllimshme e të prira ideologjikisht, që nisin me intelektualët e viteve 1700 që vendosën themelet e historiografisë arbëreshe (sipas “ideologjisë albaniste”) duke lançuar një proces rindërtimi të identitetit kulturor dhe historik me qëllim fisnikërimin e origjinave dhe jetës arbëreshe.
Më tej romantikët arbëreshë të viteve 1800, bazuar mbi versionet mitike e të falsifikuara historike shkruar nga idhujt e tyre intelektualë pararendës, shtojnë të vetën duke ekzaltuar më tej origjinat e veta e përforcuar falsifikimet e trashëguara prej paraardhësve. Vetëm në këtë sfond të përgjithshëm, agjentë aktivë të të cilit, para dhe krahas arbëreshëve, patën qenë intelektualë romantikë po aq të zellshëm të shumë kombësive të tjera, mund të kuptohet loja transformuese e “së bukurës More”.

Historinë e këngës më pastaj ne e njohim. Kënga “O e bukura More” që, në teshat e veta patriotike tingëllonte edhe më joshëse dhe lartësuese, edhe më në modë, edhe më e intonuar me Mesdheun romantik të vonuar, pas modifikimeve të shekullit të XIX, fuqizohet dhe shndërrohet në një himn të gjithë arbëreshëve.
Që në vitet 70 hyn me një sukses të jashtëzakonshëm edhe në Shqipëri, dhe ne na mallëngjen e na bën të ndihemi të vlershëm e të kërkuar më fort sesa mallëngjen e u vlen arbëreshëve vetë. Në një farë mënyre, sido që kuptimi i saj origjinal ka ndryshuar paq, funksioni i saj mbetet konsistent: nga një artifakt simbolik brenda një rituali jo fort të nyjëtuar materialisht, ajo rikthehet të luajë rishtaz një rol thellësisht simbolik.
Vetëm se tashmë, jo vetëm për Arbëreshët, por për gjithë shqiptarët e shqipfolësit, shumë prej të cilëve rijetojnë emigracionin, ku atdheu i lënë dhe malli për të rikthehen në tema të nxehta aktuale, ekzaltuese dhe lehtësisht romantizuese e manipuluese. Nuk kam takuar Arbëreshë që nuk e njohin këngën, por kam takuar Arbëreshë që nuk e dinë se çfarë është Moreja. Por në një performancë simbolike, elementët konkretë dhe përmbajtja gjeografike apo historike nuk kanë asnjë vlerë. Këngës, mitit, Zotit u besohet pa i racionalizuar apo marrë në pyetje.
Është interesante të imagjinohet ç’do kish ndodhur sikur intelektualët romantikë militantë arbëreshë të mos kishin ndërhyrë dhe falsifikuar këngën (ose edhe historinë në tërësi). Një botë pa mitet e veta origjinale dhe mistifikimet historike a do ishte vallë më e mirë? Besoj se për këtë nuk ka një përgjigje që vlen në të gjithë rastet, dhe pyetja vetë ka nevojë të mprihet e nyjëtohet shumëfish që të prijë një studim të besueshëm.
Por, po të më duhej të përgjigjesha përgjithësisht në rastin e këngës vetë dhe rolit të saj, do thoja se nën kuptimin e ri historiko-romantik, kënga ka pasur një rol të fuqishëm mobilizues që ka përforcuar identitetin arbëresh, njësimin e “identiteve të ndryshme arbëreshe” nën të njëjtin petk sado ireal në lidhjen e tij gjeografike me Morenë, dhe ka ndihmuar në qëndresën shekullore të gjuhës dhe kulturës arbëreshe në kushtet kur mbijetesa e minoriteteve në Europë rrezikohej seriozisht nga proceset agresive shtetkomb-formuese.
Është kjo arsyeja që në të gjitha studimet mbi arbëreshët dhe krahasimin mes tyre dhe arvanitëve, une konkludoj se ndryshimi themelor i dy grupeve mbetet në atë që arbëreshët kanë pasur një elitë prirëse aktive shkolluar fillimisht në dy-tre kolegjet-manastire të famshëm të nisur më 1700-ën, elitë që më pas ripolli veten e vet vazhdimisht në ditë të vështira duke krijuar traditë e duke prodhuar ideologji komunitet-formuese dhe komunitet-mbajtëse.
Ndërsa arvanitët, për arsye politike e kulturore që lidhen me kushtet e Greqisë, nuk mundën (dhe nuk u lejuan) kurrë të krijojnë një elitë unifikuese dhe ndrituese për komunitetin. Kjo është arsyeja themelore e shpërbërjes së ndjenjës së tyre etnike ose atij që sot studiuesit e rinj grekë e quajnë pa të drejtë “etnicitet bosh”, i stigmës “së pashpjegueshme” për origjinën, gjuhën dhe kulturën “ndryshe” që kanë.
E prapë, a ka mite që do të ish më mirë të mos ishin krijuar? A ka të tillë që, duke mos qenë falsifikues, do ta kishin bërë jetesën e komunitetit më realiste dhe më të aftë për të parë drejt dhe larg? A mund të masim sa dëm dhe sa dobi ka pasur komuniteti dhe shoqëria nga falsifikimi historik dhe miti, apo është jo etike nga ana shkencore, edhe ta ngresh këtë si pyetje për diskutim? A ka mite të mirë dhe mite të këqij? A është i mirë falsifikimi i këngës së Moresë dhe i keq ai i falsos së koronejve princër që erdhën në Itali dhe sollën rilindjen arbëreshe apo ai i vëllezërve Reres? A mistifikojmë në fakt të sotmen dhe të ardhmen nga çdo përpjekje për të parë anët “pozitive” të mitit antik?
Këto janë pyetje që duan një studim më vete. Ajo që unë ngulmoj të shpreh është se nuk mund të kuptohet prodhimi simbolik pa e lidhur me kohën e vet, ideologjitë që ushqyen motorin e mitit dhe funksionet që ai kreu në epokën kur lindi dhe u rrit. Po aq u duhet hapur rrugë në kohët moderne, kur janë relativisht të fuqishme ideologji (edhe institucionale madje) të reja që mbështesin dijen shkencore po aq sa të drejtat identitare dhe kulturore të individit dhe komunitetit, analizave skrupuloze kritike të miteve të krijimit.
Kjo duhet kryer sidomos e së pari në rastet kur mite të tillë ndeshen me progresin, barazinë dhe respektin, harmoninë njerëzore dhe tolerancën. Dhe miti i vjetër, i apropriuar nga një shoqëri e re që ia gëlltit jokritikshëm gjithë lëndën ideologjike që ai bart prej shekujsh, ka shumë gjasa të pjellë aksion reaksionar, shtypje njerëzore apo edhe luftë dhe asgjësim.
Së fundi, duhet mbajtur mendja hapur ndaj shumë të vërtetave. Ato janë komplekse dhe të ndryshueshme. E vërteta absolute, ashtu si autentikja janë konstrukte relative dhe iluduese. Cila është jeta e vërtetë e këngës “O e bukura More”, dhe cili mund të thotë se origjina e saj është më e vërtetë sesa jeta e saj e dytë apo e tretë? Autentikja është ajo që njohim si përdorim fillestar apo ajo që njohim si më të vërtetë? Kush mund t’u mohojë vërtetësinë lotëve dhe duartrokitjeve që derdhen kur këngën e këndon Elsa Lila apo plot këngëtarë të tjerë që shpesh e ndryshojnë totalisht mesazhin fillestar apo edhe atë dytësor të këngës, dhe solistëve apo publikëve që as nuk e kuptojnë se çfarë po këndojnë apo çfarë filtrojnë nëpër aparatet e veta shqisore dhe kognitive?
“O e bukura More” në mërgim

Ka arbëreshë që e këndojnë “O e bukura More” me orkestrim (kryesisht një kitarë e vetme) që ndjek melodi tipike të Jugut italian. Ka variante që e kanë greqizuar këngën, duke shtuar hyrje transparente greke buzukësh vajtues që pa dyshim nuk kanë lidhje me Morenë e 1400-1500ës.Në variantet e Shqipërisë kënga është përpunuar edhe më shumë, edhe në versionet e adaptuara për muzikë lirike që kanë hyrje të gjata orkestrale ose një-instrumentale, hyrje shpesh krejt të ndryshme prej njëra-tjetrës. Mua më duket se i bën drejtësi këngës së bukur vetëm kori i thjeshtë shumëzërash i grupeve folklorike arbëreshe i pashoqëruar nga instrumentet. Por këtë s’e gjen dot më kollaj.
Sa herë një element i ri futet në këngë, qoftë në tekst, qoftë në muzikë, kënga riinterpretohet dhe rivlerësohet simbolikisht. Efektet e saj publike gjithashtu janë të ndryshme. Në secilin riinterpretim mund të analizohen qartë arsyet e elementeve shtesë si dhe ideologjitë themelore në bazë të tij. Përpunimet dhe ripunimet e këngës për ta “zbukuruar” atë, pavarësisht nga niveli profesional apo zhanri muzikor i përdorur, synojnë t’ua shesin më mirë këngën publikëve më të gjerë ose më të specializuar, dhe t’i bëjnë ata më të lidhur e të apasionuar pas këngës. E kam fjalën këtu për shitje në kuptimin e drejtpërdrejtë, dhe në kuptimet figurative të fjalës që lidhen me ideale kulturore dominante si ato të dashurisë për atdheun, mallit për të, humbjes së tij të dhimbshme dhe reagimeve sentimentale. Ky proces komodifikues i këngës bëhet herë në mënyrë inteligjente dhe herë jo, sipas rastit nëse fjalët apo përmbajtja e këngës (origjinale ose dytësore) kuptohen ose jo nga përpunuesi, si dhe nga sa i kursyer ose jo është ai me patriotizimin e këngës.
Po ashtu, në këtë proces të kalimit të këngës prej grupeve arbëreshe tek grupet shqiptare, mund të flitej për një proces “apropriimi” të këngës prej nesh [një përvetësimi kulturor (etikisht të padrejtë) prej nesh të një produkti kulturor të tjetërkujt (arbëreshëve) me histori dhe karakteristika që e lidhin ngushtë simbolikisht atë produkt kulturor me tjetrin dhe jo me ne]. Por ka dy argumente që e bëjnë të pavlefshme tezën e përdorimit apropriues të këngës prej shqiptarëve: i pari, se shqiptarët (këndues) ndihen arbërorë ose ndihen pikërisht ata, dheut të të cilëve u këndohet në këngë, pra me lidhje fort të qenësishme me arbëreshët; e dyta, kënga në Shqipëri ka nisur të këndohet gjithnjë e më shpesh me tone që rimarrin motivin arbëresh të atdheut të lënë pas dhe mallit për të, dhe e vendosin atë në sfondin e emigracionit të ri shqiptar të pas 1990-ës, edhe më masiv dhe rreze-gjerë sesa ai mesjetari. Diaspora e re nuk e përdor më këngën si t’i takonte së vjetrës, por sikur të ish krijuar për atë vetë, të renë pra. Është interesante të shihet si bartet pa kontradiktë vlera simbolike e këngës, prej elementeve vajtuese lidhur me funebritetin origjinal të përmbajtjes, për atin, mëmën dhe vëllain e vdekur, tek malli për atdheun arbëror në variantin e dytë të saj, përcjellë tani në mallin e emigrantëve të pas-90ës për Shqipërinë e sotme.
Pra kënga tashmë është bërë edhe “e jona”, duke rritur kuptimet e shtuara në këto përdorime, si edhe duke ndryshuar simbolikën e dikurshme. Madje, një pjesë e këngëtareve që e kanë kënduar këngën, si Elsa Lila, kanë luajtur me futjen në tekst të fjalës Shqipëri, duke e njësuar emigracionin e hershëm me të sotmin, dhe duke përcjellë identifikim tërësor të emigrantit me këngëtarin, që në rastin e Elsa Lilës është real. Në këtë përdorim, një “manipulim” i ri i shtresohet këngës. Siç u sqarua në pjesën e parë, nga përkujtim funeral, kënga ishte bërë këngë patriotike e arbëreshëve; ndërsa tani po rikuptimësohet mbi bazën e identifikimit të atdheut të vjetër të Arbëreshëve me atdheun e ri të jo-arbëreshëve, dhe atë e këndon emigranti vetë.
Mund të vësh buzën në gaz po të mendosh se, duke qenë që një pjesë e mirë e emigrantëve tanë modernë sot gjenden në Itali, kënga “O e bukura More” është shndërruar në një polifoni surreale zërash qindravjeçarë që vazhdon të ketë si origjinë tokat italike dhe i drejtohet një Shqipërie shumëvlerëshe (që mund të shfaqet edhe si More), e cila vazhdon të braktiset dhe të qahet me po aq pasion nga grupe masive.
Sot gjen plot variante të këngës online të prodhuara nga arbëreshë dhe shqiptarë, madje edhe të tillë ku “More” (tokë e panjohur për shumë) shkruhet me të vogël e marrë në kuptimin e pasthirrmës “more” të shqipes pavarësisht lëmshit që krijon përplajsja e gjinive aty.
Një version lirik i mirë i këngës është ai i kënduar nga O. Kurteshi shoqëruar në piano nga D. Tukiqi. Në këtë variant ruhet strofa origjinale e këngës si në origjinalin arbëresh paraqitur në pjesën e parë të shkrimit, por ai shqipërohet fonetikisht dhe leksikalisht dhe bëhet krejt i kuptueshëm për dëgjuesin shqiptar. Kënga lirike (në të gjitha variantet e saj) kufizohet në tekstin origjinal pa shtuar tekste të tjera që i gjejmë shpesh në muzikën e lehtë. I vetmi ndryshim verbal që i bëhet këngës nga origjinali është se “zonja mëmë” shfaqet në tekst para “zotit tatë”. Por, sado afër origjinalit, ky variant lirik nuk është ai më i dashuri për njerëzit.
Varianti publikisht më i përfillur online (që shoqërohet nga imazhe filmike që variojnë nga videoja në video) është ai i Elsa Lilës. Lila, përfshin në të kënduar elemente të fonetikës arbëreshe që, sipas meje, rrisin emocionalisht këngën dhe i shtojnë mistikën arbërore aq të dashur për shqiptarët, sido që pikërisht Elsa Lila bën zhvendosjen në aksin toponomik nga Moreja tek Shqipëria. Lila në fakt këndon vetëm tri vargjet e para të këngës të përsërituara, duke hequr krejt pjesën me “tatën, mëmën dhe vëllain, gjithë mbuluar nën dhe”, me synim që, Injorimi i pjesës funebre (origjinali kuptimor) o lëshon vendin e vet kuptimit patriotik të këngës si dhe copës së gëzuar që i bashkohet.
Prej tri vargjeve të para të dhimbshme e vajtuese kalohet papritur në një motiv totalisht të kundërt, atë të dashurisë së çmendur të djalit për vajzën lule në këngën tjetër “O lule-lu” që i bashkëngjitet mekanikisht atij të “O e bukura More”. Vaji për atdheun, në këtë kompilim pa krisë a pauzë, kthehet në gaz dashnorësh të lumtur; origjina funebre e këngës, në erotikë[i]!
Kemi parë e s’kemi parë, shkon i vdekuri me të gjallë! Pasi djali i thotë vajzës-lule “se zemra ime je ti vetë”, Lila transformon vargun herën e dytë që e këndon, në “se zemra ime, Shqipëria”. Këtu emocioni arrin kulmin, kënga mbyllet dhe publiku shpërthen në një stuhi brohorimash e duartrokitjesh. Është prekur mu në zemër! Për publikun shqiptar ky pohim dashurie patriotike i mërgimtares së bukur Lila, është edhe më prekës e i vlerësuar se talenti i saj. Duhet nënvizuar këtu se sjellja në skenë e Shqipërisë në pjesën dashurore të këngës, dëshmon se motivi i shtresuar patriotik vazhdon të jetë themelor në këtë variant të ri të këngës, ashtu si deshën të moçmit intelektualë arbëreshë.
Nga variantet e lehta të “O e bukura More” Lila i bën hyzmet të veçantë dhe të talentuar fonetikës së këngës. Ajo nuk shqipton “ë-në” shqipe, por një “ë” më të mbyllur e më të lartë duke iu afruar “ë-së” arbëreshe si në fjalët “për”, “të” “e vërtetë”; Lila shqipton “unë/un” pa “n”, pra “u” me një hundorëzim të lehtë, siç bëjnë arbëreshët, dhe shndërron tingullin “l” të fjalës “lule” në një tingull qiellzor të përparmë (siç ndodh me italishten në rastin a tingullit shkruar “gl”) pikërisht siç ndodh në arbërisht.
Elina Duni këndon një variant më teatral të këngës dhe, më shumë se për fjalët një nga një, kujdeset për një rritje të vazhdueshme të efektit dramatik. Edhe ajo thekson (që në shpjegimin paraprak që i bën këngës për publikun) karakterin e saj patriotik arbëror, sido që edhe në këtë variant teksti patriotik ndiqet nga ai dashuror. Ndërsa Duni me finesë nuk e fut në lojën e vet “Shqipërinë” (që duhet thënë se është një hile meskine që i ul vlerat këngës) në fund të këngës. Ajo nuk përdor as fonetikë arbëreshe, por afron disa segmente të këngës me shqiptimin geg, si në “zonjën nan” dhe “vlla”.
Çuditërisht, në variantin e Dunit vargjet e këngës së dashurisë që në arbërisht[ii] janë zakonisht “o lule-lu, o lule lule mazz’ mazz’, se u për ti, se u për ti, jam e dal pazz'[iii]” transformohen: nga “dal’ pazz’” vargu bëhet “e ndalu pak” herën e dytë. Në fakt, vargu arbërisht që thotë “se unë për ty jam e dal pazz’” (ose thjesht “dal pazz’”) është një kalk nga shprehja italiane “esco pazzo” (në shqip “çmendem për ty”). Pra vargu ndjekës “e ndalu pak është e vërtetë” është një varg qesharak për faktin se nuk ka asnjë lloj kuptimi. Më kujtohet që në Shqipëri nëpër eskursione rreth viteve ’88-’89 e këndonim si “djalo pazz[iv]”. Ka pastaj edhe nga këto variante revolucionarizueso-gajasëse të kësaj kënge në shqip si: “E lum e lum e paça paça /E nalu pak e nalu pak ende sa s’plasa/ Se zemra ime, se zemra ime je ti vete/ Se un per ty, e un per ty jape jete”.
Unë e respektoj lirinë që jep anonimiteti dhe folklori, por besoj se, kur prishet një farë ekulibri sasior nëpërmjet risive, nuk kemi të bëjmë më me të njëjtën cilësi apo këngë. Ja edhevarianti arbëresh. Teksti më poshtë vjen nga San Benedetto Ullano në provincën e Kozencës. Por në variantin e kënduar arbëresh më lart, nuk duket se thuhet vargu tipik i këngës siç këndohet prej shumë arbëreshëve “është (e) vërtetë”, por si “pe ti vëtetë” ose “për ty vërtetë”. Këtu ndihen fort edhe qiellëzorizimet në “ljulje” e “dalj”. U vë dot faj shqiptarëve që ta kanë dëgjuar keq?!
E lule lule mac mac

u pë tia dal pac

e dal pac e është vërtetë

se zëmëra ime je ti vet!
Tri probleme nxjerrin krye këtu: i pari, arbërishtja dhe shqipja janë larguar fort mes tyre, dhe shqiptari e këndon këngën për vlerën simbolike që ajo ka, dhe jo sepse ia kupton tekstin; pra rishtaz kemi të bëjmë me një këngë të re, në fakt, më shumë se me të vjetrën por që në një plan, aspak verbal, lidhet fort me të vjetrën. Ky është kthimi mbrapsht i këngës në përdorimin e vet ritual si në “prehistorinë” e saj, që diskutoja në fund të pjesës së parë të këtij shkrimi. Problemi i dytë është ai i sfidave serioze që ka mbijetesa e gjuhëve në rrezik si arbërishtja, në kushtet e një deleksikalizimi masiv të tyre. Një mikeshë nga Piana degli Albanesi, me të cilën diskutoja nëse kënga “O lule lu” ishte e Siçilisë apo e Kalabrisë, më tha: “shiko shprehjen “dal’ pazz’”; këtë mund ta thonë veç arbëreshët e Kalabrisë që e kanë prishur gjuhën, se ne pianiotët deri këtu nuk kemi arritur ende, dhe nuk e kemi shkartisur gjuhën kaq keq me italishten!” Kjo më kujton një folës nga Piana degli Albanesi që dinte edhe ca shqip, me të cilin para shumë vjetësh po testoja nëse mënyra dëshirore kish vdekur ose as ekzistuar kurrë në Piana, apo rronte në formë pasive, së paku në shprehje të ngurosura.
Ai, vargun “artë[v] rregjëria jote” të lutjes “Ati ynë” arbërisht, nuk e përktheu në italisht “venga il tuo regno”, por “d’oro è il tuo regno”. Problemi i tretë lidhet me forcën false që ka diskursi patriotik për njerëzit në shkallë të gjerë, dhe pranueshmërinë pa pyetje të ideologjisë që ai bart. Emigracioni masiv i shqiptarëve pas 1990-ës ka qenë zgjidhja e vetme që ata kanë parë drejt një jete më të mirë, ndoshta edhe zgjidhja më e ndershme mes të tjerave. Por ky emigracion nuk është as i thjeshtë, as fatlum dhe as i reduktueshëm në një dukuri të thjeshtë pozitive zhvendosjeje drejt vendeve që ofrojnë më shumë siç bën gjithë bota. Emigranti shqiptar tipik nuk e pranon kollaj tokën e re dhe njerëzit e saj, i sheh vetëm probleme, ia shan zakonet, gjellët, jetën. Kështu ndodh edhe me lidhjet mes shqiptarëve dhe arbëreshëve: secili grup e sheh veten superior, i sheh tjetrit defekte “gjenetike” të pakëmbyeshme, fatale. Por përqafimi aktiv i këngës tregon se, në rrafshin simbolik, gjithë kontradiktat janë zhdukur, dhe ne ende kemi fuqi të prodhojmë dy diskurse totalisht të kundërta në të njëjtën kohë: diskurse reale, të përditshme e që i besojmë. Dhe diskurse të rreme romantike si ai i unitetit të paluajtshëm kombëtar, dashurisë për atdheun e përsosur që lamë e na përlot e na bën të këndojmë me zjarr e të ndihemi superiorë në ditë të caktuara të vitit. Thua të jetë prapë e tillë rruga drejt mbajtjes së gjuhës dhe kulturës edhe në shekullin e XXI?
Besoj se Frederik Ndocaj mendon tamam kështu. Varianti i “O e bukura More” i Ndocajt bën komodifikim më të drejtpërdrejtë të këngës që me siguri i drejtohet një publiku emigrantësh të sotëm shqiptarë. Ky variant është edhe më “pa lidhje” me këngën arbëreshe. Tonet patriotike “me të dredhur të zërit” përforcohen sepse Ndocaj as nuk e përdor fare fjalën “More” por e zëvendëson atë në të gjitha rastet me “Shqipri”, dhe sapo e mbaron këngën e plotë, hidhet në vargjet “Vajta, kalova gjithë Kalabrinë, askund nuk gjeta si Shqipërinë”. Në këtë pikë nuk e di cili kompilim është më pak fin: ai që ngjit këngën e mortit me atë të dashurisë dhe i patriotizon që të dyja, apo ky i Ndocajt që do të prekë me çdo çmim emigrantin.[vi]
Në poezinë “Atje kam” të vëllimit me të njëjtin titull të vitit 2004, poeti arbëresh Giuseppe Schirò Di Maggio, me zgjuarsinë parashikuese tipike të burrave të moçëm arbëreshë, luan me këto rikuptimësime që i bëhen Moresë ashtu si edhe këngës “O e bukura More”, sido që ai nuk ka parasysh atje variantet shqiptare të diskutuara më sipër. Di Maggio, arbëresh i vërtetë, por i shekullit të XXI, e sjell Morenë e largët, koncept i ndryshueshëm dhe i dyshimtë, në rrafshin e “sot-it” dhe “këtu-së”:

E Bukura More e sprasme është “këtu” ku jam.
“Këtu” kam u zotin tatë, “këtu” kam u zonjën mëmë

“këtu” kam edhe tim vëlla, gjithë mbuluar në “këtë” dhe (atdhe).”
Jam e sigurtë që kënga fatlume e Moresë do vazhdojë të lakohet mes nesh në kuptime e interpretime të reja, legjitimiteti i të cilave nuk vendoset nga tjetërkush veç publikut. Por lëmshi pa formë i këmbimeve “More”, “Arbëri” “Shqipëri” nuk dëshmon atdhetarinë tonë, por mungesën e një “atdheu” real dhe dëshirën për ta rikrijuar atë në fantazi. Në fakt duhet mësuar nga G. S. Di Maggio dhe duhet kërkuar dhe gjetur atdheu “këtu” dhe “tani”./voal.ch

Shqiptarët dhe një histori dashurie në shënimet e historianit Hopf

Hopf ishte një emër i dëgjuar ndër historianët europianë, por dhe shqiptarë në gjysmën e dytë të shekullit XX. Konsulli francez në Shkodër në vitet 1893-1899, Aleksandre Degrand, jo vetëm i referohet në librin e tij Kujtime nga Shqipëria e Epërme, por edhe huazon nga botimi i tij pemët gjenealogjike të disa prej familjeve të mëdha shqiptare, veçanërisht atyre që kishin hedhur rrënjë në Peloponez e Atikë në fillimet e viteve 1300. Jeta e Hopf kaloi nëpër bibliotekat e vjetra të Europës, të Italisë e Vatikanit (veçanërisht në Venedik e Napoli), të Gjermanisë, Austrisë, etj., ku kopjoi tekste të rralla dhe me një këmbëngulje të jashtëzakonshme dhe profesionalizëm të rrallë.

NGA LUAN RAMA

Kur shkruaja librin “Kalorësit e stuhisë” m’u desh të kërkoja botimin e vjetër të historianit gjerman Carl Hopf që gjendej në fare pak biblioteka të Francës. E kisha ndeshur të cituar më parë dhe veçanërisht me zbulimin e tij të jashtëzakonshëm të Memoria e Gjon Muzakës, e cila fillimthi u përkthye nga origjinali në italisht prej Dhori Qiriazit dhe më pas nga Pëllumb Xhufi, historiani i kësaj epoke. E megjithatë kureshtja më kishte shtyrë ta kisha në duar librin e tij të cituar ngado, “Chroniques greco-romaines”, të botuar në Berlin më 1873 nga libraria “Weidmann”. Sidoqoftë, Hopf ishte një emër i dëgjuar ndër historianët europianë, por dhe shqiptarë në gjysmën e dytë të shekullit XX.

Konsulli francez në Shkodër në vitet 1893-1899, Aleksandre Degrand, jo vetëm i referohet në librin e tij Kujtime nga Shqipëria e Epërme, por edhe huazon nga botimi i tij pemët gjenealogjike të disa prej familjeve të mëdha shqiptare, veçanërisht atyre që kishin hedhur rrënjë në Peloponez e Atikë në fillimet e viteve 1300. Jeta e Hopf kaloi nëpër bibliotekat e vjetra të Europës, të Italisë e Vatikanit (veçanërisht në Venedik e Napoli), të Gjermanisë, Austrisë, etj., ku kopjoi tekste të rralla dhe me një këmbëngulje të jashtëzakonshme dhe profesionalizëm të rrallë. Pikërisht nga ai libër ishte marrë dhe Kronika e Gjon Muzakës, të cilën ai e kishte botuar ashtu siç e kishte gjetur, në italisht. Pra gjatë katër vjet kërkimesh, ai mblodhi kronika të ndryshme mesjetare, të cilat së bashku do t’i botonte duke i quajtur Kronika mesjetare “Chroniques greco-romaines”, ku një nga kapitujt më të rëndësishëm është udhëtimi i kryqtarëve dhe përmbysja e bizantinëve në Kostandinopojë më 1204.

Dihet që disa kronika e tekste të rralla ruhen në bibliotekat e Europës dhe në veçanti të Francës, Anglisë, Italisë (veçanërisht në Napoli, Vatikan dhe Venecia), të cilat kanë hedhur dritë mbi këtë epokë dhe në disa prej tyre tregohet jo vetëm kalimi i kryqtarëve nga brigjet shqiptare përmes “Via Egnatia” por edhe për betejat e normandëve e bizantinëve në trojet shqiptare, në kohën e Robert Guiscard dhe birit të tij Bohemond dhe kundërshtarit të tyre Aleksis I, në Durrës, Petrela, gryka e Shkumbinit, Ballsh e gjetkë.
Hopf u interesua veçanërisht për studimin e kronikës së Robert Clary, një nga kronikat më të famshme burimore të kësaj epoke, të cilën e gjeti në bibliotekën mbretërore të Kopenhagës më 1855. Krahas disa studimeve të tjera, më 1863 ai e kishte botuar atë në Vestfali, në shtëpinë botuese “Hamm”. Botimi përfshinte ngjarje nga viti 395 deri më 1821, ku mes tyre janë dhe kronikat e kryqtarëve. Hopf kishte gjetur në bibliotekën e San Marco-s në Venecia dhe kronikën “Devastatio Constantinapolitano” që hedh dritë për ngjarje të mëdha të botës kristiane në fillimin e shekullit XIII. Por sidoqoftë për botën shqiptare, studimet e Hopf kanë një rëndësi të veçantë. Disa historianë i janë referuar studimeve të tij, ndër të cilët dhe konsulli francez Alexandre Degrand në “Kujtime nga Shqipëria e Epërme”. Dy janë ndoshta prurjet më interesante të Hopf në historinë shqiptare: gjetja dhe botimi i Memorieve të Gjon Muzakës dhe së dyti gjetja dhe botimi i gjenealogjive të disa familjeve të vjetra shqiptare të vendosura në Greqi qysh në fillimet viteve 1300.
Karl Topiaj, pinjolli shqiptar me gjak francez

Një nga tregimet më interesante, aq sa duket dhe si legjendë, dhe që lidh anzhuinët me shqiptarët është dhe ajo e Tanush Topias, “Comte de Durrës” dhe lidhjes së tij me Helenën franceze, bijë e familjes mbretërore d’Anjou. Këtë histori na e përmend dhe albonologu i njohur, bizantologu Alain Ducellier, i cili duket se e beson si të vërtetë dhe që ashtu duhet të jetë besoj, meqë emblema e Topiajve e vërteton këtë.

Tanushi e kishte parë Helenën për herë të parë në kështjellën e Durrësit, kur ajo kishte ardhur me një anije, vetëm sa për të kaluar një mbrëmje, gjersa furtuna në det të pushonte dhe për t’u nisur pastaj brigjeve të Greqisë, ku e priste i fejuari i saj frëng, princ i ishujve të Moresë. Thuhet se ajo ishte bionde dhe një bukuroshe e ashpër nga krahina e Anjou-së. I ndezur nga dashuria për të, që atë mbrëmje, ai e rrëmbeu francezen me pasionin e tij. Ajo e pëlqeu menjëherë princin e pashëm arbëror dhe nuk pranoi të vazhdonte udhëtimin e nisur drejt Greqisë. Një vendim i habitshëm, por i vërtetë.

Pra kjo histori reale përshkruhet dhe në Kujtesën apo Memorien e Gjon Muzakës, e shkruar në vitin 1510, në vitin e vdekjes së këtij princi mjaft të njohur dhe bashkëkohës i Skënderbeut. Në këtë “memorie” të gjetur nga Hopf dhe të botuar në librin e tij Kronika greko-romane (Chroniques Gréco-Romanes) në vitin 1873, përshkruhet gjenealogjia e familjes së vjetër të Muzakajve, si dhe lidhjet familjare përmes krushqive të disa prej princave më të njohur të kësaj epoke disa shekullore, të cilët luftuan së bashku kundër dyndjeve osmane, apo ndaj dyndjeve sllave që vinin nga veriu.

Në këtë Memorie, shkruhet se: “Mbreti Robert, që ishte mbret i Napolit, i dërgoi vajzën e tij bastarde, Helenën, princit të Moreas, që ai të martohej me të, mirëpo në det u bë një furtunë e madhe, çka e shtyu anijen drejt Durrësit, ku ata qëndruan disa ditë e në këtë mënyrë, Andrea (apo Tanushi në disa të dhëna të tjera historike) ra në dashuri me zonjën që përmendëm dhe ajo u bashkua me të. Të dy ishin dakord që të jetonin së bashku. Kështu ata lindën dy djem: i pari u quajt zoti Karl dhe i dyti, zoti Gjergj…” I dërguari i mbretit të dinastisë anzhuine në Durrës, guvernatori francez, më kot e kërcënoi se mbreti në Napoli do t’i dërgonte ushtrinë dhe do t’ia digjte të gjitha pronat. Por çifti tashmë jetonte ditët e një lumturie të madhe. Tanush Topia shpalli dasmën dhe thirri gjithë princat shqiptarë.

Një vit më vonë u lindi një djalë që Helena e quajti Karl (Charles), në kujtim të stërgjyshit të saj. Mbreti nuk guxoi të sulmonte Durrësin me flotën e tij. Ai e dinte që princi shqiptar do të gjente mbështetjen e princave të tjerë dhe betejën do ta humbte e bashkë me të mbase dhe mbretërinë. Shumë vite do të kalonin dhe më së fundi, mbreti anzhuin do t’u çonte mesazhe miqësie dhe i ftoi ata të shkonin në pallatin e tij, në Napoli. Një ditë, Tanush Topia dhe Helena e bukur do t’i hipnin anijes dhe do të niseshin nëpër Adriatik drejt Napolit. Mbret Roberti u kishte çuar fjalë se i kishte falur dhe se në Napoli po përgatiteshin festimet e pritjes së princit shqiptar.

Helena përpiqej të imagjinonte sesi do të ishte ky takim me të atin. Ajo e njihte mirë zemëratën e tij dhe shpresonte se pas kaq vitesh, mllefi i tij qe shuar dhe ndoshta tashmë me siguri ai do kishte mall jo vetëm të shihte atë, por dhe Karlin e vogël, që mbante si kujtim emrin e të madhit Charles. Por Karli i vogël, ky pinjoll i lindur nga historia e një rrëmbimi, apo i një dashurie të nëmur, me gjak shqiptar e gjak francez, nuk do t’i ndiqte prindërit e tij. Disa thonë se ai kishte mbetur në kështjellë.

Në Memorie-n e tij, Gjon Muzaka shkruan gjithashtu se “Duhet ta dini se në atë kohë, mbreti Robert e grishi të bijën dhe dhëndrin në shtëpinë e tij në Napoli dhe i vrau të dy për veprën që kishin bërë, dhe djemtë që thamë, u arratisën dhe erdhën në vendin e tyre. Pastaj, ky djali i quajtur Karl Topia u martua me zonjën Vojsava, bija e Balshës, e cila bëri një djalë me emrin Gjergj dhe ishte ky ai që ua la Durrësin peng venedikasve dhe vetë vdiq pa trashëgim… ” Siç mund të konstatojmë, një histori tjetër thotë se ata i lanë fëmijët e tyre në Durrës dhe nuk i morën me vete në Napoli. Një ngjarje padyshim e jashtëzakonshme që i jep ngasje imagjinatës, si në këngët tragjike të Antikitetit…

Në Napoli, Topia dhe gruaja e tij Helenë, u pritën me nderime të mëdha dhe ceremonia vazhdoi gjer natën vonë. Ata nuk e dinin se po kalonin natën e fundit të jetës së tyre. Mbreti urdhëroi t’i vrisnin që të dy dhe në mëngjes, kufomat e tyre u zhdukën. Rrëmbimi i Helenës, si në teatrot klasike greke, përfundoi me një tragjedi të tmerrshme. Me kot Karli i vogël, javë me radhë priste prindërit e tij, duke përgjuar detin dhe horizontin. Principata mbajti zi për princin dhe princeshën e vrarë. Një armiqësi u krijua për mbretin e Anjou-së. Por sa më shumë rritej princi i vogël, aq më shumë ai krenohej me prejardhjen e tij shqiptare e franceze. Kur u bë zot i Durrësit dhe i krahinës përreth, në stemën e tij ai vazhdoi të mbante zambakët heraldikë, duke shtuar dhe luanin e stemës së hershme të anzhuinëve. Karl Topia përmendet për herë të parë rreth viteve 1350, në një kohë kur anzhuinët e zotëronin ende Durrësin.

Për shumë kohë, Shqipëria vazhdonte të quhej “Regnum Albaniae” me kryeqëndër Durrësin. Vetëm më 1359, Karl Topia kishte mundur të krijonte një principatë më vete e të pavarur, me toka që shtriheshin nga Kruja e gjer në Mat. Por ai shikonte gjithnjë nga Adriatiku, që një ditë qyteti-port i Durrësit të bëhej kryeqendra e tij. Dhe ai e sulmoi Durrësin në vitin 1362, ashtu siç bëri dhe Balshaj nga ana e tij, por pa sukses. Dy vjet më vonë ai luftoi kundër Balshës dhe e kapi rob kunatin e tij, Gjergj Balshaj. Kronikat shkruajnë se ai filloi të përgatiste një flotë të tijën për të luftuar kundër venecianëve, të cilët Durrësit i jepnin shumë rëndësi në kontrollin e Adriatikut. Dhe kjo betejë u bë, por asnjë nga forcat nuk doli i humbur.

Kështu Topia arriti më së fundi ta pushtojë Durrësin, duke krijuar një principatë më vete, ku Durrësit iu bashkuan dhe Kruja e Petrela. Topia krijoi aleanca afatgjata me Raguzën dhe Hungarinë dhe më së fundi, në vitin 1366, Senati i Venedikut pranoi ta quajë në shkresat e tij si “Dominus Albaniae in partibus versus marittimam Durachio”, pra “Zot i Arbërisë në viset bregdetare të Durrësit”.

Më 1374, duke parë forcën e princit Karl Topia, Papa Gregoire XI i dha atij titullin “Grande Comte d’Albaniae” (Kont i madh i Shqipërisë). Madje ai ishte quajtur “Princeps Albaniae” dhe “Primus de domo Franciae”. Nga Vatikani, Papa i dërgoi dy letra, ku ai çmon lart devotshmërinë e tij ndaj katolicizmit, duke e quajtur “Dux Dalmatie”.

Në një nga letrat, ai i lutet që ta detyrojë peshkopin e Sardës që t’i pagojë taksën që i detyrohet Selisë së Shenjtë. Sipas Memorie-s së Gjon Muzakës, “djali i dytë, zoti Gjergj, vëllau i të përmendurit Karl Topia, u martua dhe bëri fëmijë, nga të cilët rrjedhin ata që quhen Topia. Karl Topia sundonte në dy Skuriet (Scurie), në Fisine (Flisina), Blevisht (Blevisti), në Tiranën e vogël (Taransa minore), Krrabën (Carrabi) dhe Farkën (Fuorcha)”.

Kronikat mesjetare na flasin dhe për një ekspeditë të burrit të mbesës së Jean Gravina-s, e quajtur Jeanne de Duras (Zhana e Durrësit), i cili kishte tentuar të pushtonte Durrësin, ndërkohë që atë e zotëronte Topia. Por burri i saj, Louis d’Evreux në krye të njëmijë luftëtarëve të Navarës spanjolle, u vra në portat e qytetit, më 14 gusht 1376. (Një tjetër kronist i kohës ka shkruar se Louis d’Evreux ishte vëllai i mbretit Karli II i Navarrës, apo Karlit të “Keq”. Ishte ai që ngarkoi një kapiten mercenarësh, Ingeram de Coincy, të formonte një ushtri prej njëmijë ushtarësh gaskonë, shigjetarësh e heshtarësh, për çka u desh tre vjet. Kështu ata u hipën anijeve në Tortosa dhe në fund të vitit 1375, iu drejtuan Durrësit. Durrësi u pushtua për pak kohë, por Louis d’Evreux mbeti i vrarë. Karl Topia e çliroi përsëri qytetin. Megjithatë, 140 vjet më vonë, do të ishin mercenarë shqiptarë që do të mbronin navarasit kundër sulmeve të Kastijës.)
Në kujtim të familjes dhe prejardhjes së tij, Karl Topia ndërtoi kishën e Shën Vladimirit në Elbasan, ku deri vonë u ruajtën emblema, një «bas-relief» si dhe një dorëshkrim i mësimeve të tij shkruar në latinisht, greqisht dhe në gjuhën sllave, sipas porosisë së vetë fisnikut shqiptaro-francez “… Kur mbretëronte në Arbëri princi dhe Zoti i shkëlqyer Charles I i shtëpisë së Francës…”. Pikërisht në këtë kishë dhe do të varrosej princi shqiptar. I pari ishte studiuesi George von Hahn, i cili e identifikoi këtë emblemë, duke e përshkruar atë si një emblemë me “një luan të kurorëzuar me lule zambaku të Francës”. Në fakt, në emblemën e punuar si skulpturë nga shqiptari i atëhershëm Dhimitër Spades (Shpata), specialistët e heraldikës kanë pikasur se ajo përbëhet nga dy pjesë, ku në të djathtë është emblema e Karlit, e trashëguar nga paraardhësit e tij dhe nga e majta është emblema e Anjou-së, e ndarë nga një linjë diagonale.
Historia e Topiave dhe e Durrësit është e lidhur veçanërisht dhe me fundin e shekullit XIV, kur venedikasit donin të vendosnin pushtetin e tyre në Durrës, për t’i dhënë fund influencës së anzhuinëve dhe lidhjes me Francën. Gjergj Topia ishte atë kohë sundimtari i Durrësit. Më 1391, ai ishte i sëmurë rëndë dhe veç Venedikut, edhe princa të tjerë e lakmonin fronin e tij. “Venediku dërgoi flotën e tij para Durrësit, – shkruan historiani Schmitt, – me udhëzim të ngjashëm si dy vjet më parë: në rast se Topia vdiste ose arratisej, qyteti duhej marrë “in bona gratia” me pëlqimin e qytetarëve.

Teksa në shtratin ku dergjej Gjergj Topia, shtyheshin kushërinjtë e tij të shumtë, vasali osman Gjergji II Strazimiroviq Balsha, papritur sulmoi Durrësin. Kjo shpjegohej nga armiqësia e vjetër mes dy familjeve, Balshaj e Topiaj. Në të vërtetë ajo ishte jehonë e shtrëngatave të mëdha në Itali dhe në Perëndim: në Napoli, mbreti Ladislas e kishte punën keq ndaj frëngut Louis II d’Anjou, kushëriri i mbretit frëng Charles VI. Topiajt, krenarë për gjakun anzhu, kishin marrë krahun e Louis dhe të Papës Clement VII që e mbështeste atë, duke tërhequr kështu në skizmën e madhe armiqësinë e papës Bonifac IX, kundërshtar i Clement-it.” Po këtë vit, Durrësin e sulmoi dhe Gjergj Strazimir Balshaj, ban-i i Zetës, i nxitur dhe nga mbështetja që i dha Papa Boniface IX. Në historinë shqiptare është e njohur konkurrenca dhe luftërat midis këtyre dy familjeve të mëdha.

Historiani i njohur i Ballkanit, N. Iorga, në studimin e tij, “Historia e shteteve të Ballkanit”, na kujton faktin sesi “për të mbrojtur trojet e veta kundër sulmeve të Balshajve, Topiajt thirrën për ndihmë osmanët”, çka u dënua nga të gjithë princat e tjerë shqiptarë, që me shumë përpjekje po përballonin furinë e dyndjeve osmane, siç u zhvilluan ato në brigjet e Vjosës në vitin 1385, apo në Fushë-Kosovë, ku serbë, shqiptarë, hungarezë apo rumunë, kjo aleancë kristiane ballkanike, i doli përballë furisë osmane. “Por shqiptarët, – shkruan Iorga, – i ruajtën zonat bregdetare si dhe Shkodrën, Krujën, Pargën (që ishte nën Zebenishtin), Danjën e Zakariajve, Ohrin ku ishin Gropajt, Lepanton që i përkiste Pal Shpatës dhe Malin e Zi, ku ishin Cernoviçët, që ishin shqiptarë të sllavizuar dhe që pa ndonjë arsye e ndienin veten sllavë.” “Sundimi i Topiajve përpara trusnisë dyfishe të osmanëve dhe Balshajve, – shkruan Schmit, – ndodhej në prag të shpërbërjes. Dhe Venediku ishte i shqetësuar për këtë se do të dëmtohej tregtia e saj. Senati nuk donte ta rrëzonte princin nga pushteti, por edhe nuk mund të besonte në rezistencën ndaj osmanëve. Senati donte shtimin e protektoratit dhe fortifikimin.

Nëse Topia nuk do të tregohej i hapur, por “kryeneç e i vështirë”, ai duhej joshur me 500 dukate dhe vetëm në rast kundërshtimi të plotë, venedikasit do të përdornin dhunën. Në vitin 1392, dy duzina mushqetarësh venedikas zbarkuan në Durrës. Konsulli Pietropizzoli i mbante të gjitha fijet në duar dhe vepronte në ato ditë vendimtare si përfaqësues i interesave venedikase. Gjergj Topia, me një këmbë në varr, pranoi t’ia lërë qytetin në protektorat Venedikut. Për këtë, më 18 gusht, në Venedik, përfaqësuesi i tij Johan i Vregos, ipeshkv dhe pro-venedikas, e firmosi.” Siç dihet, vitet 1370-1380 janë të mbushura gjithë beteja e ngjarje dramatike midis princave shqiptarë, serbë dhe osmanë.

Madje dhe shqiptarët luftonin kundër njëri-tjetrit: Gjergj Balsha II pushtonte Vlorën dhe Kaninën. Pastaj bashkë me vjehrrin e tij Pal Gropa dhe kunatin, Andrea Muzaka, luftojnë kundër Marko Krajleviçit, duke i rimarrë atij Kosturin, Ohrin, Prizrenin dhe Pejën. Atëherë, Marko thirri për ndihmë osmanët dhe më 1375 sulmoi shqiptarët, por pa ia arritur qëllimit. Më 1385, ishin osmanët e Hajredin Pashës, me rreth 40 mijë forca që mundën në Myzeqe Balshën e dytë, i cili u vra në këtë betejë. Por Gjin Bua Shpata do të rezistonte ende në viset shqiptare më në jug. Në librin “Historia e Shqipërisë” lidhur me këtë moment historik, shkruhet gjithashtu se “Kur Turqit po shtyheshin drejt Regnum Albaniae, ai i kërkoi ndihmë venecianëve, duke dërguar në Venedik peshkopin e Scampa-s. Më 1388, Grande Comte d’Albaniae, Karl Topia u sëmur rëndë dhe vdiq.

Marrëveshja më Venedikun u bë në kështjellën e Durrësit, në gusht të vitit 1392 dhe u arrit pas shumë bisedimesh midis Gjergj Topisë dhe komandantit të flotës së Adriatikut, Saracen Dandulo. E veçanta e kësaj marrëveshje qëndron në faktin se Gjergj Topia pranonte që Durrësi të kalonte në dorë të Republikës së Venedikut, por pas vdekjes së tij. Mbrojtja e qytetit kalonte në duart e Venedikut dhe për këtë arsye të dyja palët pranonin që në kështjellën e Durrësit të ngrihej flamuri i Republikës së Vendikut, me qëllim që turqit osmanë të ndërprisnin sulmet për pushtimin e qytetit.

Gjergj Topia do të vazhdonte të merrte si më parë të gjitha të ardhurat e qytetit dhe do të vazhdonte të ushtronte kontroll mbi zyrtarët dhe ushtarakët e tij. Të dyja palët merrnin përsipër të respektonin statutet dhe rregullat e qytetit. Marrëveshja u ratifikua nga Republika e Venedikut më 18 gusht të vitit 1392. Pas nënshkrimit të marrëveshjes, Gjergj Topia nuk jetoi gjatë. Burimet bëjnë të ditur se në tetor të vitit 1392, ai nuk jetonte më. Pas vdekjes së tij, më 14 nëntor 1392, Republika e Venedikut nisi në Shqipëri dy zyrtarë të lartë (proveditorë), Michele Contareno dhe Pjetër Kurino, për të marrë të gjitha masat e duhura për marrjen në dorëzim të qytetit të Durrësit, dhe qeverisjen e ardhshme të tij. Zyrtarëve në fjalë iu dha detyra të merrnin edhe kështjellën e Krujës…”
Pas vdekjes së Gjergj Topias në vitin 1392, i cili ua dorëzoi venedikasve çeësat e qytetit, qytetarët e Durrësit u ngritën në revolta të shumta për ta kundërshtuar pushtetin e vendikasve, por kjo luftë ishte e dëshpëruar ndaj asaj force të madhe. Flamuri i Shën Markut do të valëvitej për një kohë të gjatë mbi kështjellë… Në janar të vitit 1393, Këshilli i Madh i Venedikut zgjodhi një rektor dhe një kapiten administrator për qytetin.

Kështu Durrësi hyri në zonën venedikase të quajtur Stato da Mar. Ata përparuan në zotërimet e tyre gjatë bregut shqiptar, duke futur më pas në dorë edhe Lezhën e Shkodrën, e në vitin 1396 edhe Drishtin. Madje senati venedikas kishte shpresë që me anë të venedikasit Marco Barbarigo, të shtonte në zotërimet e saj edhe Krujën, meqë ai ishte burri i Helena Topias, vajzës së Gjergjit, i cili sapo kishte vdekur. Por Helena dhe Marco do të preferonin një marrëveshje me osmanët që të mos ndëshkoheshin nga ata. Bujarët shqiptarë të asaj kohe ishin të përçarë. Familja e Gjin Bua Shpatës dërgoi stradiotët e parë drejt Italisë dhe Europës, të cilët do të hynin në kronikat më të lavdishme të historisë europiane!…

Nicole Malachowski (The USA Air Force) është pilotja e parë “bombarduese” amerikane e cila 17 vjet më parë, pikërisht më 24 mars gjunjëzoi Serbinë në fushatën e bombardimeve ajrore në mbrojtje të civilëve në Kosovë.

 Ajo ka marrë medalje të ndryshme nderi nga Ushtria e SHBA-ve dhe është shquar për përsosmëri të jashtëzakonshme në goditjen e objekteve ushtarake serbe, edhe nëpër qendra të banuara, ose afër qyteteve ku ndodheshin bazat. Me gradën “Majore”, pilotja amerikane, Nicole Malachoëski, është dekoruar me medaljet e çmimet më të larta të Ushtrisë Amerikane si “Meritorious Service Medal”, “Air Medal”, “Air Force Commendation Medal”, “Air Force Achievement Medal”, si dhe medaljen “4th Fighter Wing”s”, të cilën e ka marrë si një heroinë e madhe gjatë fushatës së bombardimeve ajrore në Kosovë, për mbrojtjen e civilëve gjatë bombardimeve. Ajo është shquar për përsosmëri të jashtëzakonshme në goditjen e objekteve ushtarake serbe, edhe nëpër qendra të banuara, ose afër qyteteve ku ndodheshin bazat. Besohet se Nicole është një grua e guximshme dhe mjaft e aftë, e para femër amerikane në historinë 60-vjeçare të aviacionit që është pjesë e skuadronit bombardues luftarak “Pilotët e vdekjes”. Ajo hyn kështu edhe në analet e historisë amerikane të fluturakëve, duke u renditur e suksesshme dhe me vlera të spikatura mes pilotëve burra. Deri sot pilotja numëron rreth 200 orë fluturime bombarduese në Kosovë (mars-qershor 1999 – 78 ditë) si dhe 10 ditë në Irak (prill 2003). Forcat luftarake-ajrore amerikane (The USA Air Force) kanë gjithsej 568 femra pilote. Nga këto vetëm 71 prej tyre shërbejnë me aeroplanët fluturakë. “Unë, thotë Nicole, do të bëj detyrën, pavarësisht se mund të jem vendosur edhe në qendër të debateve, se si ka mundësi që një femër të kryejë këtë detyrë kaq të vështirë dhe me rrezik të madh për jetën”. Pilotja amerikane, Malachoëski, ka kryer shkollën e mesme në vitin 1992 në Las Vegas. Fëmija i tretë i një familjeje të vjetër amerikane (nëna quhet Cathy dhe babai i saj Robert Ellingëood). Nicole është e martuar me pilot, edhe ai me gradën “Major”, por me origjinë ruse, i quajtur Paul Malachoëski. Nicole u rreshtua në radhët e Flotës Ushtarake Ajrore të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, në vitin 1996, pas diplomimit në Akademinë e Forcave Ushtarake Ajrore, me nivelin B. S. në Management dhe më ulët French. Më parë se të inkuadrohej në radhët e skuadroneve bombarduese të Flotës Ushtarake Ajrore të SHBA-ve, “Bubullima e zogut” (Thunderbirds), ajo shërbeu si instruktore dhe komandante me avionët luftarakë “F-15E”, në skuadronin “494th Fighter Squadron”, në bazën amerikane në Britaninë e Madhe, “RAF Lakenheath”. Këtu Nicole mblodhi rreth 1900 orë fluturime, nga këto 1700 orë fluturime me bombarduesit “F-15” dhe “F-16”. Nicole Malachoëski, nga Çikagoja, është e datëlindjes 1974 dhe njihet në SHBA si e para femër amerikane pilote me gradën “Major” dhe e para femër amerikane e seleksionuar për të shërbyer në radhët e fluturimeve luftarake në forcat ajrore “Thunderbrids, që njihen ndryshe si “Pilotët e vdekjes” apo “Bubullima e zogut”. Fluturimin e parë në qiell të hapur e ka kryer në vitin 1996. Për piloten amerikane kanë shkruar e folur jo vetëm gazetat, revistat ushtarake, por edhe gazeta e televizione të njohura në SHBA si CNN, ABC, NBC, FOXNEËS etj. Fushata e sulmeve ajrore, e cila vuri në shënjestër caqet ushtarake serbe në territorin e saj dhe në bazat e vendosura në Kosovë zgjati 78 ditë dhe përfundoi me fitoren e NATO-s. Ajo është konsideruar si lufta më e suksesshme e kohëve moderne të Aleancës Atlantiko-Veriore, NATO. – Më shumë: www.shqiperiebashkuar.info http://shqiperiaebashkuar.info/2016/03/pilotja-e-vdekjes-amerikania-qe-bombardoi-serbine-per-200-ore-rresht/